عيد رمضان آمد و ماه رمضان رفت
صد شكر كه اين آمد و صد حيف كه آن رفت
واژه " عيد" از ريشه " عود " به معناي بازگشت پي درپي و در عرف و شرع به ايامي اطلاق مي شود كه در بردارنده سرور و شادماني باشد. در قرآن كريم از زبان حضرت عيسي مسيح (ع) آمده است: انزل علينا مائده من السما تكون لنا عيدا" يعني : بر ما مائده و سفره آسماني نازل فرما تا آن روز عيد ما باشد.
در دين مبين اسلام عيد به هنگامي گفته مي شود كه فضل و رحمت پروردگار يكتا مشمول حال فرد يا جامعه اي قرار گيرد و سرور حقيقي زماني فرا مي رسد كه آدمي به مرتبه تقرب و كسب رضايت حضرت حق نايل گردد. چنانكه در آيه 170 سوره مباركه آل عمران كه به شهدا اشاره دارد، از آنجا كه شهيدان مشمول رحمت و عنايت بي منتهاي خداوند تبارك و تعالي قرار گرفته اند ، آنها را همواره مسرور و شادمان معرفي فرموده است.
مرحوم سيد عليخان كبير در شرح صحيفه كامله " رياض السالكين" اصل واژه فطر را از " فطر النافه" به معناي نخستين بار دوشيدن شتر ذكر كرده است . بنابراين فطر به مفهوم از سر گرفتن نيز به شمار مي آيد ، چنانكه در برخي از روايات به مفهوم از سرگرفتن سال جديد و يا بازگشت به فطرت و گام نهادن در مرحله اي نوين ذكر شده است و با توجه به اينكه ماه شوال دهمين ماه تقويم عرب است اين نكته قابل تامل مي باشد.
علامه راغب ، مبناي عيد فطر را بر پايه حديثي از رسول گرانمايه اسلام حضرت محمد مصطفي (ص) مي داند كه پس از پايان رسيدن ماه رمضان آن حضرت فرمود: اينك روزهاي خوردن و آشاميدن و مباشرت فرا رسيده است.
در روايت ديگري از رسول گرامي اسلام (ص) نقل شده است كه خداوند متعال در روز عيد به ملائك مي فرمايد : مزد آناني كه به وظايف خود عمل كردند چيست؟ و سپس مي فرمايد اي ملائك گواه باشيد كه من در اين روز بندگان خود را مورد بخشايش قرار دادم.
در كناب شريف نهج البلاغه ( كلمات قصار 428 ) امام العارفين حضرت علي بن ابيطالب (ع) مي فرمايد : امروز تنها روز عيد كساني است كه روزه آنها مقبول درگاه خداوند و عبادتهاي شبانه آنان مورد پذيرش او واقع شده است و روزي كه در ان گناهي انجام نگيرد ، عيد است.
عظمت و جلالت عيد سعيد فطر و شكوه نخستين روز ماه شوال را هنگامي قادر به درك آن خواهيم شد كه رموز و اسرار و نكته هاي ظريف و زيباي آن را از مكتب خاندان وحي بياموزيم . همانان كه واقف اسرار و عالم جميع علوم بوده هستند. از نگاه خاندان وحي ، عيد فطر كه از آن با عنوان " عيد الله الاكبر " نيز ياد شده است عيد پارسايان و پرهيز گاراني است كه بر نفس خود غلبه كرده اند و توبه آنان به درگاه خداوند يكتا مقبول واقع شده است.
در روايات آمده است كه امام علي بن ابيطالب (ع) در عظمت اين عيد فرموده است: سزاوار مي دانم كه آدمي در سال چهار شب را دست از هر كاري بردارد و به عبادت بپردازد و آن چهار شب عبارت است از شب عيد فطر ، شب عيد قربان ، شب نيمه شعبان و شب اول ماه رجب .
همچنين محمد بن يزيد نحوي روايت كرده است كه روز عيد فطر حضرت امام حسن مجتبي (ع) از خانه خارج شد و جمعي را مشاهده فرمود كه به شادي و سرور مشغولند.
آن گاه آن حضرت فرمود: خداوند عزو جل ماه رمضان را براي مردم ميدان مسابقه قرار داده كه در عبارت از يكديگر سبقت بگيرند . گروهي اين فرصت را مغتنم شمرده و پيش افتاده اند و گروهي در اين مسابقه عقب افتاده و باخته اند.
اينك اگر پرده كنار برود به خدا سوگند آنكه بازنده است آنچنان در غم و ماتم فرو رود كه ديگر به ياد صاف كردن موي سر و زرق و برق لباس خويش نباشد.
