این گزارش از سلسله گزارشهای «پرونده ویژه بررسی پدیده حاشیه نشینی در استانهای کشور» منتشر شده است. «پرونده ویژه» مجموعه گزارشهای تولیدی دفاتر سرپرستی استانهای خبرگزاری مهر، در یک موضوع مشترک است.
به گزارش خبرنگار مهر، شهر رشت با رشد بالای جمعیت (۵ برابر شدن جمعیت در فاصله بین اولین و آخرین سال سرشماری نفوس و مسکن۱۳۳۵ تا ۱۳۸۵) و افزایش میزان مهاجرت به این شهر در دهه های اخیر، با پدیده اسکان غیر رسمی دست و پنجه نرم می کند. محدودیت در استفاده از منابع و عدم توسعه یافتگی، زمینه ای را فراهم آورده تا اقشار کم در آمد و آسیب پذیرتر، هرچه بیشتر به حاشیه شهر رانده شده و از این رو با افزایش مشکلات زیست محیطی به دلیل استفاده مسکونی از اراضی کشاورزی حاشیه شهر و بروز مسائل اقتصادی و اجتماعی مختلف، شهر رشت چهره متفاوتی به خود گرفته و دچار تغییرات مختلفی شود.
سکونتگاه های غیر رسمی، محصول کاستی های مدیریتی
اگر چه برخی از محلات این شهر که با سابقه اسکان غیر رسمی شکل گرفته اند، در حال حاضر جایگاه خود را ثبیت کرده و به بخش انکار ناپذیری از شهر تبدیل شده اند اما، به دلیل بافت فرهنگی موجود در این محلات و شرایط حاکم بر آنها که عموماً برانگیزاننده آسیب های اجتماعی است، شرایط نامطلوب فرهنگی و اجتماعی همواره باعث بروز آسیب های جدی می شود.
شاخص ترین مشکلات محلات حاشیه نشین، وجود آسیب های اجتماعی در بین ساکنان، بالا بودن میزان زمینهای مورد استفاده برای ساخت و ساز با مالکیت نسق، نبود خدمات شهری، وضعیت نامناسب بهداشت و قرار گیری در خارج از محدوده شهری در زمان شکل گیری است.بر اساس گزارشی که به دستور ستاد ملی توانمند سازی سکونتگاه های غیر رسمی توسط نماینده این ستاد در استان و گروه مهندسین مشاور طراحان راهوند شهر در سال ۸۹-۱۳۸۸ در استان گیلان صورت گرفت، با اتکا به شاخص های سکونتگاه های غیر رسمی شامل: قدمت محله، کیفیت اراضی بستر جهت سکونت، نوع مصالح مورد استفاده، سیمای عمومی محله، نوع بهره مندی از خدمات شهری، قرار گرفتن در محدوده قانونی در زمان شکل گیری، نوع مالکیت زمین، رعایت ضوابط و مقررات شهری، میزان رشد کالبدی و میزان اشتغال غیر رسمی زنان و کودکان، به ترتیب محله های جماران، پاسکیاب، استخر عینک، نخودچر، حافظ آباد و سلیمانداراب بیشترین امتیاز را در ارتباط با سکونتگاه های غیر رسمی به دست آورده اند که از این میان محلات جماران و پاسکیاب به لحاظ وضعیت نا مطلوب کالبدی، جماران ، سلیمانداراب و معلولین به لحاظ آسیب های اجتماعی و معلولین و استخر عینک از نظر در صد بالای بیکاری، جزو محلات آسیب پذیرتر با شرایط حادتر شناسایی شده اند.
بر اساس همین گزارش، شاخص ترین مشکلاتی که می توان در این محلات مشاهده کرد که وجه مشترک بین این محلات نیز هست، وجود آسیب های اجتماعی در بین ساکنان، بالا بودن میزان زمینهای مورد استفاده برای ساخت و ساز با مالکیت نسق، نبود خدمات شهری، وضعیت نامناسب بهداشت و قرار گیری در خارج از محدوده شهری در زمان شکل گیری است. از این رو بی مناسبت ندیدیم تا نگاهی اجمالی و البته آماری به وضعیت این مناطق داشته باشیم.
