خبرگزاری مهر - گروه فرهنگ: فیپا یا همان شناسنامه کتاب شامل اطلاعات کتابشناختی لازم برای شناسایی و بازیابی یک کتاب بر مبنای ضوابط و استانداردهای بین‌المللی قبل از انتشار است و معمولاً هم این اطلاعات در اولین صفحه هر کتاب می‌آید. درخواست برای اخذ فیپای کتاب از سازمان اسناد و کتابخانه ملی، جزو اولین مراحلی است که یک ناشر برای چاپ کتابش انجام می‌دهد و در واقع بعد از اخذ فیپا است که ناشر کتابش را برای اخذ مجوز نشر به وزارت ارشاد ارائه می‌کند.
جزئیات مربوط به یک اثر مانند نویسنده (یا مترجم، پدیدآورنده، تصویرپرداز و...)، عنوان، ناشر، محل نشر، ویرایش، تعداد جلدها، پیوست‌ها، بها و موارد مشابه در فیپای هر «کتاب» می‌آید و در تعریف کتاب هم آمده است: «هر اثر چاپی که به منظور ارائه به عموم منتشر می‌شود و بیش از ۲۵ صفحه داشته باشد». یکدستی و هماهنگی فهرست‌نویسی، تسهیل امر فهرست‌نویسی، جلوگیری از انجام کار تکرار‌ی، افزایش سرعت بازیابی منابع در کتابخانه‌ها، اطمینان از صحت و درستی کار، صرفه جویی در بودجه، تسریع امر اشاعه اطلاعات، تسهیل در ایجاد شبکه‌های اطلاعاتی و افزایش سرعت گردش اطلاعات، از جمله فواید «فیپا» است.
فیپا در سال ۱۳۷۱ از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی به طور آزمایشی با برخی از ناشران به اجرا گذاشته شد و پس از موفقیت نسبی پیشنهاد قانونی شدن آن، طی طرحی در اسفند ۱۳۷۴ از سوی این سازمان به هیئت دولت ارائه شد که تصویب‌نامه آن در تاریخ ۱۳۷۵/۱۲/۰۸ ابلاغ و مسئولیت اجرای آن بر عهده سازمان اسناد و کتابخانه ملی گذاشته شد و این سازمان هم در مهر ۱۳۷۷ با همکاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اجرای فیپا را به طور رسمی آغاز کرد.
چند ماه مانده به برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، یکی از مقاطعی است که همه ساله روند صدور فیپا برای کتاب‌های ناشران در آن شتاب می‌گیرد. اما این روزها حرف‌هایی در مورد اِعمال برخی تغییرات در روند صدور فیپا به گوش می‌رسد. معاون کتابخانه ملی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران این تغییرات یا به گفته خودش «تحول» در روند صدور فیپا را تائید می‌کند. غلامرضا امیرخانی در گفتگو با خبرنگار مهر، جزئیات این تغییرات را بازگو کرده است.
* ظاهراً تغییراتی در صدور فیپا برای کتاب‌های ناشران به وجود آمده است.
هدف فیپا یا همان فهرست‌نویسی پیش از انتشار، در واقع ارائه خدمت به کتابخانه‌ها بوده نه ناشران. یعنی اساساً فیپا با هدف کمک به فهرست‌نویسی در کتابخانه‌ها بوده است چون کتابخانه‌ها همه امکانات و نیرو و تخصص لازم را نداشتند، این کار انجام شد.
سابقه این رویه در کشورهای دیگر هم بوده است و شاید کتابخانه کنگره آمریکا شاید اولین کتابخانه‌ای بوده که این کار را از دهه‌ها پیش انجام می‌داد. کتابخانه ملی هم از سال ۷۶ این کار را شروع کرد برای اینکه فهرست‌نویسی کتاب‌ها، شماره‌های رده‌بندی و موضوعات، همراه کتاب درج شود تا وقتی کتاب به کل کتابخانه‌های کشور می‌رود، آنها برای فهرست‌نویسی‌اش معطل نمانند. الان با توجه به اینکه تقریباً همه کتابخانه‌ها از بانک کتابشناسی و سایت ما استفاده و این اطلاعات را روی نرم‌افزارهای خودشان منتقل می‌کنند، عملاً آن خاصیت فیپا منتفی شده است یعنی دیگر کسی کتاب را باز نمی‌کند که بخواهد از روی آن، اطلاعات را وارد کند.
