به گزارش خبرگزاری مهر، از آنجایی که آیت‌الله مددی مطالعات و پژوهش‌های گسترده‌ای در زمینه میراث مکتوب شیعه، رجال و تراجم دارد، مؤسسه «کتابشناسی شیعه» از سال ۱۳۸۸ در صدد برآمد تا به تدوین و چاپ این پژوهش‌ها بپردازد. نام مجموعه آثار وی، «نگاهی به دریا» نام گرفت که جلد نخست آن چاپ شده است و در آستانه انتشار قرار دارد.
این کتاب بر اساس مقالات و مباحث آیت‌الله سید احمد مددی موسوی درباره تاریخ حوزههای علوم دینی؛ تاریخ علم؛ آرا و احوال علمای برجسته شیعه نظیر شیخ مفید و شیخ انصاری؛ کتابشناسی مانند بررسی تفسیر قمی و تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)؛ مباحث حدیثی، رجالی و فهرستی همچون «مسلک فهرستی» در قبال «مسلک رجالی» برای تشخیص میزان اعتبار احادیث شیعه تدوین شده است.
«نگاهی تحلیلی ـ تاریخی به حوزههای علمی» (مفصل‌ترین بخش کتاب در قالب ۹مقاله)، «کتابشناسی»، «حدیث و فهرست»، «اصول فقه» و «فقه» پنج بخش کتاب «نگاهی به دریا» را تشکیل می‌دهند.
آیت‌الله حاج سیداحمد مددی موسوی در سال ۱۳۳۰ ه. ش. در نجف متولد شد، در پنج‌سالگی به همراه خانواده به مشهد مقدس مهاجرت کرد و در حوزه علمیه این شهر به آموختن علوم حوزوی پرداخت. وی برای ادامه تحصیل در سال ۱۳۴۸ عازم عراق و شهر نجف شد و در محضر آیت‌الله خویی، امام خمینی (ره)، آیت‌الله سیدحسن بجنوردی و شیخ صدرا بادکوبه‌ای علم آموخت. آیت‌الله مددی در سال ۱۳۵۶ به شهر قم آمد و پس بهر‌ه‌مندی از محضر مرحوم آیت الله حاج شیخ مرتضی حائری، به تدریس فقه و اصول مشغول شد که جلسات درسی وی تاکنون ادامه دارد.
مقدمه
امروزه جوامع انسانى از دانشمندان، دو انتظار مهم و جدى در همه حوزه هاى فكر و دانش دارند. اولين انتظار، اين است كه شيوه هاى كاربردىسازى انديشه هاى توليد شده پيشين را توسعه بخشند، تا از نقاط ضعف آنها كاسته و بر نكات قوت آنها افزوده گردد. دومين انتظار، توليد انديشهها و افكار نو و بديع در همه حوزههاى علمى است، تا با نوسازى محيط عقل و دل انسانها، موجب رونق بخشى و زيباتر و كاملتر كردن جامعه انسانى نسبت به گذشته گردند. حوزههاى علميه از مهمترين نهادهايى هستند كه در طى قرون متمادى، سعى در برآورده ساختن اين انتظارات داشته اند. هم اينك بر خوان عظيمى از معرفت انسانى و دينى نشسته ايم كه تأثير گسترده و به سزايى در استنباط و فهم احكام و معارف دينى دارد. علوم حوزوى مانند فقه، اصول و علوم حديثى (از قبيل رجال، درايه و فهرست)، قدمت بسيارى دارند و از همان سده هاى نخست اسلام متولد شده و در طول زمان، فراز و نشيبهاى بسيارى را پيموده و غناى فراوانى كسب كردهاند. در همين سمت و سو، بزرگانى چون شيخ مفيد، نجاشى، شيخ طوسى، محقق حلى، علامه حلى، شهيد اول، شهيد ثانى، ملامحمّدامين استرابادى، وحيد بهبهانى، شيخ انصارى، هر يك به نوبه خود در شكوفايى و بالندگى و نشاط علمى اين شجره طيبه گام برداشتهاند.
