خبرگزاری مهر-گروه هنر: حمیدرضا قطبی با اولین ساخته بلند سینمایی خود با نام «جامه دران» در بخش نگاه نو سی و سومین جشنواره بین المللی فیلم فجر حضور دارد که با اعلام نامزدها نام او و فیلمش در هر سه بخش فیلم، فیلمنامه و کارگردانی دیده می‌شود.
این فیلم سینمایی 2سال پیش به تهیه‌‌کنندگی جهانگیر کوثری پروانه ساخت دریافت کرد اما در نهایت با تهیه کنندگی جمال ساداتیان جلوی دوربین رفت. فیلم در طول 2 سال گذشته با مشکلات بسیاری برای ساخت همراه بود، به گونه ای که سه بار به مرحله پیش تولید رسید و دوباره متوقف شد. هر بار کارگردان و تهیه کننده، عوامل فیلم و بازیگران اصلی را انتخاب می کردند و با توجه به اینکه فیلم به دلایل مختلف جلوی دوربین نمی رفت، بازیگران و دیگر عوامل تغییر می کردند.
«جامه دران» داستان زنی به نام شیرین است که در مراسم ختم پدر خود به روابط جدیدی در زندگی او پی می برد و حقایقی تازه را کشف می کند. مهتاب کرامتی، مصطفی زمانی، پگاه آهنگرانی، باران کوثری، افسر اسدی، محمود بهروزیان، فرزانه نشاط خواه و الهام نامی از جمله بازیگران این فیلم هستند.
با حمیدرضا قطبی کارگردان «جامه دران» درباره اولین ساخته بلند سینمایی او به گفتگو نشستیم. وی با اشاره به اینکه این فیلم اقتباسی از کتاب «جامه دران» نوشته ناهید طباطبایی است، از مشکلاتی که برای ساخت این فیلم پیش آمد گفت. قطبی می گوید یکی از دلایل مخالفت دولت قبلی با ساخت «جامه دران» این بود که معتقد بودند این فیلم علیه امنیت ملی است، این درحالی است که «جامه دران» یک داستان خانوادگی در دوران طاغوت است. او از شروع سه پیش تولید برای فیلم می گوید و از گروه بازیگرانی که بارها تغییر کرد. قطبی در ابتدا لیلا حاتمی را برای شخصیت اول فیلم انتخاب می کند، اما به دلیل آن که ساخت «جامه دران» بارها به تعویق افتاد، حاتمی به پروژه دیگری ملحق می شود و مهتاب کرامتی نقش شیرین را بازی می کند.
برای خواندن این مصاحبه با ما همراه شوید:
* چه چیز باعث شد تصمیم بگیرید اولین فیلمتان را با اقتباس از یک کتاب بسازید و تا چه اندازه به کتاب وفادار بودید؟
- هر زمان که قصه خوبی به دستم برسد و از ساختار آن خوشم بیاید، سعی می کنم که آن قصه را تبدیل به فیلم کنم. «جامه دران» نیز از جمله قصه هایی بود که از آن خوشم آمد و آن را ساختم. این فیلم از کتاب «جامه دران» نوشته ناهید طباطبایی گرفته شده است و می توان این فیلم را یک اثر اقتباسی دانست. من تمام تلاش خود را کردم تا به این کتاب و متن اصلی آن وفادار باشم.
*انتخاب بازیگران فیلم برچه مبنایی انجام شد؟
- انتخاب بازیگران طی نگارش فیلمنامه و کلنجار رفتن با شخصیت‌ها و هنگام نگارش دیالوگ های فیلم انجام شد. در واقع شخصیت‌های داستان هنگام نگارش فیلمنامه تجسم عینی به خود می گیرند و طبیعی است که بین بازیگرانی که در سینمای ایران داریم، شخصیت‌های داستان به بازیگران و هنرپیشه های خاصی از سینما نزدیک می شود و خود را در آن بازیگر نشان می دهد. البته نباید فراموش کرد که سینما و امکانات محدود و بازیگران معدودی که وجود دارند، ناخودآگاه سبب می شود تا ذهن فیلمساز به سمت بازیگران خاصی برود.
*البته این در شرایطی است که بازیگران مورد نظر کارگردان بدون دغدغه و با وقت آزاد یک فیلمنامه را بپذیرند که معمولا چنین اتفاقی رخ نمی دهد و پیش آمده که بازیگر مورد نظر کارگردان مشغول کار دیگری است یا اصلا ایران نیست و یا دستمزدهای عجیب و غریب طلب می‌کند.
-بله همین طور است. با توجه به اینکه اکثر بازیگران در شرایط مختلف مشغول به کار هستند، نمی توان خیلی به آنچه که در ذهن خود داریم و بازیگری که همیشه به آن فکر کرده ایم، وفادار بمانیم.