نگاهی آماری به حاشیه نشینی
طبق آخرین سرشماری نفوس و مسکن در سال ۱۳۸۵، محلات جماران، پاسکیاب، استخر عینک و نخودچر با جمعیتی بالغ بر ۵۲ هزار و ۸۰۰ نفر ، بیش از ۹ درصد جمعیت شهر رشت را تشکیل می دهند.
محله جماران: این محله با تراکم جمعیتی ۱۹۲.۸ نفر در هكتار، متراکم ترین محله در رشت است. بررسی سرپرستان خانوار در این محله نشان می دهد که ۴۰ درصد سرپرستان، کارگران روزمزد و ۳.۶ درصد از آنها بیکار جویای کار هستند. که عدم اشتغال پایدار و درآمد كم می تواند آن ها را برای گذران معیشت و تأمین معاش خانواده با مشكل مواجه كند. با وجود اینكه اکثر ساکنین این محله باسوادند ولی تنها ۹.۳درصدشان دارای تحصیلات دانشگاهی بوده و مابقی تحصیلات دیپلم و زیر دیپلم دارند.
بنابر اطلاعاتی که به صورت میدانی کسب شده است، بیش از نیمی از خانوارهای این محله از وضعیت کلی محله ناراضی هستند ولی دسترسی به كار، پائین بودن ارزش اقتصادی زمین و مسكن در محله و نزدیكی به اقوام و خویشان از عمده عوامل مهاجرت و سكونت مهاجران در این محله بوده و اغلب خانوارها قیمت مناسب زمین و مسكن و پائین بودن اجاره بها را علت انتخاب این محله برای سكونت بیان می کنند.
بر اساس گزارش سازمان توانمند سازی سکونتگاه های غیر رسمی در گیلان، بسیاری از اهالی به دلیل نداشتن سند مالكیت حق استفاده رسمی از حداقل امكانات زیربنایی زندگی شهری مانند آب لوله كشی، برق و ... را نداشته و توسط انشعابات غیرقانونی نیازهای خود را برآورده می کنند. ساکنان این محله۷۹.۱۷ درصد از آب لوله کشی شهری، ۸۶.۸۲ درصد از برق، ۸۳.۷۳ درصد از گاز و ۸۳.۶۱ درصد از تلفن بهره مند بوده و همچنین ۸۷.۳درصد این خانوارها از سیستم فاضلاب اگو استفاده می کنند..
میزان رضایتمندی ۴۴.۴ درصد از خانوارهای ساکن این محله از وضعیت منزل مسکونی شان در حد کم و ۱۱.۶ درصد در حد خیلی کم است.
محله جماران دارای ساخت و سازهای غیر مجاز و غیر قانونی در حریم دو کابل فشار قوی ۶۳ و ۲۰۰ کیلو ولت و همچنین در حریم رودخانه گوهر رود است که هیچ گونه جنبه قانونی ندارد.
در بحث نگرش ساکنین نسبت به عملکرد دستگاه های خدمت رسان، ساکنین بیشترین رضایت را از شرکت گاز و کمترین رضایتمندی را از کمیته امداد امام خمینی(ره) و شهرداری داشته اند.
عمده ترین مشکلات به ترتیب اولویت عبارتند از: وضعیت نامناسب آسفالت، نبود امکانات ورزشی و وجود افراد مزاحم که در این میان وجود پاتوق های اراذل و اوباش در این محله و خرید و فروش مواد مخدر،، اصلی ترین عامل نبود امنیت برای زنان و کودکان به شمار می آید.
محله استخر عینک(منطقه دو- ناحیه یک):این محله با تراکم جمعیتی ۸۳.۳ نفر در هکتار، بیش از ۵۵ درصد مهاجر ترک زبان دارد که ۸۸.۲ درصدشان دلیل مهاجرت خود را اشتغال می دانند. ۷۳.۷ درصد از سرپرستان خانوار این محله دارای مشاغل فصلی و موقتی هستند که ۶۴.۴ درصد از شاغلین فصلی محله استخر عینک، ۵ ماه و بیشتر را در سال بیکار هستند و همچنین ۴۶.۶ درصد از شاغلین این محله به دستفروشی، ۲۲.۶ درصد جمع آوری و فروش زباله، ۴.۸ توزیع مواد مخدر و ۲۶ درصد به سایر مشاغل مشغولند. از مقادیر گفته شده، تنها ۱۰.۹درصد از شاغلان با مهارت و تخصص مشغول به کار هستند.
