به گزارش خبرنگار مهر، نشست رونمایی از کتاب «دفتر دانایی و داد» شامل بازنویسی میرجلال الدین کزازی از شاهنامه فردوسی، عصر دیروز سه شنبه با حضور مولف اثر و غلامرضا خاکی در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد.
کزازی در ابتدای این نشست گفت: بارها گفته و نوشته ام که شاهنامه بسیار فزون تر از آن است که تنها شاهکاری ادبی باشد. شاهنامه یک شاهکار ادبی هست اما در کنار آن، متنی است روزگار آفرین، منش پرور و تاریخ ساز. به راستی هیچ شاهکار ادبی را در دنیا نمی شناسم که به اندازه شاهنامه بر مردم خود کارگر افتاده باشد. اگر شما امروز خود را ایرانی می دانید، آن را در گرو شاهنامه و فردوسی هستید.
وی افزود: شاهنامه از آن چه آن را ناخودآگاه تباری ایرانی می دانیم، چیستی ما را پی می ریزد. از همین روی، پرداختن به شاهنامه به گونه ای ناسازورانه هم کاری است ناگزیر و هم دشوار. برای آن که خودمان را بهتر بشناسیم، ناچار باید با جهان شاهنامه آشنا شویم. از دیگر سو، پرداختن به شاهنامه کاری است بسیار باریک و دشوار و بازی با آتش است. کسی که با آتش سر و کار دارد باید به پروا و به هوش باشد که شاید دست او را و سپس همه هستی او را بسوزد. کسانی که در زمینه بازنویسی شاهکارهای ادبی کار می کنند، اگر دچار لغزشی شوند، دامنه آن لغزش در آن شاهکار باقی خواهد ماند. به همین روی، هنگامی که در کار بازنویسی شاهنامه به لغزش دچار شویم، مرزهای این لغزش بسیار گسترده تر از شاهنامه و شاهکار ادبی بودنش خواهد بود، چون این لغزش چیستی ایران ما را هدف می گیرد و به منش و فرهنگ ایرانی ما، زیان می رساند.
این محقق در ادامه گفت: شاهنامه متنی است فریفکار. کم نیستند کسانی که فکر می کنند با شاهنامه آشنا هستند. اگر فراخ نگاه کنیم، ما به زبان شاهنامه سخن می گوییم اما شناخت شاهنامه، داستانی است دیگر. نباید فریفته پوسته و پیکره آشکار و بی پیرایه شاهنامه شد.
مولف کتاب شاهنامه شناسی «از گونه دیگر» گفت: اما این که چرا شاهکارهای ادبی را می باید بازنوشت، پرسشی است بنیادین. سنجه در این کار کدام است؟ من بر آنم که سنجه ای هست ساختاری، سرشتی و فراگیر که هرکس به بازنوشت ادبی دست می یازد، باید آن را به کار بیاورد و آن سنجه این است که هرگز روا نیست آن متن بازنوشته به جای آن شاهکار بنشیند. اگر بازنویس، چنین آرمانی داشته باشد، راه را از همان ابتدا کژ رفته است. انگیزه در بازنویسی شاهکارهای ادبی تنها این است که خوانندگان بر آن سر بیافتند که آن شاهکار را بخوانند. روزگار ما، روزگار آسیمه سری هاست. متنی گران سنگ چون شاهنامه که اگر کسی بخواهد فقط آن را برخواند، باید برنامه بریزد و چند هفته و چند ماه زمان ویژه بدارد، متنی نیست که هر کسی به آسانی به خواندن آن روی بیاورد.
بر خود نمی بخشم، اگر کسی با دفتر دانایی و داد از شاهنامه بی نیاز شود
کزازی ادامه داد: انگیزه من از بازنویسی شاهنامه آن بوده است که خواننده را به آشنایی آغازین با شاهنامه برسانم و او را برانگیزانم که شاهنامه را بخواند و هرگز قصدم آن نبوده که خواننده با خواندن کتاب «دفتر دانایی و داد» از شاهنامه بی نیاز شود. اگر خواننده ای به این بی نیازی برسد، از دید من گناهی است نابخشودنی، و هرگز بر خودم نمی بخشم که خواننده را به جای ان که به سمت شاهنامه برانگیزم، از شاهنامه دور بدارم.
