ابن شهر آشوب دانشمندی فقیه، مفسری محقق و محدثی ادیب بود/ زنده كننده آثار آل محمد(ص)

به گزارش خبرنگار مهر، نخستین کنگره بین المللی علامه ابن شهر آشوب ساروی مازندرانی 29 و 30 آبان ماه با پیام مقام معظم رهبری، آیت الله جوادی آملی و آیت الله سبحانی و حضور آیت الله صادق آملی لاریجانی رئیس قوه قضائیه در ساری برگزار شد. دکتر پریش کوششی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی در مقاله ای به معرفی این عالم بزرگ جهان اسلام پرداخته است که اکنون از نظر شما می گذرد.

ابوعبدالله محمد بن على شهر آشوب سروى مازندرانى معروف به «رشيدالدين» از عالمان بزرگ و معروف شيعه در اواخر قرن پنجم و اوايل قرن ششم هجرى است. اين فقيه فرزانه در جمادى الثانى سال 488 ق. (و به قولى 489 ق)[1] به دنيا آمد.[2] از اينکه به «ابن شهر آشوب» پدرش و جدش نسب «سَرَوي[3]» داده اند، بر مى آيد که اصل اين خاندان بزرگ از سارى مازندران بوده است، اما درباره تولد خود وى که آيا در سارى بوده يا بغداد، نمى توان به يقين اظهار نظر کرد.[4] البته بعضى از محققان تولد «ابن شهر آشوب» در بغداد را ترجيح داده اند.[5] جد او شيخ شهر آشوب بن کياکي، از دانشمندان بزرگ شيعه و از مردم سارى بود که در گروه شاگردان نامى و ممتاز شيخ طوسى (متوفى 460 ق.) به شمار مى رفت.[6] پدرش شيخ على فرزند شيخ شهر آشوب نيز از فقيهان و محدثان فاضل و از دانشمندان بزرگ شيعه محسوب مى شد[7] که در تربيت فرزند خويش از جان و دل تلاش مى کرد.

محمد رفته رفته همچون ديگر کودکان همسن و سال خود رشد مى کرد و بزرگ مى شد، اما فرقى که او با ديگران داشت اين بود که در دامن خانواده اى روحاني، دانش پرور و تربيت شناس پرورش مى يافت. او چون به هشت سالگى رسيد تمام قرآن را حفظ کرده بود و از اين به بعد او را «حافظ» (حافظ قرآن) لقب دادند. [8] ابن شهر آشوب بعد از فراگيرى قرآن و دروس مقدماتى و ادبى به تحصيل علوم و معارف دينى مثل فقه و اصول، حديث، رجال، کلام و تفسير پرداخت. آغاز و انجام تحصيلات عالى او دقيقاً معلوم نيست، اما همين قدر معلوم است که در نزد پدر و جدش و بزرگانى چون شيخ طبرسي، عبدالواحد آمدى و قطب راوندى سطوح عالى علم و ادب را گذراند. ولى از آنجا که آن بزرگان هر يک در شهر و ديارى دور از هم زندگى مى کردند به اين نتيجه مى رسيم که ابن شهر آشوب در راه کسب علم و معرفت و براى استفاده از محضر دانشوران بزرگ شيعه در اواخر قرن پنجم و اوايل قرن ششم هجرى سالها از اين شهر به آن شهر و از اين ديار به آن ديار درحال مهاجرت و گشت و گذار بوده است.

ابن شهر آشوب دانشمندی فقیه، مفسری محقق و محدثی ادیب، دریای متلاطمی از علوم و فضائل اخلاقی و معنوی در عصر خویش بود. یكی از بزرگترین مروجین مكتب، زنده كننده آثار آل محمد(ص). وی تجدید كننده مذهب در زمان خود گردید. جد او از علمای قرن پنجم شاگرد شیخ طوسی بود و پدرش شیخ علی نیز اعاظم فضلای عصر خود بود و این محمد معروف به ابن شهر آشوب یكی از بزرگترین چهره ­های درخشان تاریخ اسلام است كه مخالف و موافق از اعلام فریقین به دانشهای بی حد او اعتراف نمودند.

