خبرگزاری مهر- گروه هنر: محسن خان جهانی از آن دست مستندسازانی است که دست روی سوژه های پر دردسر و البته جذاب می گذارد و تجربه کارنامه سینمایی این مستندساز نشان داده این شیوه مستندسازی در جذب مخاطب موفق بوده است. این فیلم در سی و سومین جشنواره فیلم فجر در بخش سینما حقیقت به نمایش در می آید.
با این مستندساز که پنجمین حضور خود در سی و سومین جشنواره فیلم فجر را تجربه می کند درباره دلایل ساخت مستند «آزادراه»، تفاوت هایی که این مستند با سایر مستندهایی که وی کارگردانی کرده، دارد، مشکلاتی که در روند ساخت اثر با آن روبرو شده، تلاش برای معرفی شدن به عنوان یک مستند ساز اجتماعی، پژوهش ها و تحقیقات کتابخانه ای و آرشیوی که انجام داده و تاکید بر اینکه ساخت این مستند به پایان نرسیده و تا مشخص نشدن سرنوشت ساخت آزا راه تهران و شمال پرونده این فیلم باز است، صحبت کردیم.
در این گفتگو با ما همراه باشید:
* مستند سینمایی «آزادراه» برخلاف سایر مستندهایی که با رگه های سیاسی کارگردانی کرده اید مستندی کاملا اجتماعی است که برشی از تاریخ معاصر ایران را مورد بررسی قرار می دهد، تاریخی که بسیاری از آن اطلاع ندارند.
- ای کاش به عنوان خبرنگار در آغاز این سوال را مطرح می کردید که چرا آزادراه تهران و شمال را برای ساخت مستند انتخاب کردم.
* جواب دلایل شما برای ساخت این آزادراه را می دانم.
- چه جوابی دارید؟
* واقعیت این است که «آزادراه» فیلمی است که محسن خان جهانی به عنوان کارگردان خودخواسته، تلاش کرده از عنوان مستندساز سیاسی فاصله بگیرد و به تعریف جدیدی از مستند اجتماعی برسد. مستندی که پیش از این گفتم که تاریخ گمشده مردم را به تصویر کشیده است.
- دقیقا همین است و به نکته درستی اشاره کردید. واقعیت این است که من همیشه دنبال چنین اتفاقی بودم و دوست داشتم به عنوان مستندسازی با نگاه اجتماعی شناخته شوم و بهترین سوژه در این مسیر را آزادراه تهران و شمال دیدم.
* طی یکسال اخیر به فکر ساخت این مستند و یا به عبارتی کسب عنوان مستندساز اجتماعی افتادید.
- نه به هیچ عنوان چنین نیست. طرح ساخت فیلم «آزادراه» زمان مدیریت شفیع آقامحمدیان مدیر وقت مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی تصویب شد. اما با وجود اینکه طرح به تصویب نهایی رسیده بود، اجازه ساخت نداشتم.
* چرا؟
- واقعا خودم هم دلیل این کار را متوجه نشدم. اما هر وقت که از جاده کن و سولقان تردد می کردم این سوال برای من مطرح می شد که چرا این آزدراه ساخته نمی شود. نکته تعجب آور این بود که وقتی از بومی های منطقه می پرسیدیم که این جاده چیست؟ اغلب نمی دانستند و می گفتند که جاده امام زاده داوود را عریض می کنند. این عدم آگاهی و همچنین سرنوشت آزادراه دلیل ساخته شدن این مستند سینمایی شد.
* با این اوصاف این برداشت صحیح است که دوست داشتید از ساخت مستندهایی با رنگ و بوی سیاسی فاصله بگیرید؟
- بله قطعا خواسته ام بود. از زمانی که ساخت این مستند برای من جدی شد هر آنچه مربوط به آزادراه بود را آرشیو می کردم تا پس از «صندلی شماره 257» و «انتهای خیابان پاستور» حتما این مستند را بسازم.
* در این بین مستند «گزارش یک بازپرس» را هم کارگردانی کردید. این مستند کجای کارنامه مستندسازی شما قرار می گرفت.
- زمانی که تصمیم گرفتم به نوعی از سینمای سیاسی دور باشم و در زیر لایه های اجتماعی فیلم بسازم سراغ «گزارش یک بازپرس» و «آزادراه» رفتم.
* در عرضه مستند «آزادراه» با برچسب سیاسی بودن فیلم مواجه نشدید؟
- برچسب نه. ولی خیلی ها معتقد بودند که این فیلم سیاسی است اما من اعتقاد دارم که «آزادراه» سیاسی نیست و اثری کاملا اجتماعی است و حتی در حد تلنگر هم به مسائل سیاسی طعنه نمی زند. در واقع فیلمی است که بخشی از تاریخ معاصر ایران و سرنوشت این آزا راه را در ادوار گذشته و نوع نگاه به این پروژه را در دوره های مختلف ریاست جهموری به تصویر کشیده است.