توديع ماه رمضان بسيار دشوار است. در حديثي از پيامبر عاليقدر اسلام (ص) نقل است كه آن حضرت سبب نامگذاري اين ماه را سوزانده شدن گناهان دانسته اند و در حديثي ديگر فرموده اند: بدبخت كسي است كه از آموزش و غفران اين ماه بي بهره بماند. پس براي درك عظمت و شكوه عيد فطر نخست بايد رمضان را درك كرد و پس از توديع رمضان المبارك به عيد سعيد فطر رسيد.
اهميت توديع رمضان نيز در ان است كه اين ماه ، ماه رحمت و مغفرت ، و ماه ضيافت الله است . و به همين لحاظ است كه در ادعيه آمده است كه از خداوند در خواست كنيم تا اين ماه رمضان را ،واپسين ماه رمضان زندگي ما قرار ندهد.
وداع امام چهارم حضرت علي بن الحسين (ع) با ماه رمضان يكي از زيباترين جلوه هاي نيايش است و اندوه لطيفي كه در اين دعا موج مي زند ، بسيار تفكر برانگيز و هوشيار كننده است در اين دعا اما سجاد (ع) با كلمه " السلام عليك" آن گونه سخن مي گويد كه گويي رمضان شخصيتي حقيقي و حقوقي است و در برابر ديدگان ايشان نشسته است و چنين است ساير توصيف هايي كه حضرت زين العابدين(ع) در اين دعاي شريف مورد استفاده قرار داده اند.
نكته بسيار حائز اهميت در خصوص جايگاه رفيع ماه مبارك رمضان را مي توان در كتاب شريف " صحيفه سجاديه" جستجو كرد. بخش مهمي از 54 نيايش عارفانه امام سجاد (ع) در اين كتاب به موضوعاتي همچون رويت ماه ، فرا رسيدن رمضان ، وداع با رمضان و دعا براي عيد فطر اختصاص يافته است كه بسيار عميق و شورانگيز ، و سرشار از خلوص و عرفان است.( از انجا كه نقل اين ادعيه در اين مجال ميسر نيست، مطالعه عميق اين اثر الهي توصيه مي گردد.) هر يك از اين دعاها به ترتيب به منزله طي مراتب و مراحلي است كه عيد فطر قله آن است و صعود به قله اين سلسله جبال رفيع همانند پيمودن پله هاي يك نردبان است كه به يكباره ميسر نمي گردد. و اين گونه است كه امام سجاد در دعاي 48 صحيفه سجاديه مي فرمايند :
" اللهم هذا يوم مبارك ميموم ، المسلمون فيه مجتمعون في اقطار ارضك يشهد السائل منهم و الطالب و الراهب وانت الناظر في حوائجهم .
" يعني : بار پروردگارا اين روزي است مبارك و فرخنده ، مسلمانان در جاي جاي زمين تو در اين روز گردهم آمدند. برخي خواهان آموزش و مشتاق نعمت هاي تو و جمعي به ثواب تو .
" استهلال" يا سعي روزه داران در رويت هلال ماه شوال در غروب آخرين روز ماه مبارك رمضان و نگريستن در افق به جستجويي انديشمندانه ، يكي ديگر از جلوه هاي شايان توجه و استثنايي عيد فطراست ، لحظاتي كه انسان به مشاهده طبيعت و عظمت قدرت خداوند در آفرينش جهان دعوت شده است و چون هلال ماه رويت مي شود از هر سو صداي سلام و صلوات بر مي خيزد و اين فراز زيبايي امام سجاد (ع) در صحيفه سجاديه " بر لبهاي صالحان زمزمه مي شود: خدايا ، عيد فطر را بر ما مبارك گردان" گذشتن از وادي سراسر مبارزه رمضان براي رسيدن به تزكيه و تهذيب نفس از دير باز دغدغه صاحبدلان و فرزانگاني بوده است كه در نگاه ژرف آنان همواره مبارزه با نفس آنگونه كه رسول عظيم الشان اسلام (ص) مي فرمايند: " جهاد اكبر" است و با علم به اين نكته سترگ به احوالات خويش مي نگريسته اند حضرت ابوالمعاني مولانا عبدالقادر در بيدل دهلوي در استقبال عيد فطر چنين سروده است :
عيد آمد و هر كس پي كار خويش است
مي نازد اگر غني و گر درويش است.
