به گزارش خبرنگار مهر، شاه اسماعیل صفوی پسر شیخ حیدر پسر شیخ جنید نواده شیخ صفی الدین اردبیلی در 892 هجری قمری درست یکسال قبل از قتل پدر متولد شد.
مادرش مارتا یا حلیمه بیگم یا علمشاه بیگم دختر اوزون حسن از امرای آذربایجان و فرمانروای آق قوینلو بود. در زمان تولد شاه اسماعیل صفوی، ایران درگیر جنگ های داخلی و خارجی متعدد بود و مرز غربی با ترکان عثمانی و شمال شرق با ازبک ها تهدید می شد.
همین تهدیدات بود که پدر و جد اسماعیل را به مقابله با دشمنان واداشت و در نهایت حیدر در حمله به چرکس ها از طریق شیروان از دامادش یعقوب پسر حسن روی خوش ندید و با شکست صفویان به قتل رسید.
حیدر و مارتا سه پسر داشتند که مطابق با رسم دیرینه علی فرزند بزرگتر صاحب خرقه و جانشین پدر شد. چندی بعد یعقوب فرمان دستگیری علی و دو برادر و مادرش که در واقع خواهر خود بود را صادر کرد و نوادگان شیخ صفی الدین به مدت چهار سال و نیم در استخر فارس زندانی شدند.
زین العابدین عبدی بیگ نویدی شیرازی در کتاب صریح الملک گفته است: "پس از مرگ یعقوب و تکه تکه شدن قلمرو آق قویونلو ها به سبب جنگ های داخلی یکی از مدعیان حکومت به نام رستم، علی و برادرانش را از بند رها می کند." به عقیده تاریخ نگاران این رهایی با هدف استفاده از قدرت صفویان برای قدرت گیری حکومت رستم انجام می شود.
انتقال سجاده ولایت از فرزند بزرگ به کوچکتر
در صریح الملک گفته شده است "علی در تبریز به حضور رستم رسید و او را مدد رساند. با این وجود رستم از نیروهای صفویه هراسید و علی به ناچار گریخت و آهنگ اردبیل کرد. اما دربین راه زمانی که مرگ خود را نزدیک دید برادرش اسماعیل را به جانشینی برگزید."
روایتی که البته در کتاب اردبیل در گذرگاه تاریخ با اندک تغییری طرح شده است. بابا صفری نقل تاریخی خود را این طور بیان می کند که "علی بعد از رهایی به کمک مریدان در شروانشاه به خونخواهی پدر جنگ کرد و رستم از ازدیاد قدرت او بیمناک شد و با فریب او را به تبریز کشاند. سلطان علی در تبریز از نیرنگ او خبردار گشت و به اردبیل بازگشت در هنگام بازگشت در دیهی به نام شام اسبی در یک فرسخی اردبیل جنگ سختی درگرفت و در معرکه ای که رخ داد او را کشتند."
خانه های اردبیل پناهگاه طفل صفوی
دو برادر ابراهیم و اسماعیل در هنگامه جنگ توسط مریدان می گریزند و به مدت چهل روز، در خانه های اردبیلی ها پناه داده می شوند.
با بالا گرفتن جستجو اسماعیل و برادرش به گیلان و لاهیجان انتقال می یابند. اسماعیل در آن زمان بیشتر از هفت سال ندارد و در مراجعت به گیلان برادرش ابراهیم را به دلیل بیماری از دست می دهد.
جستجوی رستم برای پیدا کردن دو برادر صفوی که در واقع بازماندگان این خاندان قدرتمند ایرانی هستند ادامه دارد. تا جایی که به روایت "اردبیل در گذرگاه تاریخ" اینبار رستم جمعی را با مفتی تبریز به آنجا فرستاد تا اگر والی گیلان منکر اقامت فرزندان سلطان حیدر در خاک گیلان شود در حضور مفتی سوگند شرعی یاد کند.
والی تدبیر می کند و دو کودک را در سبدهای مطمئن از درخت آویزان می کند و در نهایت به فرستادگان سوگند یاد می کند که پای دو کودک بر خاک گیلان نیست.
شاه اسماعیل در مدت اقامت در گیلان قرآن، ریاضیات و علوم مختلف را به وسیله اساتید بزرگی مثل مولانا شمس الدین لاهیجی و نجم گیلانی آموخت.
سودای قیام در 13 سالگی
به پشتوانه آموزش های غنی و تربیت وارسته اسماعیل تصمیم به قیام و خون خواهی خاندان خود می کند. موضوعی که البته روایات مختلف تاریخی به خود اختصاص داده و برخی از مریدان او را به دلیل صغر سن از این امر منع می کنند.
در نهایت اسماعیل صفوی با همیاری مریدان خود به سمت تبریز و شروان رفته و به نقل کتاب باستان شناسی و تاریخ هنر بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی نوشته ملکه گلمغانی زاده و حسن یوسفی "شروان را به تصرف خود در آورد و انتقام خون شیخ جنید و شیخ حیدر را از شروان شاه گرفت" اسماعیل صفوی به روایت تاریخ تبریز را به عنوان پایتخت خود انتخاب کرده و در آنجا تاج گذاری می کند.