از آن طرف هم به دلیل اینکه حجم کار فیپا زیاد شده بود، این کار هم وقت و انرژی زیادی از همکاران ما را صرف می‌کرد و هم اینکه ناشران توقع داشتند ۴۸ ساعته صادر شود و این امر محقق نمی‌شد که این هم البته روند غلطی بوده که دو، سه سال پیش رایج شده بود.
شما اگر همین الان به سایت کتابخانه کنگره آمریکا هم بروید، خواهید دید که حداقل مهلتی که برای صدور فیپا تعیین کرده‌اند، ۲۰ روز است حتی در موارد خاص از ناشر درخواست می‌کنند که دو ماه زودتر موضوعات کتاب را به آنها اعلام کند، ضمن اینکه در آنجا فهرست‌نویسی کتاب، روی متن کامل کتاب اِعمال می‌شود.
یعنی باید مثلاً کل ۵۰۰ صفحه یک کتاب در اختیار فهرست‌نویس باشد تا آن را فهرست‌نویسی کند در حالی که تا الان در اینجا اینگونه نبوده و ناشران بخشی از کتاب را می‌فرستادند یا فقط اطلاعاتی از کتاب را ارائه می‌کردند و بر مبنای آن باید فهرست‌نویسی صورت می‌گرفت و بالطبع فهرست‌نویسی، دقیق نبود. به همین دلایل ما تصمیم گرفتیم هم با هدف افزایش سرعت و هم برای بالا بردن دقت، تحولی را در فیپا به وجود بیاوریم.
* پس شما معتقدید روندی که در سال‌های گذشته در مورد صدور فیپا برقرار بوده و ۴۸ ساعته یا ۷۲ ساعته صادر می‌شده، روند درستی نبوده است. بله؟
افزایش سرعت در صدور فیپا فقط به قیمت کاهش دقت بوده است. شما اگر با هر یک از کتابخانه‌های ایران هم تماس بگیرید، آنها به شما خواهند گفت که در بعضی از موارد، فهرست‌نویسی کتاب‌ها دچار اُفت شده است. البته این اُفت، هیچ تقصیری را متوجه همکاران ما در بخش پردازش کتابخانه ملی نمی‌کند، آنها کارشان را انجام می‌دادند اما به خاطر تاکیدی که بر صدور ۴۸ ساعته فیپا بود، آنها مجبور بودند دقت را فدای سرعت کنند.
* یعنی شما می‌فرمائید فیپای کتاب‌هایی که در سال‌های اخیر صادر شده است، از دقت لازم برخوردار نبوده است؟
عرض کردم که ماهیت کار طوری بوده که باید ۴۸ ساعته فیپا صادر می‌شده است چون ناشران فشار می‌آوردند و البته ناشران هم حق داشته‌اند و دارند چون می‌خواهند کتابشان را زودتر منتشر کنند و آن را به نمایشگاه کتاب برسانند.
* حالا این تحولی که می‌فرمائید دقیقاً چیست؟
در برنامه جدید، ما اطلاعات مختصر یا همان «فیپای مختصر» را صادر می‌کنیم و ارائه اطلاعات دقیق و موضوعات تحلیلی را منوط می‌کنیم به زمانی که اصل کتاب را دریافت کنیم. البته در این تحول، تغییری در استفاده کتابخانه‌ها از کتاب ایجاد نمی‌شود و کتابخانه‌ها می‌توانند به سایت ما مراجعه کنند و اطلاعات کامل را پیدا کنند منتهی ما دیگر الزامی نداریم که اطلاعات کامل را ظرف ۴۸ ساعت و پیش از چاپ، در اختیار ناشر قرار دهیم.