استاد بزرگوار ما حضرت آيت الله حاج سيداحمد مددى موسوى(دامت بركاته) از جمله محققانى است كه در اين عرصه، تحقيقات بديعى را ارائه كرده است. اين مجموعه تلاشى براى عرضه اين ديدگاههاست كه با رويكردى تاريخى، به تكوين حوزههاى علميه، چگونگى تدوين علوم حوزوى پرداخته و ديدگاه حديثى بديع استاد را تبيين كرده است. وى از منظر تاريخى و نسخهشناسى به سنجش روايات پرداخته و در صدد احياى علم فهرست كه ميراث فراموششده بزرگان اصحاب سلف ماست، برآمده است. بديهى است كه اين نگاه روش شناسانه، تأثيرات عميقى در نگاه فقهى و اصولى ايشان برجاى گذاشته و به لحاظ روششناختى و معرفتشناختى تحولات گستردهاى در نگاه به علم اصول و نيز شيوه فقاهتى پديد آورده است. مباحث اصولى، حديثى و فقهى اين مجموعه، برخى از ديدگاهها و نيز شيوه استاد را نشان مىدهد.
بى ترديد از عوامل بسيار تأثيرگذار در بالندگى علمى، ايجاد تضارب و فراهم سازى گفت و گوى علمى در جامعه علمى است. يكى از موانع مهم تضارب علمى، حجاب معاصرت است. اميد است اين مجموعه، ضمن رفع اين مانع، بتواند امكان استفاده از ديدگاه هاى بديع و نوآورانه استاد مددى را براى كليه علاقه مندان فراهم آورد.
كتاب حاضر حاوى برخى از نوشته ها، مصاحبه ها و برخى از تقريرات دروس ايشان است كه در سه دهه گذشته در برخى از نشريات و كتب منتشر شده است. اين گفت و گوها عمدتا بدون ويرايش مناسب و تخريج چاپ شده بودند و همين امر، از جمله انگيزه هاى انتشار ويراسته مباحث، آن هم در قالب مجموعه واحد بوده است.
اين كتاب در پنج بخش به شرح زير تنظيم شده است:
بخش اول
اولين بخش كه تحت عنوان «نگاهى تاريخى تحليلى به حوزههاى علميه» آمده است، مشتمل بر هفت مقاله است:
اولين مقاله از اين بخش، نوشتارى از استاد مددى است كه در سالهاى ۱۳۶۴ و ۱۳۶۵ تحت عنوان «نگرشى بر حوزه هاى علميه» به چاپ رسيده بود. نويسنده ضمن ارائه تاريخِ تحليلى پيدايشِ حوزه هاى علميه و تحولات آنها، به چگونگى تدوين حديث شيعه مى پردازد كه در نوع خود، نوشتار بديعى به شمار مى رود.
دومين مقاله اين بخش، «شيخ مفيد، اوج مكتب بغداد» نام دارد كه در واقع، در تكميل فصل قبل به بيان تاريخ پيدايش و تدوين حديث شيعه، با تأكيد بر تاريخ تحليلى زمان امام صادق(عليهالسلام)، چگونگى شكل گيرى مكتب حديثى دوم بغداد و شخصيت علمى شيخ مفيد به مثابه يكى از مهمترين شخصيتهاى شكل دهنده اين مكتب می پردازد. اين فصل در شناخت وضعيت كنونى حديث شيعه، از اهميت بهسزايى برخوردار است.
سومين مقاله كه عنوان «موقعيت شيخ انصارى در تاريخ علوم دينى» را دارد، به بررسى ابعاد گوناگون شخصيت علمى شيخ انصارى (رضوان الله تعالى عليه) و تأثيرات ايشان بر حوزههاى علميه مى پردازد.
مقاله چهارم نيز گفت و گويى با استاد مددى درباره برخى ويژگىهاى جد مادرى[۱] خود آيت الله سيدابوالحسن اصفهانى و مواضع ايشان در برابر نهضت مشروطه خواهى ايران است.
پنجمين مقاله با عنوان «سيره علمى آيت الله بروجردى، خشت اول حوزه هاى جديد»، حاصل گفت وگويى با استاد مددى است كه وى به بررسى شيوه استنباط فقهى و سيره علمى آيت الله بروجردى مى پردازد. لزوم توجه به برنامه ريزى درسى براى طلاب و ضرورت تداوم بخشيدن به سيره علمى آيت الله بروجردى از مباحث مطرح شده در اين گفت وگو است.
