رويت هلال ماه : مباني و مشكلات
به گزارش گروه دين و انديشه "مهر"، نويسنده در ابتداي مقاله خود آورده است : كره ماه تنها قمر زمين است كه در مدت 27.33 روز يك بار به دور زمين گردش مي كند. به اين مدت دوره تناوب نجومي گفته مي شود. در طي اين مدت زمين نيز در مدار خود به دور خورشيد جا به جا مي شود و ماه را به دنبال خود مي كشاند.گردش ماه موجب مي شود كه ناظر زميني آن را به حالتهاي مختلفي ببيند كه دليل آن تغيير زاويه خورشيد، ماه و زمين است. هنگامي كه ماه بين زمين و خورشيد قرار دارد هيچ بخشي از ماه براي ناظر زميني روشن نيست. اصطلاحا" به اين لحظه مقارنه ماه و خورشيد يا ماه نو گفته مي شود. در واقع مقارنه لحظه تولد ماه است .شايد به نظر برسد كه در هر ماه قمري بايد يك خورشيد گفتگي داشته باشيم ولي از آنجا كه صفحه مدار ماه با صفحه مدار زمين به دور خورشيد زاويه مي سازد بنابراين در برخي از موارد سايه ماه از بالا يا پايين صفحه مدار زمين مي گذرد و خورشيد گرفتگي اتفاق نمي افتد.
با جابه جا شدن ماه در مدار خود رفته رفته بخشي از آن از خورشيد نور مي گيرد و هلال ماه تشكيل مي شود. حدود هفتاد سال پيش اخترشناسي فرانسوي به نام «آندره دانژون» نشان داد كه تا زماني كه جدايي زاويه بين ماه و خورشيد به 7 درجه نرسيده است هلال ماه تشكيل نمي شود. او دليل اين حد را پستي و بلندي هاي لبه ماه دانست كه باعث مي شود سايه كوههاي ماه بخشهاي روشن آن را بپوشاند.
با افزايش سن هلال(مدت زمان گذشته از مقارنه) به تدريج هلال ماه ضخيم تر مي شود. حال سوال اينجاست كه در چه زماني هلال ماه قابل مشاهده مي شود؟ براي پاسخ به اين سوال بايد به سراغ ركوردهاي رويت هلال ماه برويم .در شامگاه 28 امرداد 1380 ، حجة الاسلام عليرضا موحدنژاد(عضو هيات علمي دانشگاه صنعتي شريف) موفق شد هلال ماه جمادي الثاني 1422 را با دوربين دوچشمي 150×40 رويت كند. در اين زمان سن هلال 12 ساعت و 15 دقيقه و جدايي زاويه اي آن از خورشيد 7.6 درجه بود به اين ترتيب ركورد رويت هلال ماه را از آن كشورمان شد. در سال بعد مهندس محسن قاضي ميرسعيد هلال بسيار جوان رجب 1423 را با سن 11 ساعت و 40 دقيقه رويت كرد و ركورد جديدي به دست آمد.
عوامل نجومي موثر در رويت هلال ماه
در نگاه اول واضح است كه هر چه سن هلال ماه بيشتر باشد، رويت آن آسان تر است. با افزايش سن هلال ، ماه فرصت بيشتري دارد تا از خورشيد فاصله بگيرد و سطح درخشان آن بيشتر مي شود. اما اين تمام ماجرا نيست و عوامل مختلفي در رويت هلال ماه موثر خواهند بود كه به چند مورد آن اشاره مي شود:
مدت مكث : هلال هاي شامگاهي پس از غروب خورشيد، غروب مي كنند. فاصله زماني بين غروب خورشيد و غروب ماه را مدت مكث مي گويند. هر چه مدت مكث بيشتر باشد ماه مدت بيشتري در آسمان است و آسمان تاريك تر مي شود و امكان رويت فراهم مي شود. البته مدت مكث هلال هاي باريك كمتر از يك ساعت و در برخي از موارد كمتر از 40 دقيقه است. معمولا" چنين هلالهايي بلافاصله پس از غروب خورشيد قابل مشاهده نخواهند بود و رصدگر بايد دقايقي تحمل كند تا شرايط مناسب فراهم شود.
زمان غروب خورشيد : چون هلال ماه شامگاهي پس از غروب خورشيد مشاهده مي شود. هر چه نسبت به زمان مقارنه ماه ، خورشيد ديرتر غروب كند، سن و جدايي زاويه اي هلال افزايش مي يابد. بنابراين هر چه به سمت نواحي غربي برويم شرايط رويت هلال بهتر مي شود.