تاج 12 تکه بر سر پادشاه شیعی
تاج شیخ صفی در واقع کلاه 12 تکه با رمز دوازده امام است که توسط پدرش برای سپاه متحدالاشکل صفوی طراحی شد. عثمانی ها لقب قزلباش را به این کلاه دادند و بعدها دریافت آن به عنوان افتخاری برای هر سرباز صفوی محسوب می شد.
شاه اسماعیل بعد از تاجگذاری دستور داد که به نام او سکه زر زدند و درآن خود را "بنده شاه ولایت" خواند. در روی دیگر سکه نیز شعار اسلامی" لا اله الا الله، محمد رسول الله" با جمله " علی ولی الله" نقش کردند و دور آن اسامی دوازده امام را نوشتند. شاه دستور داد که خطبه بنام پیامبر اسلام و اولیای او بخوانند و مذهب تشییع را مذهب رسمی ایران بدانند.
در همین مقطع دستور به اذان خاص شیعیان داد و برای ایجاد وحدت حتی مخالفت عده ای از بزرگان شهری مبنی بر سنی بودن اهالی تبریز را نپذیرفت.
جنگ های متوالی برای برگرداندن سرحدات ایران زمین
شاه اسماعیل تا پایان عمر جنگ های متوالی با عثمانی ها و ازبکان و حتی حاکمان داخلی ایران انجام داد و سرحدات ایران را به زیر بیرق تشیع تجمیع کرد. سرحداتی که از هر سو در دست بیگانگان از انسجام و انضباط خارج شده بود و در واقع هر کسی در گوشه ای علم حکومت افراشته بود.
این نقطه از تاریخ در واقع نقطه عطفی است که به تعبیر کسروی در کتاب شهریاران گمنام "از سال 30 هجری که با مرگ یزدگرد سوم حکومت ساسانی منقرض گردید تا ظهور مشروطیت بیش از 250 خانواده و سلسله در ایران به حکومت رسیدند ولی فقط چهار سلسله سلجوقی، صفویه، افشار و قاجار توانستند بر ایران حکومت کنند."
بطوریکه پژوهشگر تاریخ اردبیل معتقد است آغاز حکومت صفوی نقطه عطف تاریخ ایران است. ملکه گلمغان زاده در این خصوص تاکید دارد که دوره حکومت شاه اسماعیل اول اوج بسط حکومت ایران است و توانست یکپارچگی خود را در کنار دو قدرت بزرگ ازبکان در شمال شرقی و عثمانی در غرب ایجاد کند.
همراهی زنان شاه در جنگ ها
شاه اسماعیل سه همسر به نام های خورشید، تاجلی و بهروزه داشت که در جنگ ها همراه وی بودند. در کتب مختلف تاریخی هر سه زن به عنوان شخصیت هایی با سواد، سیاست مدار و آگاه به امورمملکتی توصیف می شوند.
نقل است که زنان شاه شعر می سرودند و با ذوق شعر شاه مجموعه های عظیم ادبی از خاندان صفوی به یادگار مانده است. به عقیده برخی تاریخ نگاران خورشید در یکی از جنگ ها کشته می شود و دو همسر دیگر شاه در جنگ چالدران با شکست شاه اسیر حاکم عثمانی می شوند.
بعد از مدت کوتاهی تاجلی با پرداخت غنیمت خود را از اسارت آزاد می کند اما در عین حال بهروزه به عقد قاضی عسگر از حاکمان وقت عثمانی در می آید.
به دلیل نبود منابع تاریخی مدون به ویژه در خصوص زنان عهد صفوی استناد تاریخی در این حوزه کمرنگ بوده و تاریخ نگاران تنها بر اساس اطلاعات جسته گریخته نسبت به زنان صفوی اعلام نظر می کنند.
موضوعی که کنکاش و مطالعه بیشتر را با توجه به جایگاه زنان صفوی در مسائل سیاسی، دینی و اجتماعی آن مقطع از تاریخ کشور ضروری ساخته است.
شکستی که خنده از لبان شاه برگرفت
شیوه کشورداری شاه اسماعیل و ترویج مذهب شیعه مانع تجزیه ایران آشوب‌زده میان دو قدرت بزرگ عثمانی و خان های ازبک آسیای میانه شد.
وی برای تعدیل سیاست‌های افراطی سران قزلباش، صوفیان و مریدان حیدری، علمای ایرانی و نیز جبل عامل، کوفه و بحرین را به تدوین کتاب‌های فقهی در زمینه شیعه جعفری دعوت کرد.
با این وجود شکست در جنگ چالدران که به نقل از کتاب صریح الملک "با لشکر کشی شاه اسماعیل با 60 هزار سوار در دشت چالدران برای مقابله با ترکان همراه بود" تنها شکست نظامی شاه محسوب می شود.
سلطان عثمانی تبریز را اشغال کرد با این وجود به واسطه دستبردهای سرخ کلاهان و شورش سربازان ینی چری مجبور به ترک تبریز شد.
