به گزارش خبرنگار مهر، جغرافياي تاريخي گناباد نشان مي‌دهد كه اين شهرستان در دوران پيش از اسلام معبر داخلي فلات ايران و قسمت‌هاي شرقي آن محل برخورد و ميدان جنگ لشگريان ايرن و توران بوده است.
بافت های قدیمی در اين شهر تاریخی نشان دهنده پیشینه و اعتبار اين مكان بوده است، در این میان خانه‌های مسكونی با فضاسازی‌های مختلف در این گونه بافتها با اشكال متنوع از اهمیت و جایگاه خاصی به لحاظ مطالعاتی برخوردار است .
جاذبه‌هاي تاريخي و گردشگري گناباد آنقدر زياد است كه جاي كار و وقت بسيار دارد، جاذبه‌هايي كه هر بيننده و بازديدكننده‌اي كه براي اولين‌بار به اين شهر و ديار سفر مي‌كند را به گونه اي جذب خود كرده كه در سفرهاي ديگر خود گناباد را در ليست شهرهاي مسافرتي و مورد علاقه شان قرار دهند.
جاذبه‌هاي گردشگري كه جاي سرمايه گذاري و توجه بيشتر از آنچه كه هست دارد تا براي آنها كه علاقه به گذشته و تاريخ گذشتگان دارند الگويي براي تحقيق و مطالعه شود.
اين جاذبه‌ها اينترنتي يا نوشتاري قابل رويت است ولي كساني كه از نزديك به اين شهر سفر كرده و اين بزرگي‌ها و عظمت را ديده‌اند مبهوت تماشاي عظمت اين ديار شده‌اند كه در اين جا برخي از اين ديدني‌ها و جاذبه‌هاي تاريخي بسيار كوتاه وصف خواهد شد.
اهمیت آب در صحنه حیات زندگی نیاز به توضیح ندارد زیرا كه حیات همه چیز وابسته به آب است و قنات شاهرگی است كه مایه حیات را از اعماق زمین به زمینیان می‌رساند.
با وجود این كه نعره موتور چاه‌های عمیق، زمزمه و نجوای آبهای زلال و غلطان را در قنات‌ها نارسا كرده‌اند، اما هزاران هزار سال قبل بیابان خشك و تفدیده گناباد از قنات قصبه لب تر كرده است و مردمان آن همنوا با آب، همگی سرود زندگی داده اند.
قنات قصبه عظیم‌ترین قنات گناباد
قناتهای گناباد به دو گروه كوهستانی و دشت تقسیم می شوند. قناتهای كوهستانی گناباد كه معمولاً در میان دره های شیب دار حفر شده‌اند از آب باران و برف تغذیه می شوند و میزان آبدهی آنها بین یک تا 25 لیتر در ثانیه است و طول این قنات‌ها بین 50 تا 500 متر و مادر چاه آنها از 3 تا 20 متر عمق دارد، اما قنوات دشت كه در زمینهای نسبتاً هموار حفر شده اند باید در مسیری طولانی پیش روند تا به سفره آبهای زیر زمینی برسند بنا بر این دارای چنان عظمتی هستند كه گویی از حیطه توانایی بشر خارجند .
قنات قصبه عظیم‌ترین قنات گناباد و شاید یكی از عجایب تاریخ تمدن بشر باشد كه از گذشته های دور توجه بسیاری را به خود جلب کرده است و عمق مادر چاه آن بیش از 200 متر است .
قطعه سفال‌های پراكنده در اطراف دهانه چاه‌های این رشته حاكی از این است كه رشته قصبه در واقع كانال اولیه اصلی قنات گناباد بوده، كه در زمان هخامنشیان و به دنبال آن رشته های دیگر قنات در مواقع خشكسالی حفر شده است.
مدرسه نجوميه گناباد بنایي تاريخي از دوره صفوی
مدرسه نجوميه گناباد نيز از بناهاي ديدني و تاريخي اين شهرستان است كه بنای این مدرسه در كوی شرقی شهر گناباد در مجاورت یكی از سردرهای ورودی مسجد جامع این شهر واقع است.