من بي تو به حال خود نظرها كردم
ديدم كه هنوزم رمضان در پيش است
كامران شرفشاهي - شاعر درادامه مطلبي كه در اختيار گروه فرهنگ و ادب خبرگزاري مهر قرار داده ، آورده است : " كليم همداني " سخنور نامدار ديگريست كه با همين نگاه به پيشواز عيد رفته است و مي كوشد تا در سرود، خويش غافلان را به هشياري نسبت به اعمالشان فرا خواند:
هلال عيد بغل در وداع روز گشاد
صلاح و تقوي پا در ركاب عزل نهاد
گذشت موسم شبگيرطاعت و بايد
سحوررا به صبوحي بدل كنند عباد
در اين دو روزه اقامت چهار ، نكشيد
كدام بي ادبي را كسي كند تعداد
يكي از كوتهي جامع صبوري خويش
به صدزيان زدرازي روز در فرياد
يكي به تيغ زبان گرم جنگ با خورشيد
كه مانده اي زچه بر جاي چون متاع كساد
به سان يوسف اگر دست يافتي بروي
به چاه مغربش انداختي ز روي عناد!
نماز عيد فطر ، سپاسگزاري به درگاه خداوند است كه به ما توفيق عطا كرد تا رمضاني ديگر را تجربه كنيم و اين نماز سرآغازي است بر حضوري ديگرگون در عرصه حيات . نماز عيد فطر همچنين تجلي وحدت و اقتدار مسلمين جهان است و فرصتي ديگر تا در اين نماز دلهاي مسلمين به يكديگر نزديكتر شود و ضمن اقامه اين فريضه الهي از حال يكديگر جويا شوند. به عبارت ديگر نماز عيد فطر فريضه اي است با ابعاد عبادي ، اخلاقي و اجتماعي كه از سوي خاندان وحي مورد تاكيد فراوان قرار گرفته است.
نماز عيد فطر 2 ركعت است كه در ركعت نخست پس از خواندن حمد و سوره 5 تكبير بايد گفته شود و پس از هر تكيبر يك قنوت لازم است كه بعد از قنوت پنجم تكبير آخر را گفته به ركوع رفته و پس از سجده برخاسته ، در ركعت دوم چهار تكبير و سپس بعد از هر تكبير يك قنوت بايد گفته شود و پس از قنوت چهار ركوع 2 سجده و تشهد و سلام مي باشد.
وقتي سخن از نماز عيد سعيد فطر به ميان مي آيد ، نمي توان از ماجراي نماز عيد سعيد فطر و حضرت علي بن موسي الرضا (ع) سخن به ميان نياورد.
چنانكه مورخان نامداري چون طبري ، ابن جوزي ، ثعالي و ... ذكر كرده اند در دوران حكومت خلفاي اموي و عباسي ، عيد فطر نيز همچون ديگر فرايض اسلامي از روح و فلسفه عميقي كه در نهاد داشت ، تهي گرديده بود و در اين روز خلفا و درباريان با جامه هاي زريفت و ابريشمين و تجمل و تشريفات فراوان در بين مردم ظاهر مي شوند و امرا مردم را وادار به سلام و تعظيم نسبت به خليفه مي نمودند و ...
به عبارت ديگر نماز عيد فطر در دوران خلفاي امور و عباسي به وسيله اي براي تفاخر و تحقير مردم مبدل شده بود. در چنين احوالي هنگامي كه حضرت امام رضا (ع) از سوي " مامون" خليفه جابر و ستمگر عباسي براي امامت و اقامه نماز عيد سعيد فطر دعوت مي شود ، آن حضرت بر خلاف روش خلفا در روز موعد با پاي برهنه و جامع سپيد ساده اي در ميان مردم آشكار مي شود و جمعيت عظيم مردم كه به شوق زيارت فرزند پاك رسول خدا در صحرا حضور يافته بودند با ديدن اين صحنه كه نمايانگر تفاوت عظيم شيوه زندگاني خاندان وحي و خلفا بود به وجد آمده و با تكبيرآن حضرت را همراهي مي كردند. حضور ساده و بي آلايش امام درميان مردم و پرهيز آن حضرت از هر گونه تجمل و زرق و برق و اشاره آن حضرت به ساده زيستي نياگان پاك خود ، چنان موجي از هيچان و احساسات گرم در مردم برانگيخت كه وقتي خبر اين واقعه را براي مامون بردند وي سراسيمه اشخاصي را مامور كرد تا از اقامه نماز توسط حضرت امام رضا (ع) جلوگيري نمايند. و به بهانه حفظ و تامين امنيت جاني آن حضرت از هر گونه گزندي ايشان را از بين راه برگردانند. البته نيست مامون از دعوت امام براي اقامه نماز عيد فطر ، سرگرم كردن آن حضرت به امور مذهبي و باز نگهداشتن ايشان از امور سياسي و اجتماعي بود و هرگز پيش بيني نمي كرد كه واقعه نماز عيد فطر مي تواند يك انقلاب عظيم را در پي داشته باشد.