وی افزود: از دید من بازنویسی، کاری است که هر کسی نمی تواند به آن دست بیازد. کوشیده ام بویی، رویی، سویی، نمودی، نشانی از جهان شاهنامه را در «دفتر دانایی و داد» باز بیافرینم، به گونه ای که خواننده خود را در جهان شاهنامه بیابد. این جهان، چنین فسون بار، شکیب سوز و تاب ربای است که هرکس به آن راه جست، من بی گمانم که هرگز از این جهان دل نمی کند. اگر بوی شاهنامه را از این کتاب بستاند، این بو او را چنان سرمست خواهد کرد که به قول سعدی سترگ، دامنش از دست خواهد برفت. به همین روی، زبانی که در نگارش این کتاب برگزیده ام، زبانی است همساز و همسوی و هماهنگ با زبان شاهنامه.
این مترجم پیشکسوت گفت: در سالیان نوجوانی و دانش آموزی، روان شاد پدر کتابی خرید و به من داد و گفت بخوان. کتابی به نام داستان های فارسی بود که زهرا خانلری کیا آن داستان ها را گردآوری کرده بود. او تعدادی از داستان های فارسی را، فشرده در این کتاب بازنوشته بود. هنگامی که این داستان ها را خواندم، دری از جهانی ناشناخته به رویم گشوده شد. هنگامی که برخی از ابیات درج شده در این کتاب را می خواندم، زنگ و اهنگ دیگری در ذهن من داشت. شاید یکی از کتاب هایی که راه آیند من را بازنمود، این کتاب بود. این نکته را آوردم تا بگویم که بازنویسی کتاب های ادبی می تواند در انگیختن خوانندگان بسیار نیرومند باشد.
کزازی در ادامه گفت: در «دفتر دانایی و داد» بیت های شکوهمند و شکر ریز را در میان بازنویسی داستان ها آورده ام؛ با این امید که ایرانی پاک نهاد و نژاده که جهان شاهنامه را در خود دارد، با خواندن این بیت ها، این جهان را در خود بیابد. همان طور که اشاره کردم، اگر روزگاری بفهمم که این کتاب، جای شاهنامه را گرفته، از ناشر آن خواهم خواست تمام نسخه هایش را در آتش بسوزاند.
ادب کودک را از بن باور ندارم
مولف کتاب «تندبادی از کنج» در ادامه گفت: اما این که نسخه هایی از شاهکارهای ادبی برای کودکان بنویسیم، کاری است که در آن خاموش می مانم. نه می گویم کاری وارسته است و نه کاری بد. اگر بخواهم سخت کوتاه در این باره سخن بگویم، این است که از بُن، به ادب کودک باور ندارم. یکی از خاستگاه های تُنُک مایگی امروز ادبیات که جوانان ما به آن دچار هستند، ادبیات کودک است که از باختر زمین آمده است و به این شکل در ادب ما نبوده است. باوری به دسته بندی ادب کودک و بزرگ ندارم و از زمانی که خواندن توانسته ام و پیش از دبستان، کتاب هایی خوانده ام که بزرگان می خواندند؛ رستم نامه، ملک جمشید یا اسکندرنامه. بسیاری از آن چه را که در آن روزگاران می خواندم، در نمی یافتم و واژه هایی در این کتاب ها بود که یک سره برای من ناآشنا بود. «اسب سرسر رگ پولاد رگ» یکی از آن واژه ها بود و من نمی دانستم سرسر یعنی چه. اما آیا با خواندن آن کتاب ها زیان کرده ام؟
وی افزود: به استواری پاسخ می دهم که نه. چون این واژگان روزگاری بسیار، به کارم آمد. اندک اندک کوشیدم که معنی آن ها را دریابم. این که بیانگاریم گنجایی ذهن کودک اندک است، پس محتوای دیگری به او بدهیم، این ستم بر کودک است. شما هرچه به کودک بدهید، می ستاید. نمی دانم این که من شاهنامه را در هزار واژه برای کودکان بنویسم، تا چه پایه، کاری است درست؟ به هر حال این پرسمانی است که می توان آن را کاوید. من تنها انگشت بر آن می گذارم که چرا درباره بازنویسی شاهنامه برای کودکان سکوت می کنم.