نویدی شیرازی در این کتاب می گوید:" تاثیر این شکست بر پادشاه جوان چندان بود که گویند بقیه عمر کسی وی را خندان ندید و بفرمود تمام علم های سپاه را سیاه کنند و بر آن کلمه " القصاص" بنویسند و نام یکی از پنج پسر خود را القاص نهاد."
نقش شاه در بهسازی عتبات عالیات
شاه اسماعیل صفوی به واسطه ارادت به شیعه تعمیر و توسعه آرامگاه های امامان در شهرهای عراق و مشهد را در دستور کار قرار داد. موضوعی که هر از گاهی توسط همسران پادشاه نیز دنبال می شد.
به گفته محقق اردبیلی در دوران حکومت شاه اسماعیل شهرهای مذهبی رونق یافته و به کربلا، نجف، سامره، اردبیل، خوی و اصفهان به صورت ویژه توجه می شود.
گلمغان زاده بیان داشت: شاه اسماعیل نسبت به تعمیر مقبره امام علی(ع) و امام حسین(ع) اهتمام داشته است و هدایای گرانقدری به این دو مقبره می پردازد.
در کتاب عالم آرای شاه اسماعیل نیز نقل شده است: "او دستور داد تا پوشش قبر مطهر امام حسین (ع) را از عاج و طلا درست کرده بپوشانند. علاوه بر این قندیل های طلا به آرامگاه هدیه کرد و شخصا در غبارروبی حرم شرکت نمود و تمام شب را در کنار قبر امام حسین(ع) بیدار بود."
روایت است که شاه اسماعیل طرح آب رسانی ار فرات به نجف را پیگیر بوده و یکی از همسران شاه بارگاه حضرت فاطمه معصومه (س) را به صورت بنای هشت پهلو با هشت صفه تجدید بنا کرد و دیوارها را با کاشی معرّق بیاراست و در جلوی آن ایوانی با دو مناره احداث کرد و صحنی با چند بقعه و ایوان طراحی کرد.
ارادت به فردوسی، شاعر حماسی کشور
دیوان شعرخطایی شاه اسماعیل صفوی یادگار دیگری است که فصل جدیدی از روحیات شاه شیعی می گشاید. شاه اسماعیل ارادت ویژه به فردوسی شاعر حماسی ایران داشته و نام چهار فرزند خود را طهماسب، بهرام، سام و رستم چهار پهلوان شاهنامه نامگذاری کرد. در عین حال به خطایی تخلص می کرد و شعر می سرود.
در دیوان این شاه ولایت مدار آمده است: پیشه کن افکندگی تا برسرآیی در .....ای خطایی سرفرازی خود نه از افکندگی است
دیوان اشعار ترکی شاه صفوی توسط آکادمی علوم آذربایجان با عنوان "شاه اسماعیل خطایی شعر لری" منتشر شده است.
تزئینات متفاوت مقبره شاه اسماعیل
شاه اسماعیل در سن 38 سالگی در منقوطای روستایی بین اردبیل و سراب بر اثر بیماری در گذشت. بعد از مرگ وی فرزند بزرگتر طهماسب سجاده ولایت را در 11 سالگی بر عهده گرفته و حکومت صفوی را به مدت 53 سال ادامه داد.
تزئینات مقبره شاه اسماعیل به دلیل تاکید به المان های شیعی متفاوت از نیاکان خود بود و به صورت ویژه نام امام علی (ع) در دور تادور صندوق قبر این شاه صفوی تزئین شده است.
نامگذاری روز اردبیل در روز تاجر گذاری شاه شیعی
از سال 1388 روز تاج گذاری شاه صفوی به عنوان روز اردبیل به ثبت رسیده است تا در این روز جایگاه حکومت شیعی در کشور و تاثیرات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و هنری این حکومت به صورت ویژه مطالعه شود.
معاون سیاسی امنیتی استانداری اردبیل تاکید کرد: بعد از ظهور اسلام در ایران اولین دولت ملی در اردبیل توسط شاه اسماعیل تشکیل شده است.
طاهر شریفی وی با بیان اینکه در چهارم مرداد ماه 897 هجری شمسی حکومت شیعی صفوی تشکیل می شود، ادامه داد: اهمیت سلسله صفوی از جهت ایجاد انسجام ملی و تشکیل حکومت مستقل و غیر وابسته قابل توجه است.
به گفته شریفی اهداف نام گذاری روز اردبیل به غیر از هویت شناسی و معرفی جایگاه این استان در تاریخ و فرهنگ کشور معرفی پتانسیل های این منطقه است.
معاون سیاسی امنیتی استاندار از تشکیل دبیرخانه دائمی روز اردبیل در استان خبر داد و بیان داشت: دبیرخانه روز اردبیل با هدف برنامه ریزی سالانه گرامیداشت روز اردبیل و ارزیابی سالانه برنامه ها شکل گرفته است.
شاه اسماعیل تمامی وظایف اداری و کشوری را به ایرانیانی سپرد که در اعتقادشان به تشیع جای شک و شبهه نبود و بسیاری از آنان پیشینه طولانی در کارهای دیوانی داشتند.
................................
گزارش: ونوس بهنود