در چنین شرایطی نسبت به انتخاب بازیگران برای این فیلم از گزینش اول به گزینش دوم خود رسیدم و خوشبختانه چندان نسبت به آنچه که در ذهن داشتم، دور نماندم و توانستم با بازیگرانی کار کنم که بتوانند شخصیت های داستان را در خود جای دهند.
نباید فراموش کرد، زمانی که صاحب یک فیلمنامه خوب باشید، کسی نمی تواند به آن فیلمنامه نه بگوید و زمانی که عوامل و به خصوص بازیگران، آن فیلمنامه را می خوانند به سرعت قبول می کنند. خوشبختانه این مساله برای فیلمنامه «جامه دران» نیز رخ داد. بی شک فیلمنامه خوب همیشه عوامل خوب و بازیگران خوب را با خود به همراه می آورد.
*مهتاب کرامتی، پگاه آهنگرانی و باران کوثری اولین گزینه های شما بودند؟
-اولین گزینه اگر نبودند دومین گزینه بودند. من مجبور شدم 3 بار برای «جامه دران» پیش تولید بروم و همین جا از همه دوستانی که قرار بود در این فیلم حضور داشته باشند اما به دلیل به تعویق افتادن فیلم نتوانستند در این پروژه حضور داشته باشند تشکر می‌کنم.
سه بار پیش تولید برای این فیلم داشتیم که در نهایت پیش تولید سوم به نتیجه رسید، در این میان بازیگران مختلفی را انتخاب کردیم که به دلیل به تعویق افتادن زمان فیلمبرداری نتوانستیم با این بازیگران همکاری کنیم. به عنوان مثال قرار بود لیلا حاتمی به جای مهتاب کرامتی بازی کند، همچنین محمدرضا فروتن به جای مصطفی زمانی و هانیه توسلی به جای پگاه آهنگرانی که زمانی که فیلمبرداری قطعی شد اکثر این بازیگران سر پروژه های دیگری بودند. البته در آن زمان هنوز درباره نقش باران کوثری صحبت نشده بود.
*چرا ساخت یک فیلم مانند «جامه دران» باید چندبار به تعویق افتد؟
- علت این به تعویق افتادن ها ما نبودیم و صاحبان کرسی های وقت مانع از ساخت این فیلم شدند. به هر حال زمانی که ما توانستیم «جامه دران» را جلوی دوربین ببریم، درست زمانی بود که دیگر نمی توانستیم از حضور این بازیگران در فیلم استفاده کنیم چرا که هرکدام مشغول پروژه های مختلفی بودند. این درحالی است که بارها به دلیل عقب افتادن پیش تولید مجبور شدیم بازیگران خود را عوض کنیم.
متاسفانه «جامه دران» در دولت دهم به دلایل واهی اجازه ساخت پیدا نکرد. این درحالی است که امروز این فیلم ساخته شده و همه می دانند که فیلم هیچ خطری برای هیچ جا و هیچ کس ندارد و تنها یک فیلم است که یک قصه در آن بازسازی شده است؛ قصه ای که جذابیت ها و حرف های خاص خود را دارد و قرار نیست که این حرف ها در جایی انقلاب کند. همیشه این حرف ها خوب است و گفته می شود و آدم ها راجع به آن بحث می کنند.
* بالاخره دلیل مدیران وقت سینمایی چه بود؟
- همین قدر که شما نمی دانید چرا مانع ساخت فیلم می شدند من هم نمی دانم. آن زمان آن آقایانی که ما را دعوت می کردند تا دلایلی برای ساخته نشدن این فیلم برای ما بیاورند، تنها دلیلی که می گفتند این بود که: «حالا این فیلمنامه را فراموش کنید و بروید دنبال یک فیلمنامه دیگر». در نهایت یک جمله خنده دار اعلام کردند و آن این بود که «جامه دران» امنیت ملی را به خطر می اندازد. این درحالی است که «جامه دران» داستانی در زمان طاغوت را روایت می کرد و آن هم یک مساله خانوداگی که در آن دوره مطرح شده بود. من نمی دانم این فیلم چگونه می توانست امنیت ملی ایران را به خطر اندازد.
متاسفانه مدیران قبلی مصائب زیادی را برای ما ایجاد کردند و اگر من بخواهم از گذشته صحبت کنم دلی پردرد دارم. شما تصور کنید هر بار برای انجام پیش تولید فیلم، 50 و 60 نفر آدم دور هم جمع شده اند تا با وجود صدور پروانه ساخت فیلم را شروع کنند، اما باز هم مانع آغاز ساخت این فیلم می شدند و ما مجبور بودیم تا عوامل را دوباره به خانه های خود بفرستیم آن هم در شرایطی که اکثر اهالی سینما بیکار شده بودند.