این مدرسه از یادگاری های معماری اسلامی در دوره صفویه است، كه نشان دهنده ارج و مقام علم و دانش در این شهر در زمان خود است كه به دلیل تدریس علم نجوم و افلاك در این مكان به مدرسه نجومیه نیز مشهور است.
موزه باستان گناباد یادگاری از دوره قاچار
موزه باستان شناسی گناباد واقع در كوی شرقی در محل مسجدجامع واقع شده است شبستان شمال شرقی آن بعنوان مكان موزه تعیین شده و بصورت ستوندار با جرزهای بسیار مستحكم و قوی و طاقهای متعدد و دارای محرابی با تزئینات گچبری متعلق به دوره قاجار است.
از ویژگی این موزه وجود محراب تاریخی دیگری است كه طی كاوش و پیگیریهای باستانشناسی نمایان و به نمایش گذاشته شده است این محراب نیز دارای تزیینات گچبری و كتیبه بسیار زیبا و متعلق به دوره ایلخانی است.
مسجد جامع گناباد بنایی ارزشمند از دوره هخامنشيان
مسجد جامع گناباد نيز از بناهاي ارزشمند دوره هخامنشيان در خراسان مسجد جامع گناباد است كه در كوي شرقی قصبه اين شهر قرار دارد.
مسجد جامع با نقشه دو ايواني شامل سر در تزئيني ، صحن يا ميانسرا ، ايوان ها شمالي و جنوبي ، رواق و سه شبستان ستوندار است و آثار و شواهد معماري حكايت از آن دارد كه مسجد جامع فعلي بر روي مسجدي كهن تر بنا شده و در دوره ايلخاني نيز فضاهايي به آن افزوده شده است .
تماشای معماري كهن گناباد در روستاي تاريخي رياب
روستاي تاريخي رياب نيز از معماري هاي كهن گناباد روستایی با بافت قدیمی که در 5 کیلومتری جنوب غربی شهرستان گناباد واقع شد و بافت قدیمی این روستا که مجموعه ای کامل از بناهای تاریخی با معمار بسیار زیبا را در خود جای داده است تنها بافت باقی مانده در شهرستان است که طی سالهای گذشته روی طرح مطالعاتی آن اقداماتی صورت گرفته است، این بافت که یکی از طرحهای مهم گردشگری استان خراسان رضوی محسوب می شود هم اکنون دارای سکنه است.
آسياب هاي كاخك كه بقاياي معماري اين آسياب ها در ميان دره اي به فاصله کمي از شهر کاخک واقع است و اين سازه ها که بيشتر در مناطق کوهستاني ساخته مي شد با استفاده از شيب هاي تند و آب سرشار قنات ها غلات اهالي را به نحوي مطلوب به آرد تبديل مي‌کرده است و در حال حاضر تعدادي از اين آسياب ها همچون گذشته به فعاليت خود ادامه مي‌دهند.
آبشار کاخک در کنار بقاياي آسياب‌ها تنها منبع اصلي انرژي چرخش "چرخ پره" بوده که در کنار مخزن استوانه‌اي شکل سنگي به نام تنوره قرار داشته است آب پس از ريزش از بالاي تنوره به شدت از محفظه اي باريک خارج شده و به بيرون فوران مي کند که در نتيجه چرخ پره را به گردش مي آورد و اين چرخ از طريق محوري عمودي به سنگ زيرين آسياب منتقل مي شود.
خانه شريعت از ديگر آثار ديدني گناباد است كه اين خانه قدیمی شريعت شامل معماری از جمله اتاق های با پوشش گنبدی در اظلاع شمال و غرب است و از زیباترین و چشمگیر ترین قسمتهای این بنا هشتی باتزینات رسمی بندی زیر سقف و حوضخانه آن است که اراسته به عناصر تزئینی و گچبری و طاق نما است.
تفرجگاهی در ارتفاعات موسوم به كمر زيارت
يخدان كوثر نيز اثر معماري در حدود 4 كيلومتري شمال شرقي بيدخت در مجاورت روستاي متروكه كوثر در ميان اراضي كشاورزي واقع است.
