به گزارش خبرنگار مهر، تلاقي رشته كوههاي البرز و زاگرس و قرار گرفتن مبدأ آغاز رشته كوههاي مركزي ايران در منطقه آذربایجان و وجود دشتها و كوهپايه هاي مستعد و بهره مندي اين رشته كوهها از خصوصيات چين خوردگي آلپ ـ هيماليا به همراه برخورداري منطقه از چهار نوع اقليم موجب تنوع و غناي زيادي در ساختار گياهي و جانوري منطقه شده است.
توده‌هاي كوهستاني آرارات در مناطقي از شمال آذربایجان شرقی به فلات مركزي ايران مي پيوندد كه آهو و ميش مرغ از گونه هاي خاص اين تيپ به شمار مي رود و علاوه بر آن زيستگاه هاي آبي مهم و با ارزشي در اين استان وجود دارد و نقاطی مانند قوريگل و تالاب هاي حاشيه درياچه اروميه و درياچه های پشت سدها مأمن پرندگان متنوع و حمايت شده، درحال انقراض و آسيب پذير هستند.
در این میان ارسباران علاوه بر تنوع عظيم گياهي، عمده ترين گونه هاي پستانداران و پرندگان حمايت شده يا كمياب چون مارال، شوكا، پلنگ، خرس قهوه اي، كل و بز گربه وحشي وپرندگان حمايت شده اي همچون سياه خروس، قرقاول، دراج، طرلان و ساير پرندگان شكاري و ساير طيف وسيعي از پرندگان كوچك (پاسري فرمها) را نيز در چتر حمايت خود دارد.
ارسباران كه در گذشته‌اي نه چندان دور به محدوده وسيعي از كناره رود ارس حد فاصل جلفا تا مغان و بلندي‌هاي سبلان، بزقوش و سهند اطلاق مي‌شد، اكنون به دلايل متعددی از قبيل تخريب عرصه‌هاي منحصر به فرد جنگلي به مرزهاي شهرستان‌هاي كليبر، ورزقان و اهر محدود مي‌شود.
منطقه حفاظت شده ارسباران
منطقه حفاظت شده ارسباران با وسعت 80 هزار و 427 هكتار در كناره‌هاي جنوبي رود ارس در حوزه شهرستانهای كليبر و ورزقان واقع شده و به عنوان ذخيره گاه بيوسفر به ثبت رسيده كه از ارزش‌هاي خاص گياهي و جانوري برخوردار است.
اين منطقه در شمال غربي آذربايجان شرقي ميان سه رودخانه مهم "ارس" در شمال، " ايلگنه‌چاي" در غرب و "كليبرچاي" در شرق واقع شده و از جنوب به ارتفاعات "سايگرام" متصل است.
ارسباران را می توان از نظر تنوع گونه های درختی و درختچه ای و علفی و خشبی و همچنین از نظر تنوع جانوری به عنوان یک ذخیره گاه بی نظیر شناخت که بر همین اساس و به دليل وجود گونه‌هاي گياهي و جانوري كمياب، چشم‌اندازهاي بكر و وسيع و شكنندگي و آسيب‌پذيري بالا، در سال‌هاي50 و 52 شمسي ابتدا به عنوان منطقه ممنوعه و سپس منطقه حفاظت شده معرفی و تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفته است.
این منطقه به لحاظ ویژگیهای منحصر به فرد طبیعی در سال 1354 از طرف یونسکو عنوان ذخیره گاه زیست کره را نیز دریافت نموده و از شهرت جهانی برخوردار و به عنوان فسیل زنده نیز معروف است.
مه بارش دلیل اصلی تنوع گیاهی و زیستی جنگل های ارسباران
میانگین بارندگی در جنگل های ارسباران حدود 450 تا 600 میلی متر گزارش شده که دلیل آن باران های مخفی یا همان "مه بارش" است که روی میزان بارندگی جنگل های ارسباران تاثیر دارد و میزان بارندگی در ارسباران را تا 750 میلی متر افزایش می دهد که بدون شک دلیل اصلی تنوع و گستردگی گونه های ارسباران نیز همین موضوع می باشد.
دامنه تغییرات ارتفاع ارسباران از 250 متر در حاشیه رودخانه ارس تا 2890 متر در ارتفاعات سایگرام داغ و بارندگی در منطقه از 250 تا 630 میلیمتر متغیر می باشد. دامنه تغییرات ارتفاع در فاصله اندک و موقعیت جغرافیایی و شرایط توپوگرافی ویژه منطقه سبب ایجاد تنوع کم نظیر گیاهی و جانوری شده است.
در این منطقه بیش از یکهزار گونه گیاهی معادل 15 در صد گونه های گیاهی کشور و با 46 درصد کاربرد دارویی و 20 درصد زینتی و 17 درصد تغذیه ای 28 درصد علوفه ای و10 درصد حفاظتی و پنج درصد صنعتی وجود دارد که بلوط ، ارس، ممرز، افرا، گیلاس وحشی، سرخدار،گردو، گلابی، انار، زغال اخته، زرشک و سماقاز آن جمله هستند.