متاسفانه یک عده با سلیقه شخصی در کرسی های خاص نشسته و مانع برخی از فعالیت های هنری می شدند، مساله ای که همچنان ادامه دارد. در حال حاضر هم به شکل های دیگر می بینیم، به عنوان مثال یک فیلم ساخته می شود، پروانه نمایش می گیرد و یک عده دیگری که هیچ ربطی به سینما ندارند مانع ادامه اکران این فیلم می شوند. متاسفانه تا زمانی که سلیقه های فردی و آرای شخصی به عنوان یک رویه در کشور دنبال می شود، همه چیز به خصوص فرهنگ و هنر در حالت بحران قرار دارد.
*فیلمنامه اصلی که نوشته شده و چیزی که امروز ساخته شده است، چقدر متفاوت است آیا همین برخوردهایی که می‌گویید هنگام ساخت نصیبتان شد؟
- خوشبختانه ما زیر بار هیچ ممیزی نرفتیم و همان چیزی که نوشته شده بود، همان چیز را ساختیم، کما اینکه آن ها هم نمی توانستند چیزی به عنوان ممیزی به فیلمنامه وارد کنند. البته نباید فراموش کرد گاهی چیزی که نمی توانند به آن ایراد بگیرند و از آن سردرنمی آورند فکر می کنند حتما چیزی پشت آن است. با چنین تصورات و توهماتی با زندگی، حیثیت، کار و فرهنگ برخورد می کنند.
به هر حال فیلم هیچ تغییری پیدا نکرد بلکه با تغییر دولت، ما با شرایط امیدوارکننده تری مواجه شدیم و توانستیم این فیلم را جلوی دوربین ببریم.
امروز که کار آماده است، دوستان می توانند بیایند و فیلمی را که مانع ساخت آن می شدند ببینند و متوجه شوند که این فیلم به هیچ کسی صدمه نمی زند.
*لوکیشن های «جامه دران» نشان می دهد که برای انتخاب آن زمان زیادی صرف شده است.
- لوکیشن های این فیلم و به خصوص بخش روستا، در استان سمنان و در منطقه «شهرمیرزاد» است. برای این لوکیشن ها طبیعتی شبیه به طبیعت شمال کشور انتخاب شد اما تنها یک سکانس کنار دریا در شمال کشور گرفتیم. با توجه به اینکه نمی خواستم روستا و شخصیت های فیلم برای قوم و یا منطقه خاصی باشند، ترجیح دادم تا یک روستای برگرفته از تخیل را برای فیلم در نظر بگیرم.
یکی از حسن هایی که به تعویق افتادن پیش تولید به همراه داشت، این بود که ما زمان زیادی را برای پیدا کردن لوکیشن پشت سرگذاشتیم. این جستجوها کمک کرد تا بتوانیم فضاهای مناسبی را برای فیلم پیدا کنیم. نباید فراموش کرد برای اینکه بتوان با نتیجه خوبی همراه باشیم باید زمان زیادی را صرف کنیم.
متاسفانه امروز در سینمای ایران به دلیل اینکه اقتصاد مناسبی وجود ندارد، معمولا زمان لازم برای تولید یک فیلم در نظر گرفته نمی شود و تولید فیلم به نوعی تبدیل به خمره رنگرزی شده و اکثر فیلم ها آپارتمانی می شود. خوشبختانه ما وقت کافی برای پیدا کردن لوکیشن های مورد نظر را داشتیم و من شخصا نزدیک به 6 استان را برای پیدا کردن روستای مورد نظر خود گشتم تا در نهایت این روستا را پیدا کردم.
به عنوان مثال برای پیدا کردن یک خانه که بتوان آن را خانه یک خان دانست زمان زیادی را صرف کردیم و زمانی که خانه مورد نظر را پیدا کردیم انگار یک گنج و یا یک دفینه زیرخاکی پیدا کرده ایم. البته در این میان علی محمد قاسمی مدیر فیلمبرداری به خوبی توانست تصاویر خوبی را بگیرد و به خوبی از پس فیلمبرداری این فیلم برآمد و دیگر عوامل نیز به خوبی کار خود را انجام دادند.
*با توجه به اینکه به دنبال یک روستای خیالی برای «جامه دران» بودید، به همین دلیل هیچ کدام از شخصیت های فیلم لهجه خاصی ندارد؟
- بله درست است، من نمی خواستم هیچ کدام از شخصیت های این روستا لهجه ای که معرف منطقه یا نژاد خاصی باشد داشته باشند، هرچند ساز و آوازهای محلی در این روستا شنیده می شود اما معمولا در همه نقاط ایران و در روستاها از همین ساز به طور معمولی استفاده می شود. در واقع در این فیلم سعی کردم تا هیچ تاکید اقلیمی نسبت به هیچ منطقه ای نداشته باشم.