ارتفاعات موسوم به كمر زيارت به عنوان مكان تفرجگاهي و زيارتگاه در 45 كيلومتري شمال گناباد واقع شده است و بر راس يكي از اين بلندي ها بنايي است آجري و جديد الاحداث كه منسوب است به مقبره امازاده يحيي بن محمد بن موسي بن جعفر در منتهي اليه جاده متصل به اين ارتفاعات در مكاني كه كوه ها بهم مي رسند با استفاده از سنگ پله هايي را براي دسترسي به هم مكان آرامگاه ايجاد نموده اند كه امروزه كمر زيارت استراحتگاه و محل تفريحي مناسب براي اهالي گناباد به شمار مي آيد.
بقعه امام زاده سلطان محمدعابد در 24 کیلومتری جنوب شهر گناباد مشرف بر کاخک بر فراز مدفن سلطان محمد بن موسی الکاظم ایجاد شده است.
قرائن تاریخی این شخصیت را برادر حضرت رضا(ع) معرفی کرده اند، که بعد از شهادت آن حضرت توسط ماموران حکومت عباسی در قصبه کاخک به شهادت می رسد بنا بر اقوال گوناگون در اواخر دوره سلجوقی بنایی به اهتمام "امیر عبدالله تونی" بر مزار وی ساخته شد وساختمان فعلی آرامگاه متعلق به زمان شاه طهماسب صفوی است.
قلعه سنگي دختر شوراب در 15 کیلومتری گناباد
قلعه دختر شوراب كه يك قلعه سنگي است در حدود 15 كيلومتري شهر گناباد در روستايي به نام شوراب بر بلندي قرار گرفته و شواهد موجود حاكي از اين است كه اين قلعه در دوران اسلامي مرمت شده و گسترش يافته است .
در فاصله حدود 20 کیلومتری شمال گناباد و مجاور پاسگاه پلیس راه مجموعه عظیم معماری محصور در برج و بارو مشاهده می شود که به عمرانی شهرت دارد كه این روستا تا حدود سی سال پیش مسکونی و آباد بوده در حال حاضر هم بافت قدیمی و تاریخی خود را کاملا حفظ نموده و بادگیرهای و تاسیسات دفاعی آن هنوز پا برجاست این روستا علاوه بر معابر و بقایای معماری سنتی ارزشمند دارای یک مسجد حمام رباط و دو آب انبار بزرگ است که متعلق به دوران سلجوقی تا صفوی است.
روستای متروکه عمرانی به عنوان الگویی از یک آبادی کویری قابل مطالعه است آنچه در این روستا قابل توجه است عناصر و فضایی است که ساکنین برای سازگاری خود با اقلیم گرم کویری آن ایجاد کرده اند.
منطقه ييلاقي درب صوفه و نقش برجسته‌های ناتمام
از نقاط گردشگري گناباد منطقه ييلاقي درب صوفه یا بقول مردم گناباد درصوفه روستای كوچكی است كه از نظر موقعیت وزیبایی محل دارای اهمیت است و در فاصله 6 كیلومتری روستای زیبد و 30 كیلومتری غرب گناباد واقع است.
سه طرف آن كوه مرتفع قرار گرفته و مشتمل بر درختهای بسیار قوی و هوای سرد و منظره و آبشار زیبایی است كه حدود 6 متر ارتفاع دارد و در انتهای روستا و در دیواره یكی از كوهها متصل به روستا فرورفتگی به عمق 10 متر قرار دار دكه شبیه به ایوان و صفه است.
برخی معتقدند آن را در دوره ساسانیان حفر كرده اند و نمونه ای از ایوان های نقش رستم و بیستون بوده است كه نیمه تمام مانده است و در نزدیكی آن در قسمت مرتفع كوه جایی است كه گفته می شود قبر پیران ویسه است.
نادر شاه مجذوب چشمه معروف سنو
یكی ديگر از مناطق ییلاقی و خوش آب و هوای گناباد كه همواره پذیرای مسافران خسته از یك هفته كار و تلاش می باشد منطقه سرسبز سرآسیاب سنو است كه در 25 كیلومتری غرب گناباد واقع است در دل خود چشمه معروف سنو را جای داده است .