يكي از مقررات قطعي و غير قابل تخلف در عيد سعيد فطر ، اداي زكات فطره يا فطريه است كه چنين زكاتي در واقع صورت كامل كردن روزه را دارد و امام جعفر صادق (ع) در اين باره فرموده است: همانگونه كه صلوات شرط قبولي نماز است ( در تشهد ) پردات زكات فطره هم شرط قبولي روزه است.
پرداخت زكات فطره بر تمام مسلمين ( بجز نيازمندان ) واجب است. ميزان زكات فطره به فتواي مراجع سه كيلو از " قوت غالب" است كه مورد استفاده خانواده شخص فطريه دهنده قرار مي گيرد.
سفارش شده است كه پس از ديده شوند هلال ماه شوال فطريه را بايد از مال خويش جدا كرد و اين مبلغ را قبل از نماز عيد و حداكثر تا ظهر عيد فطر پرداخت نمود. البته اگر كسي به دلايلي توفيق اين امر را نيابد، زكات فطره استقاط پذير نمي باشد و بر ذمه او باقي مي ماند تا در نزديكترين فرصت آن را ادا نمايد.
باز در باره زكات فطره گفته شده است كه با صدقه تفاوت دارد و بايد به كسي پرداخت شود كه استحقاق او نسبت به گرفتن فطريه ، به اثبات برسد.
همچنين در تعاليم اسلامي آمده است كه خويشاوندان و همسايگان در دريافت زكات فطره بر ديگران مقدم هستند كه اين امر نيز حكايت از استجاب اين موضوع از حيث توجه اسلام به صله رحم و خويشاوندي دارد و يكي ديگر از جنبه هاي دورنگري اين دين بزرگ اسماني را پديدار مي سازد.
زكات فطره يك تمرين اقتصادي عبادي براي امت اسلامي در جهت ريشه كن كردن پديده زشت فقر در جامعه و توسعه عدالت اجتماعي است . زكات فطره همچنين آزموني ديگر است براي كسي كه در طي ماه رمضان با گرفتن روزه ، بفهمد كه تا چه اندازه در درك رنج گرسنگي مساكين و محرومان توفيق يافته است .
بي گمان اگر كسي به مرتبه نوعدوسي ارتقا يابد و اين مفهوم عظيم را دريابد كه همه مخلوقات آفريده ، آفريدگار بي همتاست و همه انسانها نسبت به يكديگر مسوول و موظفند ، آنگاه با جان و دل فطره زكات خود را مي پردازد و براي پرداخت اين مبلغ اندك كه در واقع آزمايشگاه تعيين اصالت و بهره مندي آدمي است، حرص و بخل نمي ورزد . و همچنين از رهگذر زكات فطره آدمي با لذت غير قابل توصيف بخشش و سخاوت آشنا شده و آنان كه قلبشان به نور مقدس الهي اشنا شده باشد مي كوشند تا در بر آوردن حوايج ديگران كوتاهي نورزند و با منش كريمانه موجب گشايش در زندگي اطرافيان خود خواهند شد. بدين ترتيب عيد فطر بهار فقر زدايي و جهاد عملي با فقر و جلوه هاي زشت تهيدستي است.
در واقع عيد سعيد فطر در سايه سرشار از بركت و رحمت خود روح تعاون و اصلاح امور جامعه ، و از بين بردن كاستي ها و معايب را در جامعه مي دمد و زندگي بشر را به سوي اعتدال رهنمون مي شود.
نكته ديگري كه در اين مجال جا دارد حتما به آن اشاره شود رواياتي است كه درباره آيه شريفه " قد افلح من تركي و ذكر اسم ربه فصلي" آمده است كه در كتاب " فقيه" از قول حضرت امام صادق در تفسير اين آيه شريفه آمده : " هر كس در اين روز نماز بخواند و زكات فطره بدهد رستگار خواهد شد" و در " الدررد المنثور" ابن مردويه از ابوسعيد خدري روايت كرده است كه پيامبر اسلام (ص) در روز عيد سعيد فطر قبل از رفتن به مصلي ، فطره را تقسيم نموده و اين آيه شريفه را مي خواندند. همچنين درباره تفسير اين آيه، شريفه روايت ديگري به نقل از عتبه بن عمر و ليثي در كتار " خصال" آمده است كه در ضمن حديثي ابوذر از پيامبر (ص) پيرامون صحف ابراهيم (ع) و موسي (ع) و آنچه خداوند بر پيامبر درباره دنيا نازل كرده است سوال مي كند. و پيامبر با اشاره به همين آيه شريفه زكات و نماز را مايه رستگاري دانسته اند.
* ادامه دارد