* چندی پیش معاون اول رییس جمهور در دولت یازدهم وعده داد که تکلیف آزادراه تهران و شمال تا دو ماه آینده مشخص می شود.
- بله از این قبیل وعده ها از دوران ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی تا امروز داده شده است اما در میان همه دولت ها رییس دولت نهم و دهم اصرار بسیاری به افتتاح این آزادراه داشت. حتی محمود احمدی نژاد در پایان دولت خود یک قطعه از آزادراه را به طول 19 کیلومتر افتتاح کرد.
* آزادراه تهران و شمال در مجموع چند قطعه است و رئیس دولت دهم قطعه شماره چند را افتتاح کرد؟
- این آزادراه در مجموع 4 قطعه است که آقای احمدی نژاد قطعه آخر را که صاف ترین قطعه در بین این چهار قطعه است، افتتاح کرد. این قطعه به طول 19 کیلومتر یعنی از مرزن آباد تا چالوس را شامل می شود. البته مسیر کامل مرزن آباد تا چالوس 35 کیلومتر است.
* یکی از ویژگی های فیلم «آزادراه» نوع نگاه به روند ساخت این پروژه عمرانی در دولت های مختلف بود. محسن خان جهانی در این فیلم مستند برخلاف فیلم های دیگرش به خصوص «صندلی شماره 57» که تنها به عنوان راوی ظاهر می شد نگاه انتقادی نیز به عملکرد دولت ها در راه اندازی این بزرگراه دارد. اینطور نیست؟
- قطعا همین است.
* اما به نظر می رسد که نگاه انتقادآمیز کارگردان نسبت به دولت نهم و دهم بیشتر بوده است. برای بیان این نگاه انتقادی چقدر از منابع آرشیوی استفاده کردید؟
- اتفاقا آرشیو غنی از این پروژه در همه دولت ها دارم. بنابراین اینگونه نبوده که به عمد به دولت ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد بیشتر بپردازم.
* با این اوصاف چرا مدت زمان حضور دولت ها و پرداختن به آنها در فیلم نسبت به یکدیگر کمتر است؟ به عنوان مثال دوره هاشمی رفسنجانی تنها ده درصد از کل بررسی دولت ها در فیلم مستند «آزادراه» را در بر می گرفت.
- درباره دوره هاشمی رفسنجانی باید این نکته را یادآورد شوم که سال 1373 زمانی که ساخت این پروژه آغاز شد عمر دولت هاشمی به سر آمده بود و به طور دقیق کمتر از یکسال به پایان دولت پنجم و ششم مانده بود بنابراین به همان اندازه در فیلم نقش داشت. درباره دولت محمد خاتمی هم در فیلم توضیح داده می شود که این دولت تنها دولتی بوده که اعتقادی به این آزادراه نداشته است و معصومه ابتکار که در دولت خاتمی عنوان رییس سازمان حفاظت محیط زیست را بر عهده داشت از سرسخت ترین مخالفان این آزادراه بود. نکته دیگر اینکه هیچ مسئولی در دولت هفتم و هشتم بازدیدی از این آزادراه نداشت چون اعتقاد داشتند که احداث این آزادراه از پایه مشکل دارد.
* وضعیت در دولت محمود احمدی نژاد چطور بود؟
- دولت احمدی نژاد تنها دولتی بود که نسبت به دیگر دولت ها درگیر این پروژه شد و به همین دلیل است که منابع آرشیوی از این مستند بسیار است. دولت یازدهم هم قول هایی داده است. به همین دلیل معتقدم ساخت مستند «آزاد راه» هنوز به پایان نرسیده است و باید دید وعده و وعیدهایی که اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس جمهور داده است تا چه اندازه به نتیجه می رسد.
* تا چه اندازه روایت فیلم را براساس پژوهش پیش بردید و چقدر سوالات شخصی خود را به عنوان مولف اثر مطرح کردید؟
- از قسمت پایانی سوال شروع می کنم. واقعیت این است که وقتی ساخت یک موضوع دغدغه ذهن فیلمساز می شود، دوست دارد در بخشی از فیلم حرف خود را مطرح کند در واقع سوالاتی که از مردم پرسیده و جواب هایی که داده می شد نگاه خود من بود اما در نهایت برداشت و قضاوت به عهده تماشاگر است. بنابراین برای من ساخت فیلم «آزادراه» از این جنس بود.