آنچه كه این چشمه را منحصر بفرد كرده است آب زیاد و با كیفیت آن است بطوریكه طاهر آبشناس گفته است این چشمه آب زیادی دارد و اگر گناباد خراب شود یا وسیله باد خواهد بود و یا بوسیله این چشمه .معروفیت این چشمه به حدی بوده است كه پادشاهانی چون نادرشاه و طغرل و بسیاری از كارشناسان داخلی و خارجی را مجذوب خود کرده است و در مسیر آب این چشمه 7 آسیاب و یك قلعه وجود دارد كه در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .
غار سنو نيز چیزی شبیه به غار علی صدر همدان و شاید عظیم تر از آن باشد كه تاكنون مورد كاوش قرار نگرفته است.
تك زو قله اي كه قلعه فرود بر فراز آن قرار دارد رفيع و عظيم به وسيله دو تنگه از قله هاي اطراف خود جدا شده است يكي از دره ها به "تك زو" كه ابي به همين نام در آن جاري است معروف است.
اين آب آبشارهايي به ارتفاع 3 تا 10 متر تشكيل مي دهد و قريه كوچكي به نام "زو" را مشروب مي كند .
ديوارهاي سنگي اطراف آن بسيار مرتفع به نظر مي رسد و در بعضي جاها به صورت ايوان مسقف در آمده است ، اين منطقه ييلاقي در 30 كيلومتري جنوب غرب گناباد است .
روستای کلات محل نبرد لشگریان ایران و توران
روستای کلات که مکرر در اشعار شاهنامه بخصوص داستان نبرد لشکریان ایران و توران از آن نام برده شده نيز مکانی ییلاقی و کوهپایه ای بر حاشیه رشته کوههای میان گناباد و فردوس در 24 کیلومتری جنوب غربی گناباد است.
این منطقه در گذشته های دور از چنان جایگاهی برخوردار بوده است که توانسته استطاعت خاستگاه مهم و سرنوشت سازی همچون جنگ دوازده رخ و حضور شخصیت هایی چون پهلوان شاهنامه را داشته باشد.
خرابه های ارگ فرود منسوب به فرود شاهزاده کیانی
در 6 کیلومتری کلات، خرابه های "ارگ فرود" منسوب به فرود شاهزاده کیانی به چشم می خورد، دره ای که به کلات منتهی می شود دارای مناظر زیبا و آبادی های سرسبزی همچون "زو"، "میمند"، "سد کلات" است که همواره پذیرای میهمانان نوروزی است.
بازارچه بيدخت یکی از بناهای با ارزش و در نوع خود بی نظیر و همچنین دارای معماری زیبایی است.
بازارچه مذکور دارای راسته و بدون سقف می باشد، بازارچه دارای حوض انبار و حمام بوده و مصالح بکار رفته آجر با ملات کاهگل می باشد دهانه مغازه ها دارای تاق آهنگ و پیشانی است.
این بازار هنوز مورد استفاده قرار می گیرد و می تواند به عنوان بازار سنتی و صنایع دستی منطقه مورد استفاده قرار گیرد.
در شهرستان گناباد مانند دیگر شهرستان های استان خراسان رضوی مشاغل سنتی کماکان از رواج نسبی برخوردارند. مهمترین شغل سنتی این ناحیه سفالگری در ناحیه مند است که در کنار سفال میبد یزد و لالجین همدان شهرت به سزایی دارد.
سفال مند سوغات با ارزش گناباد
سفالگری در گناباد با پیشینه ای پنج هزار ساله و همچون تمدن های هم عصر از شیوه ای یکسان در ساخت پیروی می کند اما سفال مند كه از صنايع دستي باارزش گناباد است با مصالح و تزیینات متفاوت به شکل پدیده ای نو ظهور از اواخر قرن یازدهم هجری در مند به لحاظ نوع مواد سازنده دو گروه جسمی و چینی تقسیم مي شود.
از دیگر مشاغل سنتی در شهرستان گناباد می توان از آهنگری، بافت زیراندازهای نواحی کویری، فروش فرآورده های دامی که به شیوه های سنتی تهیه شده اند، نجاری و خراطی، حلاجی و ... یاد کرد.
توصيف اين نقاط ديدني جذب گردشگراني را مي طلبد كه به دنبال مطالعه و تحقيق در گذشته اند و بناهاي ديدني گناباد بهترين مكانها براي اين تحقيقات است.
گزارش: طاهره جوانبخت