به گزارش خبرنگار مهر، دیرگچین، کاروانسرایی است که در متون تاریخی به نام‌های «دژ کردشیر»، «دیرالجص»، «قصرالجص»، «قصرگچ» و «قلعه دیر» نیز خوانده شده و به عنوان منزل‌گاه ایران بوده است.
این بنا در شهر قم، بخش مرکزی و در کیلومتر ۶۰ بزرگراه گرمسار واقع شده است که در تاریخ یکم مهرماه ۱۳۸۲ با شماره ۱۰۴۰۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
بنای اصلی این مکان دارای پلان مربع شکل است که در چهار گوشه دارای چهار طاق‌نماست و ورودی آن مستطیل شکل و گنبدی بر بالای آن قرار دارد.
در کاوش‌هایی صورت گرفته باستان‌شناسان، با بررسی مصالح به کار رفته در آن پی بردند که این کاروانسرا به دوره ساسانی تعلق دارد، ولی بعد‌ها در دوران سلجوقی و صفوی تعمیرات و تغییرات اساسی در آن صورت گرفته و در دوره قاجار قسمت‌هایی نیز به آن ملحق شده است.
سابقه تاریخی دیرگچین را اگر در کتاب‌های تاریخی جستجو کنیم، به متونی می‌رسیم که عمر این بنا را به هزار و ۷۵۰ سال قبل و به دوران اردشیر ساسانی نسبت می‌دهند و آن را یکی از پررونق‌ترین کاروانسراهای عصر می‌دانند.
مادر کاروانسراهای ایران
کاروانسرای دیرگچین در دوره‌های مختلف از جمله دوران صفویه و قاجار مرمت شده است و با توجه به قدمت، وسعت و اهمیت آن در بیشتر منابع و متون به عنوان مادر کاروانسراهای ایران از آن نام برده شده است.
اهمیت این کاروانسرا در دوره سلجوقیان با رونق گرفتن مسیر ساوه و قم به ورامین باز هم بیشتر شد و کاروانسراهای دیگری به نام‌های قلعه سنگی محمدآباد کاج و قلعه گلی در نزدیکی آن ساخته شدند تا این مسیر پر رونق هر چه بیشتر آباد شود.
اگر گذارتان به کارونسرای دیر گچین بیفتد، می‌توانید چهار برج قطور را در اطراف این کاروانسرا ببینید که ارتفاع آنها ۶ و ۲.۵ متر است.
در ضلع جنوب شرقی این کاروانسرا مسجدی ۳۰۰ متر مربعی قرار دارد و درضلع شمال شرقی آن حیاط خلوتی طراحی شده که محل استقرار مهمانان ویژه و مأموران حکومتی بوده است.
در گوشه شمال غربی بنا هم آسیابی سنگی و در ضلع جنوب غربی یک حمام با تمام اجزا از جمله سربینه، گرم خانه، خزینه و سرویس بهداشتی خواهید دید که یادتان می‌آورند چرا این کاروانسرای ۱۲ هزار مترمربعی را مادر کاروانسراهای ایران نامیده‌اند.
البته به تمام این تجهیزات داخلی باید ملحقاتی مثل بنای قلعه گلی کنار کاروانسرا، کوره آجرپزی، آب انبار و قبرستان را در خارج از کاروانسرا اضافه کنید که با احتساب آنها مساحت این بنا به ۱۹ هکتار می‌رسد.
تبدیل کاروانسرای تاریخی به محل نگهداری احشام
در حال حاضر با افتتاح جاده قم - گرمسار که از نزدیکی این کاروانسرا می‌گذرد به نظر می‌رسد دسترسی به این مکان تاریخی برای بازدید عموم شرایط بهتری یافته و می‌تواند منطقه گردشگری خوبی را برای استان قم فراهم کند.
اما متأسفانه طبق شنیده‌هایی که توسط مدیرکل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان قم نیز مورد تأیید قرار گرفته است نگهبان این کاروانسرا به علت عدم پرداخت حقوق مدتی است محل خدمت خود را ترک کرده و با توجه به اینکه این مکان در گذشته محل نگهداری احشام روستائیان منطقه بوده است بیم آن می‌رود که این کاروانسرای تاریخی مجدد به محل نگهداری احشام تبدیل شود.
در این زمینه مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم در گفتگو با خبرنگار مهر، اعلام کرد: نگهبان این کاروانسرا در بخش خصوصی فعالیت می‌کرد و به علت عدم پرداخت حقوق، مدتی است محل کار خود را ترک کرده است.
عیسی رضایی درباره پیامدهای عدم حضور نگهبان در این محل و بیم حضور احشام و قاچاقچیان عتیقه بیان کرد: این محل به دلیل اینکه در ۶۰ کیلومتری قم واقع شده نمی‌تواند محل تجمع معتادان باشد و از سویی دیگر نیز کاروانسرا‌ها محلی برای نگهداری یا دفن عتیقه نبوده‌اند که مورد توجه قاچاقچیان قرار گیرد.
وی ادامه داد: یگان‌های حفاظت میراث فرهنگی نیز دائما در محل حضور دارند و این مکان تحت نظر میراث فرهنگی است.
آثار تاریخی قم بدون نگهبان
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم درباره دلیل عدم استقرار نگهبان در این مرکز توسط این سازمان به ۳۲۰ اثر تاریخی قم اشاره می‌کند و می‌گوید: سازمان توانایی ندارد که برای هر کدام از آثار تاریخی نگهبانی قرار دهد.
وی درباره آینده این کاروانسرا نیز به جاده قم - گرمسار اشاره کرده و می‌گوید: سعی داریم با همکاری بخش خصوصی این محل را به یک مجتمع پذیرایی، تفریحی و اقامتی تبدیل کنیم تا افرادی که از این جاده عبور می‌کنند از این مکان استفاده کنند.
رضایی همچنین درباره حضور احشام در این کاروانسرا گفت: این موضوع مروبط به ده سال پیش است که این مکان به عنوان آغل شتر استفاده می‌شده است و قطعا میراث فرهنگی با گشت‌زنی‌هایی که انجام می‌دهد از حضور دوباره احشام در این مکان تاریخی جلوگیری خواهد کرد.
شک نیست که حفاظت از آثار تاریخی وظیفه تک تک افراد جامعه است و در این امر مسئول و نهادهایی که وظیفه قانونی در حفاظت دارند باید به این نکته توجه بیشتری داشته باشند و در این بین کاروانسرای دیر گچین نیز با توجه به قدمت و محل کنونی خود می‌تواند محل گردشگری و درآمدزایی خوبی برای استان قم باشد . امید می‌رود با اقدامات به موقع هر چه سریع‌تر به جایگاه این اثر تاریخی توجه شود.