ابن حجر عسقلانی، ابن ابی طی و حلاح الدین صفدی كه از اكابر علمای اهل سنت بودند در آثار خویش وی را به عنوان یكی از اساتید فقه اهل بیت(ع) و بزرگان علمای اسلامی معرفی ساخته اند. صاحب تراجم علمای شیعه هر یك به نوبه خود از دریای بیكران علومش، تقوی و تهجد و سجودش، چهره نیكو و رخسار نمكینش، اخلاق و رفتار و عزت نفسش در كتب خویش قلم فرسائی نموده اند.

او از شاگردان پدر بزرگوار خود، مرحوم طبرسی، سید راوندی، قطب راوندی، ابوالفتوح راوندی و... بود كه خود در علم حدیث و رجال و تألیف و تصنیف كتاب بر اغلب علما فزونی یافت. مكتب او در بغداد به زمان خلافت مقتفی عباسی، از بهترین مكاتیب اسلامی به حساب آمد و خلیفه وقت خلعت استادی جهان اسلامی آن روز را به تن و قامت این فرزند مكتب پوشانید. در جو آن زمان كه اغلب بلاد اسلام پیرو مذاهب اربعه بودند، وی مفید عصر خویش گشت و سید مرتضی و استادش علی مرتضی را مسرور نمود. اواخر عمر شریفش به شهر حلب سپری شد. شهر حلب كه در آن زمان جزء كشور سوریه بود مقدم او را گرامی داشت و پس از ابوالمكارم، او زعیم مسلمانان گشت. آثار او دال بر احاطه دانشهای بیكران اوست و مناقب او در فضائل آل ابیطالب(ع) با استفاده از منابع احادیث فریقین، تا به قرن حاضر از بهترین کتب اسلامی ما به شمار است. به جز مناقب، مثالب و النواصب، اعلام الطریق، حقایق مكنون، قواعد عالیه، مطالب نفیسه، كتاب حدیده، منهاج، محكم و متشابه قرآن، معالم العلما حاوی اوصاف، اسباب نزول، مائده و انصاف از آثارجاوید اوست. ابن شهر آشوب از اساتید علمای فریقین بود و بعضی علمای آینده از شاگردان مكتب وی به مقام استادی رسیدند.

ابن شهر آشوب پس از ساليانى اقامت در حوزه هاى علميه ايران و استفاده از محضر دانشمندان و اساتيد بزرگ و مسافرتهاى علمى در سرزمينهاى مختلف ايران (مازندران، مشهد مقدس، نيشابور، سبزوار، ري، کاشان، اصفهان و همدان) در سال 547 ق. با کوله بارى از دانش و معنويت از شهر همدان به بغداد عزيمت کرد.[9] وى در بغداد که پايتخت بنى عباس و مشهورترين مرکز علوم اسلامى آن روزگار بود و دانشمندان زيادى در آن زندگى مى کرد اقامت گزيد و به تدريس علوم و فنون مختلف پرداخت و هم در آن رشته ها کتابها نوشت.[10]

ابن شهر آشوب از همان سالهاى جوانى که در ايران و عراق مشغول تحصيل بود، تدرس هم مى کرد. «وى هر علمى از علوم اسلامى را که به حد کمال دارا بوده، شروع به تدريس آن علم مى کرد.»[11] با اينکه در زمان ابن شهر آشوب دانشمندان و عالمان بزرگى وجود داشتند که مورد احترام مردم و از جايگاه ويژه اى برخوردار بودند، در اين ميان ابن شهر آشوب امتياز و برجستگى خاصّ داشت  و مقام علمى و موفقيت او از ديگران نمايان تر بود. او به هر شهرى از ممالک اسلامى که حوزه علميه داشت، مى رفت در رأس آنان قرار مى گرفت و کار تدريس و  بحث و پرورش شاگردان را به صورت جدى و چشمگيرترى آغاز مى کرد.

