مجله مهر - کیوان ابراهیمی: چندی پیش خبری منتشر شد مبنی بر اینکه کارشناسان پی برده‌اند قرآنی که در کتابخانه دانشگاه توبینگن آلمان نگهداری می‌شود، بسیار قدیمی و به احتمال قوی، قدیمیترین قرآن موجود است. بر اساس پژوهش های صورت گرفته روی این نسخه قدیمی توسط موسسات غربی، علاوه بر دلایل عقلی و نقلی در زمینه مصونیت قرآن از تحریف، علوم طبیعی و تجربی نیز بر تحقق وعده الهی در حفظ آیات نورانی قرآن شهادت میدهد.
تا کنون، قدیمیترین نسخه قرآن موجود مطابق با قرآن فعلی یعنی قرآن سمرقند، مربوط به قرن دوم هجری بود. نسخه ای که اکنون در آلمان کشف شده مربوط به نیمه اول قرن اول هجری است و با توجه به این موضوع، توسط صحابه به صورت بلافصل نوشته شده است و تطبیق آن با نسخه فعلی قرآن به جهانیان نشان میدهد که مطابق با آیات و روایات اسلامی این کتاب مقدس از آن زمان تحریف نشده است.
کارشناسان پس از مطالعه سه برگ از این قرآنی قدیمی به این نتیجه رسیده‌اند که تاریخ نگارش آن به قرن هفتم میلادی یا سرآغاز اسلام برمی‌گردد. قرآن یادشده از ۱۵۰ سال پیش در خزانه کتابخانه دانشگاه توبینگن نگهداری می‌شود، اما تاکنون کسی به قدمت و اهمیت آن پی نبرده بود. نسخه‌شناسان با استفاده از تکنیک‌های تازه دریافته‌اند که قرآن مزبور به احتمال بالای ۹۵ درصد، در سال‌های ۶۴۹ تا ۶۷۵ میلادی تحریر شده است، یعنی تنها ۲۰ تا ۴۰ سال پس از وفات حضرت محمد صلی الله علیه و آله. بدین ترتیب این قرآن احتمالا قدیمیترین متن موجود از قرآن کریم است. متن، روی پوستی محکم و مرغوب نوشته شده که توانسته صدها سال دوام بیاورد. دست‌نوشته قسمت پیوسته و بزرگی از کتاب مقدس مسلمانان را در بر دارد: از آیه ۳۷ سوره هفدهم تا آیه ۵۷ سوره سی و ششم.
تحقیقی گسترده و پیشرفته
پروژه کورانیکا (Coranica) در دانشگاه توبینگن، مسئولیت ارزش‌یابی قرآن یادشده و چندین متن دیگر قدیمی را به عهده دارد. در این تحقیقات کارشناسان می‌کوشند در کنار واکاوی و تحلیل شیوه خط و نگارش، با وارسی جنس دست‌نوشته، قدمت آن را هرچه دقیق‌تر مشخص کنند. انستیتوی مطالعات اشعه‌ای دانشگاه زوریخ با استفاده از روش تشعشعات کربنیک که در تعیین قدمت آثار باستانی به کار می‌رود، در ارزیابی قرآن یادشده نقش مهمی ایفا کرد. عناصر کربنیک با گذشت زمان در مواد آلی به میزان بسیار اندکی ایزوتوپ‌های حاوی رادیواکتیو باقی می‌گذارند و با بررسی این مواد می‌توان قدمت و عمر اشیاء را با دقتی بالا تعیین کرد.
به گفته دانشگاه توبینگن، نمونه‌ای از این قرآن قدیمی در پاییز آینده در نمایشگاهی در شهر انتورپ در هلند به تماشا گذاشته می‌شود. قرآن یادشده در سال ۱۸۶۴ در خاورمیانه خریداری و به آلمان منتقل شد و از آن موقع در مخزن کتاب‌های خطی کتابخانه توبینگن نگهداری می‌شود. نسخه‌های قرآن دست‌نویس کتابخانه دانشگاه توبینگن هم در خزانه کتاب‌های عتیقه و برخی از آنها همچنین به طور دیجیتال در اینترنت در اختیار پژوهشگران قرار دارند.
با توجه به کوفی بودن خط این قرآن، زمان نگارش آن و مرغوبیت پوست مکتوبه این احتمال داده شده که چه بسا این قرآن به قلم مبارک حضرت علی علیه السلام باشد چرا که ایشان از معدود افرادی بوده که حافظ کل قرآن بوده و در عین حال قدرت کتابت نیز داشته اند. نوع پوست این قرآن هم به گونه ای ایست که ظاهرا از سوی تشکیلات حکومتی نوشته شده و با توجه به زمان کتابت که منطبق با دوران حکومت حضرت علی می باشد، این احتمال تقویت شده است.