مقاله ششم كه با عنوان «نجف، آشيانه علم و اخلاق» آمده است، مشتمل بر گفت و گويى بسيار خواندنى با استاد مددى درباره وضعيت حوزه علميه نجف اشرف در دوران سياه صدامى است كه خود استاد در آن زمان در نجف حضور داشت. اين گفت و گو اولين بار در سال ۱۳۸۲ به چاپ رسيد كه اينجانب و دوست فاضلم جناب آقاى دكتر مهدى على پور تهيه و تنظيم آن را برعهده داشتيم. در آخرين مقاله از اين بخش نيز به گفتوگويى با استاد مددى در باب ضرورت اهتمام به پژوهش در حوزه هاى علميه اختصاص دارد كه در آن در باب اقتضائات اين امر و لزوم رفع موانع آن سخن رفته است.
بخش دوم
بخش دوم مشتمل بر پنج مقاله است و به مباحث كتاب شناختى اختصاص دارد. در اين بخش به نگاشته هايى از استاد مددى در معرفى و تبيين سندى و روش شناسى نسخه شناسى چند كتاب پرداخته شده است. اين بخش براى آشنايى با شيوه استاد مددى در نسخه شناسى، سندشناسى و روش شناسى كتاب بسيار مفيد است.
اولين مقاله از اين بخش، نوشتارى از استاد مددى در معرفى كتاب صورة الارض ابن حوقل است. مقاله دوم، با عنوان «روش شناسى بحارالأنوار» حاصل گفت وگويى با استاد است كه طى آن، ضمن تبيين روش شناسانه كتاب عظيم بحار الأنوار مرحوم مجلسى، به مقايسه آن با كتابهاى حديثى وسائل الشيعه، وافى و عوالم العلوم، و بيان وجوه اشتـراك و افتراق آنها مى پردازد.
سومين مقاله، نوشتارى از استاد مددى با عنوان پژوهشى درباره كتاب رساله المحكم و المتشابه است كه وى ضمن بررسى كتابشناختى و سندى اين كتاب، از سويى، به بررسى صحت انتساب اين كتاب به سيد مرتضى مى پردازد و از ديگر سو، صلاحيت انتساب اين كتاب را به اميرالمؤمنين(عليه السلام) ارزيابى مى كند. اين نوشتار، بخش اول مقاله اى است با عنوان «رسائلى پيرامون تفسير و علم قرآن منسوب به اهل بيت(عليهم السلام)».
مقاله چهارم نيز نوشتارى از استاد مددى با عنوان پژوهشى درباره كتاب تفسير منسوب به امام عسكرى(عليه السلام) است. اين بخش نيز به بررسى كتابشناختى و سندى اين تفسير مى پردازد. استاد مددى در اين نوشتار ضمن واكاوى در باب مؤلف، انتساب كتاب را به امام عسكرى(عليه السلام) بررسى مى كند. اين نوشتار نيز مانند مقاله قبل، بخش نهايى مقاله اى است با عنوان «رسائلى پيرامون تفسير و علم قرآن منسوب به اهلبيت عليهمالسلام».
پنجمين و آخرين مقاله اين بخش نيز به بررسى انتساب تفسير معروف به تفسير قمى به على بن ابراهيم مى پردازد و با واكاوى سندى روايات مندرج در اين تفسير، به تبيين چگونگى تدوين اين كتاب و بررسى احتمالات درباره آن مى پردازد.
سه مقاله آخر، در شناخت شيوه استاد مددى در سندشناسى و نسخه شناسى كتب بسيار مؤثر است.
بخش سوم
بخش سوم از مجموعه حاضر، به مباحث اصولى اختصاص دارد. اين بخش كه حاوى پنج شش مقاله است و از مهمترين مباحث اين مجموعه محسوب مى شود، ديدگاه هاى بديع و لطيف استاد را در مباحث اصولى نشان مى دهد.