وى زمانى که در شهرهاى بغداد، حله و موصل مى زيست و در اواخر عمر که در شهر حلب اقامت داشت و در ديگر شهرهاى اسلامي، شاگردان زيادى تربيت کرد که از اين ميان به افراد ذيل مى توان اشاره کرد:

1- علامه سيد محمد بن زهره حلبى (متوفى پس از 585 ق.)

2- شيخ جمال الدين ابوالحسن على بن شعره حلّي جامعانى (متوفى 581)

3- شيخ تاج الدين حسن بن على دربي.

4- شيخ يحيى بن محمد سوراوي.

5- يحيى بن ابى طى حلبي.

6- سيد کمال الدين حيدر حسيني.

ابن شهر آشوب يکى از اساتيد علم حديث و اجازه نقل حديث بوده است. وى از اساتيد خويش اجازه نقل روايت داشته و از آنها روايت مى کرده است. از جمله ايشان: شيخ ابومنصور طبرسي، محدث شيخ على بن شهر آشوب، شيخ شهر آشوب، شيخ ابوعلى فضل بن حسن طبرسى (صاحب تفسير «مجمع البيان»)، شيخ جمال الدين ابوالفتح رازي، قطب الدين راوندى و ... مى باشند.

ابن شهر آشوب قهرمان عرصه قلم و نگارش بود. او در اکثر علوم اسلامى اعم از فقه، اصول، کلام، حديث، تاريخ، تفسير، رجال و ... تأليفات و تصنيفاتى ارزنده، آموزنده و بى سابقه از خود به يادگار گذاشته و هر يک در نوع خود مهم و نشانگر نبوع فکرى و مقام والاى علمى نويسنده آن است؛ آثارى که همواره مورد توجه و عنايت عالمان و دانشمندان قرار گرفته است.

اينک به معرفى برخى از اثار پرارج آن دانشمند بزرگ شيعه مى پردازيم:

1- متشابه القرآن و مختلفه: کتابى است تحقيقى که مؤلف آن را در سال 570 ق. در شهر حله به پايان برده است.[12]

2- مناقب آل ابیطالب(ع): ابن شهر آشوب در اين اثر گرانقدر مناقب و فضايل چهارده معصوم(ع) را يکايک مورد بحث و شرح قرار داده است.

3- معالم العلماء: او در اين کتاب کم حجم و پر بارپس از برشمارى نام 1021 تن از دانشمندان شرح کوتاهى از زندگى آنان و آثارشان را ذکر کرده است.

4- مثالب النواصب.

و شانزده اثر ذيل:

مخزون المکنون فى عيون الفنون، الطرائق فى الحدود و الحقائق، مائدة الفائدة، امثال فى الامثال، الاسباب و النزود على مذهب آل الرسول، الحاوي، الاوصاف، المنهاج، الفصول فى النحو، الجديده، انساب آل ابى طالب، الاربعين حديثا(در مناقب حضرت فاطمه (ع)، نخب الاخبار، الخصايص الفاطميه، بيان التنزيل، المواليد.[13]

گفته ها و اظهار نظرهاى دانشمندان اسلامى چراغى است تا ما در پرتو آن، شخصيت علمى و شأن و منزلت معنوى مردانى چون ابن شهر آشوب را بهتر بشناسيم. پس با گفتار ديگران عظمت روحى و مقام علمى او رابه نظاره مى نشينيم:

1- علامه مير مصطفى حسينى تفرشي( متوفى 1021 ق.) نقل مى کند: «رشيد الدين محمد... شهر آشوب، پيشواى طايفه  شيعه و فقيه آنان، شاعرى بليغ ونويسنده بود... ». [14]

2- شيخ ابو على حائرى (متوفى 1251 ق.) مى نويسد: « ابن شهر آشوب شيخ الطائفه است و پايه فضل او گفتگو ندارد.» [15]

3- شيخ حر عاملى (متوفى 1104 ق.) مى گويد: «ابن شهر آشوب عارف به رجال و اخبار و احاديث، شاعر و اديب و جامع همه خوبيها بود.»[16]