* این «فیپای مختصر» دربرگیرنده چه اطلاعاتی از کتاب است؟
تمام اطلاعات توصیفی شامل عنوان، نام مولف، مترجم یا مصحح و نیز اطلاعات مربوط به کتاب شامل ناشر، سال انتشار، تعداد صفحات، مشخصات فیزیکی و مواردی مانند واژه‌نامه، کتاب‌نامه، یادداشت‌های مختلفی که در کتاب هست و حتی شابک را دربرمی‌گیرد ولی قسمت مربوط به «شماره رده» و «موضوع» را که نیاز به بررسی کل کتاب دارد، ما بعد از دریافت کل کتاب، در سایتمان قرار می‌دهیم و کتابخانه‌ها هم کمافی‌السابق می‌توانند از آن استفاده کنند و در کار کتابخانه‌ها که همانطور که عرض کردم، جامعه اصلی هدف برنامه فیپا است، خللی وارد نمی‌شود.
* این روند از کی شروع شده است؟
از ۱۰ روز پیش.
* آیا به خاطر افزایش حجم درخواست‌های ناشران برای صدور فیپای کتاب‌هایشان در آستانه نمایشگاه کتاب تهران صورت می‌گیرد؟
خیر. هیچ ارتباطی به این موضوع ندارد و این، یکی از برنامه‌های اصولی خودِ سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران است. همانطور که گفتم تقریباً در همه دنیا، هیچ کشوری دیگر به این شکل فیپا صادر نمی‌کند و در کتابخانه کنگره آمریکا با بسیاری از استثنائات و ضوابطی که برای خودش تعریف کرده است، درصد زیادی از کتاب‌ها مثلاً کتاب‌های کمک درسی، کتاب‌های کودکان و کتاب‌های ناشر - مولف، مشمول فیپا نمی‌شوند و فیپا نمی‌گیرند، فقط درصد خاصی از کتاب‌ها در آمریکا، فیپا می‌گیرند آن هم نه فیپای کامل بلکه بخش‌های مهم آن.
* صدور همین «فیپای مختصر» چقدر طول می‌کشد؟
ما قول داده‌ایم که ۴۸ ساعته باشد و سعی می‌کنیم به قولمان پایبند باشیم
* با توجه به اینکه ناشر بعد از فیپا، باید برای اخذ مجوز اقدام کند، آیا این رویه جدید فیپا مورد پذیرش وزارت ارشاد هم هست؟
بله. ما مکاتباتی انجام داده‌ایم و وزارت ارشاد هم مشکلی با این قضیه ندارد چرا که این یک کار کاملاً منطقی است چون واقعاً کاری که ما در مورد فیپا انجام می‌دادیم، هیچکدام از ۱۷۰، ۱۸۰ کشور دنیا انجام نمی‌دادند، اگر کسی می‌تواند موردی را در این زمینه در جهان مثال بزند، بیاورد و به ما بگوید، ما حتماً می‌پذیریم.
* اول صحبتتان اشاره کردید فیپا سرویسی بوده که می‌بایست به کتابخانه‌ها داده می‌شد نه ناشران. احتمال دارد کتابخانه ملی از خدماتی که به ناشران می‌دهد، کم کند؟
فلسفه وجود فیپا، کمک به فرآیند فهرست‌نویسی کتاب‌ها در کتابخانه‌ها بوده است اما طبیعی است که در این کار، ناشران وارد شده‌اند چون نیاز به همکاری آنها و تعامل با آنها بوده است. واقعاً هم ناشران در طول سال‌های اخیر تعامل خوبی با ما داشته‌اند و ما هم کماکان با آنها ارتباط داریم.
حرف ما این است که فیپای ۴۸ ساعته، مقدور نیست ولی اگر لازم باشد که ما حتی این استانداردها را هم رعایت نکنیم و مثل سایر کشورهای دنیا نباشیم و بخواهیم فیپای کامل را بدهیم، باید حداقل همان فرصت‌های ۱۵ روزه و ۲۰ روزه در اختیارمان باشد که قطعاً در این صورت، ناشران از قضیه استقبال نخواهند کرد.