در ادامه این برنامه غلامرضا خاکی گفت: چنین متنی را از منظر نقد نمی توان مورد داوری قرار داد. بنابراین در این برنامه، پرسش هایی را از آقای کزازی می پرسم. اولین پرسش این که چرا در کنار لفظ بازنوشت، از عبارت دانایی و داد هم استفاده کرده اید؟
کزازی در پاسخ به این سوال گفت: نام نخستین نشانه است از هر کس و چیز. از همین روی نام، کارکرد بنیادین و فراگیر و پایدار در شناخت ان کس یا چیز می تواند داشت. بر همین پایه بوده که نیاکان ما نام را به گونه ای در پیوند با چیستی و هستی نامور می دانسته اند. از همین روی، نام خود را بی درنگ به دیگری نمی گفتند. مردان پارسی قدیم نیز هیچ گاه نام پردگیان خود را نمی گفتند و زنان را نیز به نام فرزند نرینه ارشدشان می شناختند و می گفتند او مادرِ فلانی است. بنابراین نام، آسیب جای نامور است. می توان گفت که سرنوشت کتاب را هم نام آن رقم می زند. نمی توانستیم نام کتاب را بازنویسی شاهنامه بگذاریم. ناگزیر بودم نامی انتخاب کنم که ویژگی های شاهنامه را به یاد بیاورد. از نظر من، شاهنامه دفتر دانایی و داد است. بنابراین چنین نامی را برای کتاب انتخاب کردم.
وی در پاسخ به سوال دوم خاکی درباره مساله ادبیات کودک، ساده نویسی و بازنویسی آثار ادبی گفت: نمی انگارم که زبان شاهنامه را ساده کرده باشم، از آن رو که کودکان یا نوجوانان آن را بخوانند. این کار خود به خود رخ داده است و این زبان از دید ساختار با زبان شاهنامه یکی است. اگر ساده تر می نماید، به درست از آن روست که به نثر، دیگر گونه یافته است. زیرا در زبان شعر، بایستگی هایی هست که آن را به پیچش وا می دارد و یکی از آن باستگی ها نحو است. وقتی این کتاب را می نوشتم، هرگز به گروهی خاص از خوانندگان نمی اندیشیدم.
کار کودک، آموختن نیست بلکه اندوختن است
شاعر مجموعه «دستان مستان» گفت: کار کودک از دید من، آموختن نیست، اندوختن است. روا نیست مثنوی را به زبان کودکانه برگردانید، برای خواندن مثنوی به کودک. مثنوی از کتاب های دشوار و دیریاب است. اما کودک می تواند مثنوی را بخواند، اگر کم دریابد چه باک! چون اندوخته هایش به مرور افزون خواهد شد.
وی ادامه داد: به آواز بلند می گویم که تنک مایگی ادب پارسی از وقتی شروع شد که بحث ادبیات کودک مطرح شد. شما مختارید با من هم صدا باشید یا نباشید.
کزازی در سخنان پایانی خود گفت: هنوز هم برترین هنر ایرانیان، شاعری است. در میان هنرمندان این کشور، شاعران چند برابر آن دیگرانند. پس این به تنهایی نشان می دهد ایرانیان هنوز تبعی خنیاگین دارند. البته منظور من شاعران آهنگین بود.