تنوع گونه های جانوری ارسباران نیز حدود 320 گونه است که 39 گونه پستاندار، 220 گونه پرنده، 38 گونه خزنده و دوزیست و 22 گونه ماهی را شامل می شود که سیاه خروس گونه منحصر به فرد منطقه در کشور است و از سایر گونه های مهم می توان به قرقاول ارسبارانی، پلنگ، شوکا، کل و بز وحشی، گربه وحشی و گربه جنگلی و انواع پرندگان شکاری و مهاجر آبزی و کنار آبزی اشاره کرد.
جنگل‌هاي ارسباران با برخورداري از جلوه‌هاي طبيعي متنوعي از صخره‌ها، جنگل‌ها، مراتع، رودخانه‌ها و كشتزارها، انواع زيستگاه‌هاي منحصر به فردی چون "آنزا"، "كلن"، "پير دره‌سي"، " قارونلار"، "قلعه دره‌سي وينق"، "شاه اتران" و "وايقان" را در خود جاي داده است.
احیای نسل مارال های منقرض شده در آینالوی ارسباران
از برنامه های مهم زیست محیطی و جالب توجه در گونه‌هاي جانوري منطقه ارسباران، احياي نسل "مارال "، گوزن منقرض شده اين منطقه از ايران است که بر اساس آن اداره کل حفاظت محيط زيست آذربايجان شرقي در فضايي به وسعت 180 هكتار از اراضي مركز تحقيقاتي "آينالو و عباس آباد" اقدام به احياي نسل اين گونه منقرض شده نموده كه نتايج مثبتي به همراه داشته است.
انواع گونه هاي پوشش گياهي منطقه حفاظت شده ارسباران
تابحال حدود یکهزار و 80 گونه گياهي مختلف در منطقه شناسائي شده كه بلوط، سرخدار، ارس، پيرو، زغال اخته، افرا، گردو و ممرز از درختان و درختچه هاي مهم منطقه بوده و گياهان مرتعي منطقه شامل گونه هاي متنوع گراس و نباتات علوفه اي مناطق نيمه خشك استپي است.
حدود 320 گونه جانوري در منطقه حفاظت شده ارسباران وجو.د دارد که از پستانداران شاخص آن می توان به كل و بز، پلنگ، سياه گوش، خرس قهوه اي و گربه وحشي اشاره کرد که در کنار این پستانداران بيش از 220 گونه پرنده چون كبك دري، قرقاول، دراج، سياه خروس و انواع پرندگان شكاري مانند عقاب طلائي، عقاب شاهي، سارگپه جنگلي، طرلان، بحري، بالابان به همراه 38 گونه خزنده و دوزيست و 22 گونه ماهي در منطقه ارسباران شناسائي شده است.
آثار تاريخي و فرهنگي منطقه ارسباران
كليساهاي منطقه ارسباران عموماً نزدیک به یکصد سال قدمت دارند كه جزو جاذبه هاي تاريخي منطقه محسوب می شوند و از مهمترین آنها می توان به كليساي آينالو، كليساي وينق و كليساي ناپشته اشاره کرد.
گورستانهاي تاريخي متعددی نیز در منطقه وجود دارد كه برخي از آنها داراي شواهدي مربوط به سده هاي پيش از ميلاد هستند که گورستان وينق ، گورستان داش باشي ، گورستان تازه كند و گورستان آينالو از مهمترین این گورستان های تاریخی بشمار می روند.
قلعه هاي منطقه ارسباران از مصالح بوم آور ساخته شده كه به نوعي بر جاذبه هاي منطقه ارسباران افزوده است. قلعه آغي، قلعه تاتار، قلعه تومانيانس آينالو، قلعه تومانيانس وينق، قلعه قره قوچ، قلعه قله دره سي وينق، قلعه ابريق و قلعه مكيدي از مهمترین قلعه های منطقه حفاظت شده ارسباران هستند.
از دیگر جاذبه های مهم منطقه می توان به غار وايقان اشاره کرد که هم از لحاظ كاوش هاي باستان شناسي و هم از لحاظ طبيعي و غارشناسي داراي اهميت ويژه اي است.
يخچال طبيعي ما بين روستاهاي گندم نان و شيخ حسينلو، درخت كهنسال بلوط در روستاي چريق و درختان چنار كهنسال در روستاهاي شاه حيدر ، مكيدي و طوعلي سفلي از دیگر جاذبه های بیشمار منطقه حفاظت شده ارسباران محسوب می شوند که هر یک نه تنها در ایام نوروز، بلکه در تمام طول سال می توانند مقصدی مناسب برای گردشگران، سیاحان و دوستداران طبیعت و تاریخ باشند.
---------------------------
گزارش از: حسن عبداللهی