گفتگوی حضوری پژوهشگران ایرانی و آلمانی
حجت الاسلام سید حمید حسینی، محقق حوزوی، در این خصوص در وبلاگ خود می نویسد: «چندی پیش خبر کشف قدیمیترین نسخه قرآن کریم در دانشگاه توبینگن کشور آلمان توجهم را جلب کرد. چرا که این یافته از جنبه‌های گوناگون دارای اهمیت است و مسائل متعددی از دانش‌هایی چون تاریخ اسلام، کلام و علوم قرآنی را تحت تأثیر قرار میدهد. با این حال به دلیل فراوانی اخبار و اطلاعات سست و نادرست در خبرگزاری‌ها و شبکه‌های اجتماعی نتوانستم اعتماد چندانی به خبر پیدا کنم و از کنار آن گذشتم. اما اخیراً در صفحه شخصی دوست قدیمی و فاضل ارجمند جناب آقای دکتر مهدی غلامعلی با گزارشی از سفر اخیر ایشان به آلمان مواجه شدم که از دیدار و گفتگو با پژوهشگران این طرح تحقیقاتی حکایت داشت و علاوه بر تأیید اصل خبر، جزئیات و نکات جالب‌تری را نیز در این باره مطرح می‌کرد. پس از آن در گفتگویی حضوری نکات بیشتری را در این باره از ایشان جویا شدم و بر شگفتی‌ام از اهتمام مستشرقان و حسرتم نسبت به کوتاهی مسلمانان درباره قرآن افزوده شد. آن‌گونه که از این گزارش برمی‌آید دولت آلمان با اختصاص بودجه‌ای هنگفت، از پروژه‌ای قرآنی در آکادمی علوم براندنبورگ حمایت می‌کند. این طرح تحقیقاتی کرونیکا نامیده می‌شود و هدف آن بررسی تاریخی نسخه‌ها و متون مرتبط با قرآن و شرح و تفسیر این کتاب مقدس است.
جالب اینجاست که نتایج و مستندات بخشی از این پژوهش‌ها در پایگاه اینترنتی این آکادمی به نشانی www.corpuscoranicum.de ارائه شده و تصویر نسخه‌های کهن مربوط به تک‌تک آیات قرآن و اختلاف قرائات آن را می‌توان در این صفحات مشاهده کرد. یکی از اقداماتی که در ضمن این پروژه انجام شده، بررسی آزمایشگاهی دو نسخه قدیمی از قرآن کریم است که با استفاده از روش‌های کربن‌نگاری تاریخ نگارش نسخه‌های خطی را مشخص می‌کند. این نتایج علمی نشان میدهد قدیمیترین نسخه شناخته‌شده قرآن که اندکی پس از ارتحال پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نوشته شده و بخش اعظم آن در کتابخانه دانشگاه توبینگن نگهداری می‌شود، با نسخه موجود و متداول این کتاب آسمانی منطبق است. بر این اساس علاوه بر دلایل عقلی و نقلی در زمینه مصونیت قرآن از تحریف، علوم طبیعی و تجربی نیز بر تحقق وعده الهی در حفظ آیات نورانی قرآن شهادت میدهد.»
گزارشی از آکادمی علوم براندنبورگ آلمان
حجت الاسلام دکتر مهدی غلامعلی در شرح سفر خود به آلمان می نویسد: صبح روز دوشنبه سوم آذر نود و سه اساتید دانشگاه قرآن و حدیث ایران با مسئولان و پژوهشگران پروژه کرونیکا در محل آکادمی علوم براندنبورگ دیدار کردند و در دو جلسه علمی با روند کار پژوهشی این پروژه آشنا شدند.
گفتنی است پروژه کرونیکا در چهار بخش به بررسی تاریخی قرآن می پردازد. بخش نخست: بررسی تاریخی نسخه ها؛ بخش دوم: بررسی تاریخی متن به سبک شفاهی (توجه به اختلاف قرائات)؛ بخش سوم: بررسی متون پیرامونی قرآن و گردآوری متون ادبی پیش از قرآن در منطقه حجاز به منظور تایید یا رد نظریه تاثیر پذیری قرآن از سایر متون و بخش چهارم: شرح واژگانی قرآن و تفسیر ساختاری و تحلیل ادبی قرآن برای یک خواننده امروزی غیر مسلمان.