اینکه اطلاعات کامل مربوط به یک کتاب، در ابتدای کتاب قرار بگیرد، دیگر نیازِ کتابخانه‌های ما نیست چون تقریباً همه آنها از سیستم‌ها و نرم‌افزارهای مربوطه و سایت کتابشناسی ما استفاده می‌کنند.
* آیا ناشری که فیپای مختصر برای کتابش می‌گیرد، بعدها نیازی دارد که فیپای کامل را هم اخذ کند یا کارش با همان فیپای اولیه راه می‌افتد؟
خیر. هیچ نیازی نیست و با همان فیپای مختصر کارش راه می‌افتد و می‌تواند برای مجوز کتابش اقدام کند. همانطور که گفتم ما با ارشاد مکاتبه کرده‌ایم و آنها در جریان موضوع هستند. ولی اگر ناشری علاقه دارد که فیپای کامل را داشته باشد، می‌تواند از سایت ما بگیرد ولی این کار، لزومی ندارد.
تاکید ناشران بر سرعت صدور فیپا بود که حق هم داشتند و دارند و طبیعی بود که کتابخانه ملی هم نمی‌توانست تمام استانداردهایش را زیر پا بگذارد و مثلاً فیپای ۴۸ ساعته صادر کند.
این کار حتی با افزایش نیرو هم میسر نبود به این خاطر که ممکن است فهرست‌نویسی یک کتاب به دلیل موضوعاتی که دارد یا احیاناً موضوع جدیدی که دارد، مدت‌ها و مثلاً ۲۰ روز طول بکشد و نیازمند مشورت‌های متعدد باشد. این یک روند کاملاً غلط بود و فلسفه اصل کار هم مربوط به سال ۷۶ و زمانی بود که در کتابخانه ملی، نرم‌افزارها و شبکه‌های جدید نبود ولی الان ۱۷ سال از آن زمان گذشته و شرایط تغییر کرده است و نباید در مقابل این تحولات، مقاومت داشته باشیم.
* ارزیابی شما از کاری که در دوره قبل در مورد صدور فیپا می‌شده، چیست؟ یعنی فکر می‌کنید یک «شو» بوده است؟
چون دوستان در گذشته به فلسفه کار عنایت نداشتند، آمدند و گفتند ما یک خدمت بهتری به ناشران بدهیم و صدور فیپا را ۴۸ ساعته کنیم. این کار از بیخ و بُن اشتباه بوده و اصلاً صلاح نیست و من برای بار چندم تکرار می‌کنم که لزومی نیست ما دوباره چرخ را اختراع کنیم.
این همه تجربه از کشورهای مختلف وجود دارد و در اختیار ماست، در هیچ جای دنیا این کار انجام نمی‌شود. نکته مهمتر اینکه بعضی کتابخانه‌های ملی مانند کتابخانه ملی انگلستان سال‌هاست فقط یک جمله در ابتدای کتاب قرار می‌دهند با این مضمون که «این کتاب با فلان رکورد (شماره) در بانک کتابشناسی ملی بریتانیا موجود است»، همین. روشی که تا الان انجام می‌شد، روشی کاملاً بدون استدلال و هیچ لزومی به اجرای آن نبود؛ هم ناشر را معطل می‌کردیم و هم حجم عظیمی از کار با استرس زیاد، روی دوش همکاران ما در کتابخانه ملی قرار می‌گرفت و در نهایت هم کیفیت کار، کیفیت مطلوب ما نبود.
* در حال حاضر که در آستانه نمایشگاه کتاب تهران هستیم، آماری از روند صدور فیپا برای کتاب‌های ناشران دارید؟ آیا رشدی داشته است؟
من در این لحظه آماری ندارم و شما می‌توانید از واحد پردازش در این خصوص آمار بگیرید. اما قطعاً در این روزها، آمار تعداد کتاب‌های واصله به واحد پردازش و آمار صدور فیپا، رشد داشته است.
--------------------------
گفتگو از کمال صادقی