به گزارش خبرنگار مهر، دیوار تاریخی گرگان که به نام های سد اسکندر، سد انوشیروان، دیوار دفاعی در منابع جغرافیای تاریخی و سفرنامه ها نگارش شده، دارای طول ۲۰۰ کیلومتر و عرض ۲ تا ۱۰ متر، از غرب به شرق گلستان کشیده شده است.
این دیوار تاریخی که سد فیروز، قزل ییلان، قزل آلانگ و آلان به زبان ترکمنی نیز نام گرفته در طول مسیر خود دارای تاسیسات وابسته نظیر خندق، زنجیره ای از قلعه ها، کوره های آجرپزی، سد، کانال های هدایت آب بوده است.
دیوار تاریخی گرگان از نظر شرایط زیست محیطی در دو بخش کوهستانی و نیمه بیابانی جای دارد و به لحاظ موقعیت جغرافیایی به فاصله اندکی از گرگانرود و در امتداد آن (بخش اعظم آن در ضلع شمالی رودخانه) قرار دارد.
به گفته برخی کارشناسان، امروزه بقایای دیوار تاریخی از کرانه های شرقی دریای مازندران در دشت ترکمن صحرا تا ارتفاعات و دره های البرز شرقی در دامنه بیلی کوه (پارک ملی گلستان نزدیک روستای زاو در شمال شرقی شهرستان کلاله) قابل مشاهده است.
قدمت این دیوار که از آجرهای گلی سرخ رنگ ساخته شده به دوره ساسانی باز می‌گردد. یک تیم باستان‌شناسی مرکب از محققان ایرانی و بریتانیایی موفق شده‌اند تاریخ احداث آنرا سده ۵ و یا ۶ میلادی تعیین کنند. پادشاهان ساسانی که با امپراتوری روم شرقی جنگ‌های مداومی داشتند از سوی شمال نیز با تهدید قوم هون (Hun) و دیگر اقوام شمالی رو به رو بودند. بنابراین دیوار می‌توانست محل رخنه این اقوام را به داخل ایران در فواصل کوهستان‌های قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران ببندد.
دیوار تاریخی گرگان متعلق به دوره ساسانی است
با این حال، یک کارشناس ارشد باستان شناسی دیوار تاریخی گرگان را متعلق به دوره ساسانی دانست و گفت: پیشتر تاریخ ساخت دیوار گرگان را به دوره اشکانی نسبت می دادند اما مطالعات پژوهشی و آزمایشگاهی انجام شده در سال های اخیر نشان داد که این دیوار در دوره ساسانی و به منظور جلوگیری از هجوم اقوام شمالی احداث شده است.
منصور رزاق نژاد در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان این نکته که دیوار بزرگ گرگان یکی از با شکوه ترین موانع دفاعی است که تاکنون بنا شده، اظهار کرد: این دیوار یکی از پیشرفته ترین آثار در دوره ساسانی (۴۸۶- ۴۲۹ پس از میلاد) بوده که به منظور رفاه و آسایش دشت گرگان در قرن پنجم میلادی احداث شده است.
وی ادامه داد: دیوار دفاعی گرگان پس از دیوار بزرگ چین به طول ۶ هزار و ۳۵۲ کیلومتر و دیوار لیمس آلمان به طول ۵۴۸ کیلومتر سومین دیوار تاریخی جهان به لحاظ طول محسوب می شود.
این مدرس دانشگاه تصریح کرد: تحقیقات جدید حاکی از وجود سه پادگان عظیم در یکی از قلعه های دیوار گرگان و شواهدی مبنی بر وجود بناهای مشابه در سایر قلعه ها است.
پیروز، پادشاه ساسانی در سال های۴۵۹ تا۴۸۴میلادی زمانی که با هون‌های سفید نبرد می‌کرد مدتی را به طور متناوب در منطقه گرگان گذرانده‌است بنابراین احتمالا او یا پادشاه ساسانی دیگری (قبل یا بعد از او) برای محفاظت از دشت حاصل خیز گرگان در برابر هون‌ها، این دیوار را ساخته‌است.
تحقیقات روی یکی از دژها یا سربازخانه‌های این دیوار دفاعی نشان می‌دهد که حداقل تا یک قرن پس از ساخته شدن فعال بوده‌است و نشانه‌هایی از حضور سربازان در آن دیده می‌شود اما بعد از آن به عللی متروک شده‌است.
از جمله دلایل متروک شدن این تاسیسات دفاعی می‌تواند نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس یا مقاومت در برابر حمله اعراب بوده باشد.
وی با بیان این که دیوار تاریخی گرگان ۳۶ قلعه دارد، تصریح کرد: این قلعه ها توسط ۱۰ ها هزار سرباز در گذشته محافظت می شدند؛ امپراطوری ساسانی بی شک دارای یکی از عظیم ترین، منسجم ترین و قدرتمند ترین ارتش های جهان باستان بوده است.
این کارشناس باستان شناسی ادامه داد: از منظر جغرافیای سیاسی نیز این اثر در حوزه شهرستان های کلاله، گنبدکاووس، آق قلا و بندرترکمن قرار می گیرد؛ به استناد برخی منابع جغرافیای تاریخی این دیوار در شرق تا مرو ادامه داشته است که بررسی صحت این مطلب مستلزم انجام بررسی های میدانی باستان شناسی در منطقه است.
برخی پژوهشگران دیوار گرگان را به نام سد اسکندر معرفی کردند
رزاق نژاد با اشاره به این نکته که سابقه پژوهش باستان شناسی دیوار گرگان به ژاک دمورگان می رسد، افزود: دمورگان در سال ۱۲۷۵ ش. قسمتی از مسیر دیوار را روی نقشه ترسیم کرد.
وی اضافه کرد: پس از ژاک دمورگان، آرنه کاوشگر «شاه تپه» در سال ۱۳۱۱ ش. پژوهشی را روی دیوار تاریخی انجام داد و پس از آن، اریک اشمیت در سال ۱۳۱۶ ش. بر اساس نقشه ترسیمی «آرنه» با پرواز بر فراز دشت گرگان از بقایای دیوار تاریخی از دریای مازندران تا كوه هاي پيشكمر عكس های هوايي تهیه کرد.
این کارشناس باستان شناسی یادآور شد: پژوهشگران مذکور در گزارش های خود دیوار گرگان را به نام «سد سکندر» معرفی کردند.
به گفته منصور رزاق نژاد، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران، این اثر ارزشمند را سال ۷۸ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رساند و آن را به عنوان یکی از پروژه های بلند مدت خود تعریف کرد.
کارشناس ارشد باستان شناسی ادامه داد: دیوار بزرگ گرگان یکی از آثار شگفت انگیز معماری پیش از اسلام به شمار می آید که هم اکنون از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران به عنوان یکی از گزینه های اصلی برای ثبت در فهرست آثار میراث جهانی(یونسکو) مطرح است.