پیش از این خانم آنجیلیکا نویورت ریاست پروژه را عهده دار بود که در حال حاضر به جهت بازنشستگی تنها بخش چهارم را عهده دار است. در جلساتی که اساتید دانشگاه در آن حضور داشتند، ابتدا با پرفسور توبی آس یوخام پژوهشگر بخش اول پروژه کرونیکا و سپس با جناب آقای میشائیل مارکس ریاست فعلی پروژه در فضایی صمیمی، ساده و به دور از تشریفات، گفتگوهای خوبی انجام شد که بخشی از آنها در ادامه می آید:
کربن نگاری شیوه ای جدید در عرصه تاریخ گذاری قرآن
پرفسور توبی آس یوخام در جلسه نخست به شیوه بررسی تاریخی نسخه ها پرداخت. وی گفت در این شیوه به جنبه الهیاتی قرآن کاری نداریم و این شیوه بیشتر به فعالیتهای باستان شناسان شبیه است. به عبارت دیگر، بررسی نسخه های خطی قرآن به صورت علوم تجربی و بیشتر فیزیکی بوده و این کار برای اولین بار در عرصه قرآن در حال انجام است. به طور کلی در این شیوه، قدمت یک نسخه قرآن به صورت دقیق و با درصد خطای بیست و پنج سال کشف می شود. به طور نمونه ما دو نسخه خیلی قدیمی از قرآن را برای بررسی در این شیوه آزمایشی انتخاب کردیم. یک نسخه مربوط به شهر صنعا بود که در همان سده اول هجری نگاشته شده است و نسخه دیگر مربوط به دانشگاه توبینگن آلمان است.
ما برای اینکه دریابیم این پوستی که قرآن بر روی آن نگاشته شده مربوط به چه تاریخی است، با جدا کردن سه تکه هرکدام به ابعاد یک سانتی متر مربع از سه برگه متفاوت، آن را به آزمایشگاهی در زوریخ می دهیم و آنها با شیوه کربن نگاری (رادیو کربن) و سوزاندن آن و انجام آزمایشهای متعدد در می یابند که قدمت این پوست گوسفند به چه دورانی می رسد. به عبارت دیگر آنها زمان قربانی شدن یک گوسفند را تشخیص می دهند و با توجه به اینکه در گذشته برای نگارش روی پوست، تازگی آن ضرورت داشته، می توان دریافت که نگارش بر روی پوست در همان سال هایی رخ داده که پوست آن دباغی شده است. ما دریافتیم که هر یک برگ پوستی که قرآن بر آن نگارش یافته معمولا از یک گوسفند بوده، بنابراین یک جلد قرآن بسیار هزینه بردار بوده و به پوست های متعددی نیازمند بوده است. البته این بستگی به ابعاد صفحات قرآن دارد؛ نسخه صنعا ۲۵ در ۴۰ بوده و تقریبا هر صفحه اش از یک گوسفند است ولی هر صفحه نسخه توبینگن به ابعاد حدودی ۲۰ در ۱۰ بوده که برای هر سه صفحه از یک پوست گوسفند استفاده شده است.
آقای توبی آس یوخام افزود: «به تازگی بخشی از کار ما رسانه ای شده است و آن خبر این بود که یک نسخه قرآنی در کتابخانه دانشگاه توبینگن آلمان، با همین روش آزمایش و روشن شد که زمان تحریر آن به نخستین سال‌های پیدایش دین اسلام برمی‌گردد. یعنی ما با روش‌های علوم طبیعی برآورد کردیم که این نسخه خطی که روی پوست نوشته شده متعلق به قرن هفتم میلادی است. برای این کار، ما سه نمونه از این قرآن را از صفحات مختلف انتخاب کردیم و به آزمایشگاه کربن شناسی در زوریخ تحویل دادیم. آنها پس از آزمایشهایی دریافتند که این کتاب نوشته، مربوط به حدود سال ۶۳۲ میلادی است. به عبارت دیگر با ضریب احتمال بسیار بالا قرآن ۷۷ صفحه ای توبینگن بین ۲۰ تا ۴۰ سال پس از وفات پیامبر اسلام نگاشته شده است. این در حالی بود که تا کنون گمان می‌رفت که این قرآن در قرن هشتم یا نهم میلادی به رشته تحریر درآمده باشد. خط این نسخه قرآن که در کتابخانه دانشگاه توبینگن موجود است نوعی خط حجازی(نمونه ابتدایی خط کوفی) است که پیش از خط کوفی بوده و یکی از قدیمیترین اشکال خطاطی برای عربی و فاقد نقطه است. آنچه این پروژه در بخش اول دنبال می کند بازشناسی قدمت نسخه های خطی است. متاسفانه کتابخانه های جهان با ما همکاری نمی کنند و الا ما حاضریم دیگر نسخه های کهن را بررسی کنیم، هر چند اگر بخواهند همه قرآن های قدیمی موجود در جهان را بررسی کنند این کار هزینه بالایی دارد. به عنوان نمونه برای آزمایش هر نسخه باید چند تکه از آن را برید و برای همیشه آنها از بین می روند. از سوی دیگر بررسی هر یک سانت آن حدودا ششصد یورو هزینه دارد.»