*باران کوثری توانست نقش متفاوت و خوبی را در این فیلم بازی کند و این قابل ستایش است.
- من به عنوان یک کارگردان تمام تلاش خود را کردم تا همه عوامل فیلم به درستی عمل کنند. همه عوامل فیلم شامل همه بازیگران و عوامل پشت صحنه است. در واقع همه ما تمام تلاش خود را برای خوب ساخته شدن این فیلم انجام دادیم. به همین دلیل دوست داریم مردم درباره فیلم و به خصوص بازیگران به درستی قضاوت کنند اما من به عنوان کارگردان از بازی همه بازیگران خود در این فیلم بسیار راضی هستم و باران کوثری هم خیلی خوب در فیلم حضور داشت.
*زمانی که شیرین با بازی مهتاب کرامتی متوجه می شود یک برادر دارد، واکنش آن نسبت به این مساله بسیار مثبت بود و یک صمیمت ناگهانی در او نسبت به برادری که اصلا از وجود آن خبر نداشت، به وجود آمد. آیا نباید شیرین واکنش متفاوت تری نسبت به این اتفاق از خود نشان می داد؟
- از شروع اپیزود یک، شیرین به عنوان شخصیتی نشان داده می شود که یک نقصانی در زندگی خود احساس می کند و او را خیلی سازگار و هم ردیف با مادر و دیگر اقوام خود نمی بینیم. او یک کمبود دارد و به دلیل همین کمبود به دنبال یک گمشده ای در زندگی خود می گردد و همیشه حضور این گمشده را در اطراف خود احساس می کند. به گونه ای که یکی از دیالوگ های او این است که می گوید «احساس می کنم یکی مراقب من است.»
در واقع این احساس شیرین است؛ احساس بچه ای که از یک جای دیگر بریده شده و به خانواده دیگری سپرده شده است و شاید مهر حقیقی را در خانواده خود احساس نمی کند که چنین احساس سرگشتگی می کند.
این نقصان ها در زندگی شیرین است و زمانی که احساس غریبگی می کند و زمانی که متوجه می شود بعد از 40 سال یک برادر داشته که از وجود آن خبر نداشته است، آن هم برادری که بسیار شبیه پدرش است آن را پذیرفته و واکنش مثبت به این مساله دارد، به همین دلیل بود که مصطفی زمانی نقش پدر و برادر شیرین را بازی می کند. در چنین شرایطی شیرین پدر خود را که تازه از دست داده است در برادری می بینید که تازه پیدا کرده است. به همین دلیل با یک نیرو به سمت برادر کشیده می شود و اختیاری نسبت به واکنش های خود ندارد.
*شخصیت مه لقا با بازی پگاه آهنگرانی نشان می دهد که از قشر روشنفکر جامعه آن روز است، اما می توانست این شخصیت در فیلم بیشتر معرفی شود. چرا بیشتر برای شناسایی مه لقا تمرکز نشده است؟
- مه لقا که نقش نامادری شیرین را دارد، در اپیزود یک و اپیزود 2 حضور دارد و نشان می دهد که یک اشراف زاده درگیر تجملات است، او فضایی را برای زندگی خود انتخاب کرده است که چندان برای شیرین قابل قبول نیست و با چنین فضایی مخالف بود. در ایپزود دوم هم متوجه می شویم که این شخصیت ناگهان با معضل نازایی خود مواجه می شود و این مساله سبب می شود تا مه لقا تحت الشعاع قرار گیرد و دچار شک شود. در فیلم تلاش کردیم تا 2 سال سختی که از فهمیدن این مشکل دچار می شود تا اندازه ای نشان دهیم.
حتی بعد از ورود شیرین به زندگی مه لقا، متوجه می شویم که دچار ترس از دست دادن شیرین می شود، ترسی که در اپیزود اول به خوبی دیده می شود و با ظاهر شدن حسین این اضطراب ها بیشتر می شود. من فکر می کنم به اندازه کافی در فیلم به مه لقا پرداخته ام.
اما بیش از هر چیز معتقدم یکی از معصوم ترین شخصیت های من در این فیلم مه لقا است چرا که در پایان فیلم همه می دانند حقیقت چیست، اما تنها کسی که در نهایت نمی داند چه اتفاقی رخ داده است، مه لقا است.
*نسخه «جامه دران» که در جشنواره اکران شده است تا چه اندازه با نسخه اصلی آن متفاوت است؟
- تقریبا هیچ تفاوتی ندارد و همان نسخه اصلی فیلم به نمایش درآمده است.
گفتگو از نیوشا روزبان