4- علامه ميرزا حسين نورى (متوفى 1320 ق.) مى نويسد: «فخر شيعه، تاج شريعت، افضل الاوائل و درياى متلاطم  ژرفى که ساحل ندارد، احياء کننده آثار مناقب و فضائل، رشيد الملة و الدين شمس الاسلام و المسلمين ابن شهر آشوب فقيه، محدث، مفسر، محقق و ...» . [17]

5- دانشمند رجالى و محقق ملا على قراجه داغى ديزمارى عليارى (متوفى 1327 ق.) مى نويسد: «ابن شهر آشوب مازندراني، پيشواى طايفه شيعه... و نويسنده بود.» [18]

چنانکه از کتابهاى نويسندگان بر مى آيد دانشمندان اهل تسنن آن طور که از ابن شهر آشوب تجيليل و به بزرگى ياد کرده اند، در حق کمتر کسى از علماى شيعه چنين کرده اند. اينک به گفته هاى يکى از آنان اشاره مى کنيم تا از اين رهگذر اندکى به شخصيت علمى و قدر و منزلت و شأن او بيشتر پى بريم.

صلاح الدين صفدي، يکى از عالمان بزرگ اهل سنت مى نويسد: «محمد بن على بن شهر آشوب... يکى از سرشناسان شيعه است. او در هشت سالگى قرآن را حفظ کرده بود و ر علم اصول شيعه به حد نهايى رسيد. وى در علوم قرآنى و مشکلات حديث و اخبار و لغت و نحو و موعظه در منبر در زمانى که مقتفي خليفه عباسى در بغداد بود از ديگران تقدم داشت.»[19]

سرانجام ابن شهر آشوب، فقيه فرزانه اهل بيت عصمت و طهارت (ع) پس از گذراندن صد سال عمر و حدود هفتاد سال خدمت پر تلاش به تشيع، با تحصيل، تعليم و تربيت، تحقيق و ترويج احکام الهى و تحمل محنتهاى بسيار در راه دين و استحکام حوزه هاى علوم دينى و رفع مسائل اجتماعى مردم و مشکلات شخصى زندگي، در شب جمعه 22 شعبان سال 588 ق. در شهر حلب به ديار باقى پرکشيد و پيکر عزيزش را در نزديکى شهر در دامنه کوه جوشن، در جوار مرقد حضرت محسن بن ابى عبدالله الحسين (عليه السلام) دفن کردند. [20] *

*نویسنده: دکتر پریش کوششی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی

فهرست ارجاعات:

1. لؤلوة البحرين، شيخ يوسف بحرانی، ص 340.
2. مقدمه كتاب غررالحكم، عبدالواحد آمدی.
3. سروی بر وزن غروی و منسوب به ساری مازندران است.
4. دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج4، ص90.
5. علامه سيدمحمد صادق آل بحرالعلوم می ­گويد: از اين كه پدر و جد ابن آشوب در بغداد زندگی می­ كردند بر می­ آيد كه تولد اين دانشمند در بغداد اتفاق افتاده است.(مقدمه معالم العالم، ص3). بعضی از محققان بر آنند كه ابن شهر آشوب در ساری مازندران به دنيا آمده و مقدمات علوم اسلامی را در آنجا فراگرفته است. (دائرة المعارف تشيع، ج1، ص 337).
6. بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ج1، ص101.
7. كياكی كينه شهر آشوب است. (ر.ك. مصطفی المقال فی علم الرجال، آقا بزرگ تهرانی، ص 415).
8. مقدمه معالم العلماء، ص3.
9. دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج4، ص90.
10. مفاخر اسلام، ج3، ص495.
11. همان، ج3، ص500.
12. متشابه القرآن و مختلفه: جزء دوم، ص 287.
13. الذريعه، ج 19، ص 76- ج2، ص 476.
14. نقد الرجال، ص 323.
15. منتهی المقال، ص283.
16. امل الآمال، ج2، ص 285.
17. مستدرك الوسائل، ج5، ص310.
18. بهجة الآمال في شرح زبدة المقال، ج6، ص513.
19. تأسيس الشيعه: آية الله سيدحسن صدر، ص 272.
20. اعيان الشيعه، ج1، ص82.