* فیلم با نماهایی از چگونگی ساخته شدن جاده چالوس در سال 1299 در رژیم گذشته آغاز می شود و مخاطب شاهد صحنه های بکر از ساخت این جاده زیبا توسط نیروهای انسانی و حیوانات چهارپا است. در واقع نگاه جسارت آمیزی در فیلم وجود دارد که تاکید می کند این جاده در آن سال ها با صرف کمترین بودجه با نیروی انسانی ساخته شده ولی آزادراه تهران - شمال پس از گذشت 18 سال هنوز بلاتکلیف است.
- هر سندی که از روزگار قدیم آورده ایم در روایت امروز هم وجو دارد و آنچه به عنوان جسارت نام می برید تنها طرح سوال است. زمان ساخت تونل کندوان تخمین زده شده بود که 12 ساله این تونل ساخته خواهد شد اما در آن زمان با امکانات محدود، در مدت زمان سه سال این تونل را تحویل دادند. اما این آزادراه پس از 18 سال بلاتکلیف است.
* طی تحقیقاتی که داشتید دلیل این تاخیر در ساخت آزادراه چه بوده است؟
- واقعیت این است که بخش عمده ای از کار گرفتار مشکلات زمین شناسی شد. اما جدا از مشکلات زمین شناسی از جهت مالی هم به ضرر مردم است چون میلیاردها پول بیت المال در پروژه ای خوابیده که آینده ای را برای آن نمی توان متصور شد. پولی که هزینه شده ولی نمی توان از آن استفاده بهینه کرد و علاوه بر خسارت های مالی خسارت های انسانی در تصادف های جاده ای نیز وجود دارد.
* در روایت مستند بهره گیری از تحقیقات جامع کاملا حس می شود اما سوال این است که چرا سراغ منتقدان اصلی این پروژه نرفتید؟
- پاسخ این چرایی کاملا مشخص است چون هیچ کدام از اهالی فن و منتقدان پاسخگو نبودند. همه نامه های اداری که برای کارشناسان منتقد ارسال شده موجود است. به عنوان مثال بسیار تلاش کردیم حضور معصومه ابتکار که منتقد سر سخت این طرح است را به عنوان سند رسمی و تاریخی در فیلم داشته باشیم اما به هیچ عنوان پاسخگو نبود. ما هم دلیل موجهی هم برای چرایی عدم حضور منتقدانی از این دست پیدا نمی کردیم.
منتقدان دیگری مانند مهندس جلالی هم بودند که در شبکه خبر درباره این طرح به صراحت صحبت می کردند. من بسیار اصرار کردم که وی در فیلم نیز حضور داشته باشد اما او نپذیرفت و بعدها نیز طی تحقیقاتی متوجه شدیم وی از جمله مدیران اسبق آزادراه بوده است.
* بعد از این فیلم به این فکر نیفتادید که سراغ دریاچه خشک شده ارومیه بروید؟
- چرا اتفاقا سراغ ارومیه هم رفتم اما با موانعی غیر قابل تصور مواجه شدم.
* چه نوع موانعی وجود داشت؟
یکی از موانع بزرگ وجود فضاهای ناسیونالیستی بود و همین مانع بزرگ باعث شده بود تا به لحاظ امنیتی نتوانیم به این پروژه ورود پیدا کنیم. جالب است بدانید ساخت مستندی درباره ارومیه پیش از «آزادراه» اتفاق افتاد. البته در «آزادراه» هم مشکلاتی داشتم اما به این سختی نبود. در ساخت پروژه آزادراه تهران و شمال وزارت راه و بنیاد مستضعفان و جانبازان با ما همکاری نکرد و تنها جایی که همکاری لازم را داشت تیم مدیریتی مجموعه آزاد راه تهران و شمال بود که البته این همکاری شرایطی نیز داشت.
* چه شرایطی؟
- مثلا ما را به فضاهای ویژه ای می بردند و می گفتند در این محدوده حق تصویربرداری داریم. یعنی به دلخواه نمی توانستیم در جاهای مختلف آزدراه تصویربرداری کنیم. تنها فاکتور مثبت که در اختیار داشتم آرشیو غنی بود که از مراحل ساخت این آزادراه جمع کرده بودم. تنها دو مصاحبه با کارشناسانی را که با ما همکاری کردند با اجازه شان تصویربرداری کردیم و باقی تصاویر یا آرشیوی و یا یواشکی بود. در حقیقت اگر تصاویر آرشیوی نبود امکان نداشت این مستند ساخته شود چون در طول کار تنها توانستیم 45 دقیقه راش داشته باشیم.
*حرف آخر...
در پایان می خواهم تاکید کنم که داستان ثبت سرنوشت آزاد راه تهران و شمال با ساخت این فیلم تمام نشده و پرونده این فیلم تا پایان ساخت این آزاد راه همچنان باز است.
گفتگو از پریسا ساسانی