فاصله ماه از زمين : از آنجاييكه مدار ماه به دور زمين بيضي است بنابراين مطابق قانون دوم كپلر سرعت گردش ماه به دور زمين ثابت نيست. اگر مقارنه زماني اتفاق بيافتد كه ماه در حوالي حضيض مدارش باشد با سرعت بيشتري از خورشيد فاصله مي گيرد و جدايي آن سريع تر افزايش مي يابد. چنين هلالي در مقايسه با هلال ماه هم سن كه در اوج است به مراتب راحت تر رويت مي شود.
چرا در تقويم قمري اختلاف ايجاد مي شود ؟
به گزارش "مهر"، با نگاهي به تاريخ نجوم مشخص مي شود كه بسياري از اقوام از ماه و تشكيل اهله براي تقويم استفاده مي كرده اند. ماه با حركت خود به دور زمين از حالتي به حالت ديگر مي رود. در ابتداي ماه به صورت هلال شامگاهي ديده مي شود، پس از چند روز به تربيع اول مي رسد كه در اين حالت ماه يك چهارم مدار خود را طي كرده است. ماه با پيمودن نصف مدار خود به وضعيتي مي رسد كه تمام سطح روشن ان مقابل زمين است كه به آن ماه كامل(بدر) مي گوييم. همين مراحل به طور معكوس تا ماه نو بعدي طي خواهد شد.
به فاصله زماني بين دو ماه نو متوالي دوره تناوب هلالي گفته مي شود كه به طور ميانگين 29.53 روز است و طول متوسط يك ماه قمري مي باشد. از آنجا كه طول ماه در تقويم نمي تواند ععد غير صحيح باشد بنابراين هر ماه در تقويم قمري 29 يا 30 روز مي باشد.
در تقويم هجري قمري قراردادي ماههاي به طور متوالي 29 و 30 روز در نظر گرفته مي شود.در تقويم هجري قمري مورد استفاده كشورهاي اسلامي بر اساس معيارها و ضوابطي 29 يا 30 روزه بودن ماه تعيين مي شود. مطابق حكم شرعي اگر هلال ماه در شامگاه 29 ام ماه رويت شود، آن ماه به پايان رسيده است و فردا روز اول ماه بعد است ولي اگر هلال ماه در شامگاه روز 29 ام رويت نشد ماه 30 روزه مي باشد.
چرا در تقويم هجري قمري اختلاف پيش مي آيد؟
به دليل اهميت نجومي و فقهي پيش بيني رويت هلال ماه همواره مورد توجه منجمين اسلامي بوده است. مشكل تقويم هجري قمري از سه مقوله نجومي ، انساني و فقهي قابل بررسي است. امروزه با وجود نرم افزارهاي نجومي مختلف محاسبه موقعيت و مشخصات ماه كار ساده اي است اما از آنجا كه مسئله رويت يك امر انساني است و بحث رويت امري است كه با توجه به افراد و شرايط مختلف متغير است بنابراين باعث بروز عدم قطعيت در پيش بيني مي شود. اختلاف فتوا در مورد رويت هلال ماه بحثي است كه مي تواند موجب اختلاف شود.
به گزارش "مهر"، امروزه منجمين براي پيش بيني رويت هلال ماه از معيارهاي مختلفي استفاده مي كنند. اين معيارها بر اساس رصدهاي انجام شده طي قرون اخير طراحي شده است. بنابراين تقويم نويس با مقايسه مشخصه هاي نجومي ماه با معيارها و ركوردهاي به دست آمده در مورد رويت هلال ماه اظهار نظر مي كند. هر چند كه معيارهاي رويت هلال اختلافاتي را با يكديگر نشان مي دهند ولي نتايج علمي رصدها باعث مي شود كه خطاي پيش بيني ها به تدريج كاهش يابد.
اما مشكل اصلي وجود ضوابط متفاوت در كشورهاي اسلامي براي شروع ماه مي باشد. به عنوان مثال ملاك كشور عربستان براي شروع ماه رويت هلال نيست. از چند سال پيش مسولين كشور عربستان ضابطه اي را براي تقويم ام القري تعيين كرده اند. مطابق آن اگر مقارنه ماه و خورشيد پيش از غروب خورشيد اتفاق افتد و در شهر مكه ماه پس از خورشيد غروب كند فرداي آن روز اول ماه بعد مي باشد. اين ظابطه لزوما" به معني رويت پذير بودن هلال ماه نيست. از آنجا كه بسياري از كشورهاي اسلامي از عربستان تبعيت مي كنند. اين امر باعث مي شود كه بين تقويم ما با بسياري از كشورها اختلاف ايجاد شود و گاهي اوقات ممكن است اين اختلاف به دو روز نيز برسد ولي اين به هيچ وجه به اين معني اشكال در تقويم ما نيست. همواره ايرانيان در زمينه نجوم پيشرو بوده اند و تقويم ما يكي از دقيق ترين تقويم ها است.
منبع : امير حسن زاده؛ مركز تقويم موسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران و انجمن علمي پژوهشي نجم شمال