پاسکیاب: این محله تا قبل از سال ۱۳۵۱ به عنوان یک روستا در کنار شهر رشت وجود داشته که در طرح جامع سال ۱۳۵۱ مقداری از این محل به شهر الحاق می شود. در سال ۱۳۷۲ نیز مابقی این محله به شهر رشت الحاق شده و به عبارت دیگر این روستا به علت نزدیکی به شهر رشت در طی زمان به عنوان یک محله از شهر محسوب شده است. تراكم جمعیتی در محله پاسكیاب ۱۱۸ نفر در هكتار بوده كه از تراكم جمعیتی شهر رشت بالاتر است.
الگوی مهاجرت به پاسکیاب عمدتاً از سایر محلات رشت است. بررسی گروه های قومی ساكن در محله بیانگر این است كه اقوام مختلف ایرانی در محله سكونت گزیده ولی قومیت گیلك با ۹۱.۷ درصد بیشترین سهم را داراست.
مشاغل غیررسمی رایج در این محله دستفروشی و خرید و فروش مواد مخدر است که ۱۶.۵ درصد از خانوارهای محله پاسکیاب حداقل یك نفر شاغل در بخش غیررسمی دارند و اكثر افراد شاغل در این بخش در بیرون از محله به فعالیت مشغول هستند.
میزان بهره مندی ساکنان این محله از خدمات زیر بنایی شامل برخورداری از آب لوله كشی شهری به میزان ۴۰ درصد، برق۹۳.۹ درصد، گاز ۸۲.۱۱ درصد و تلفن ۹۰.۶۸درصد است.
نخودچر: این محله نیز مانند محله پاسکیاب تا سال ۱۳۷۲ جزو روستاهای اطراف رشت محسوب می شده که در حال حاضر با تراکم جمعیتی ۱۰۳.۹ نفر در هکتار، دورترین منطقه شهری نسبت به مرکز شهر است.
بررسی مهاجران ورودی به محله نخودچر بیانگر آن است كه محله در طول دهه ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵ پذیرای ۳۷۵۲ مهاجر بوده که تناسب مكان با وضعیت مالی و نیز ارزانی زمین و مسكن، بیشترین علت تغییر محل این مهاجران محسوب می شود. الگوی مهاجرت به این محله عمدتاً از سایر محلات رشت است.
۵۴.۱ درصد ساکنان این محله از آب لوله کشی بی بهره اند و آب آشامیدنی خود را از طریق حفر چاه تامین می کنند. بهره برداری غیر قانونی از سایر خدمات زیر بنایی مانند برق، گاز و تلفن باعث شده تا درصد بالایی از مردم این محله به این امکانات دسترسی داشته باشند با این وجود، ۷۰.۷ درصد از خانوارها از سیستم فاضلاب اگو استفاده می كنند كه این سیستم ضعیف و قدیمی است. همچنین فاضلاب ۵.۱ درصد اهالی به رودخانه وارد می شود كه این مسئله سلامت و بهداشت اهالی را به شدت به خطر می اندازد.
۷۷.۲ درصد از خانوارهای محله نخودچر در مشاغلی فعالیت دارند كه به مهارت خاصی نیاز ندارد و بالطبع آن، شاغلین در این مشاغل نیز مهارت خاصی ندارند. ۶۸.۸ درصد از ساکنان این محل نیز به مشاغل کاذبی مانند دستفروشی، جمع آوری و فروش زباله و توزیع مواد مخدر مشغولند.
هر چند در این گزارش مجالی برای بررسی سایر محله هایی که دارای سکونتگاه های غیر رسمی هستند وجود ندارد اما بررسی همین چهار محله که دلیل انتخابشان برای بررسی، وضعیت بحرانی تری است که نسبت به سایر محلات دارند، نشان دهنده وضعیت نامطلوب اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در این مناطق است. محله هایی که اگر چه برچسب سکونتگاه غیر رسمی را بر پیشانی دارند اما بی شک، مردمانشان شهروندانی محسوب می شوند که مانند هر شهروند دیگر حق برخورداری از خدمات شهری، بهداشتی و فرهنگی را داشته و نیازمند توجه ویژه هستند.
گزارش: مریم قاضی زاده