اولين مقاله اين بخش، گفتارى از استاد مددى است كه «نگاهى به علل، ريشه ها و چگونگى پيدايش علم اصول» نام دارد. اين فصل، ضمن اينكه از منظرى تاريخى به چگونگى پيدايش و تكون علم اصول در جهان اسلام مى پردازد، حاوى مباحثى روش شناختى نيز در اين علم مى باشد. در اين گفت وگو در باب ريشه هاى پيدايش علم اصول، تدوين و تنظيم آن و سر نياز به اين رشته علمى در صدر اول ظهور اسلام سخن به ميان آمده است. ايشان در اين گفتار، ضمن برشمردن اهميت دو گونه كار تاريخى يعنى تاريخ مسائل علم و نگاه تحليلى ـ تاريخى به ريشه هاى پيدايش و تكون علم، به تحليل كيفيت و سر پيدايش علم اصول پرداخته است.
در مقاله دوم كه تحت عنوان «علم اصول و دانشهاى زبانى» آمده است، استاد مددى با تبيين روش تحليل زبانى در اثبات گزاره ها در علم اصول، به تشريح جايگاه علم الفاظ و واژه شناسى در علم اصول مى پردازد.
سومين مقاله، «علوم اعتبارى و روشهاى واقع گرايانه» نام دارد. استاد مددى در اين مقاله، بر اعتبارى بودن سنخ مسائل علم اصول تأكيد كرده و به بررسى و تبيين ويژگىهاى علوم اعتبارى پرداخته است. وى روش اثبات گزاره هاى اصولى را در اين علم، روش تحليلى زبانى مىداند و آن را، هم در اثبات گزاره ها و هم در تبيين مفردات، جارى مىداند. استاد در اين گفتوگو، ضمن تشريح خصوصيات روش تحليلى در علم اصول، تاريخ و روش تاريخى را محور و اساس تحليل زبانى می داند. ايشان در پايان چينش و تبويب پيشنهادى خود را در علم اصول بيان مى كند و بخشى مستقل از آن را به اصول فقه حكومتى (ولايى) اختصاص مى دهد.
گفتنى است كه مقاله اول و سوم اين بخش، پيش از اين در كتاب جايگاه شناسى علم اصول تأليف اينجانب و دوست فاضلم دكتر مهدى على پور، در سال ۱۳۸۵ به همت معاونت پژوهشى حوزه علميه قم در دو جلد منتشر شده است. فصل دوم نيز اولين بار در مجله نقد و نظر (ويژه علم اصول و دانشهاى زبانى) در سال ۱۳۸۴ با همكارى اينجانب و دكتر مهدى على پور چاپ شده است.
مقاله چهارم، با عنوان «اصول فقه حكومتى»، گفت وگويى است كه مجله فقه با استاد مددى داشته است. محورهاى اين گفت وگو عبارتند از: مبانى روش شناسى ديدگاه استاد و روش ايجاد تحول در فقه و ويژگيهاى لازم براى تأسيس؛ فقه ولايى و فقه استنباطى و در انتها، اصول فقه حكومتى و ويژگىهاى آن. اين مقاله در تبيين ديدگاه خاص و بديع استاد مبنى بر لزوم ايجاد «اصول فقه حكومتى» از اهميت به سزايى برخوردار است.
پنجمين و آخرين مقاله از اين بخش، به گفتارى از استاد مددى با عنوان «سابقه و ثمرات نگرش تاريخى در استنباط فقهى» اختصاص دارد. استاد در اين گفتار به تشريح جايگاه روش تاريخى و اهميت آن در استنباط فقهى مى پردازد. اهميت اين گفتار در ارائه نمونه هاى كاربردى از جايگاه روش تاريخى در فهم متون دينى مى باشد.
ششمين مقاله اين بخش «گفتارى در باب فلسفه اصول فقه» است كه در آن مباحثى مانند تعريف فلسفه اصول فقه و نقش فلسفه اصول فقه در طراحى اصول فقه مطلوب به خوبى تبيين شده است.
بخش چهارم
بخش چهارم كتاب به مباحث حديثشناختى استاد مددى اختصاص دارد. از نوآورى هاى بسيار اثرگذار و مهم استاد در مباحث سندشناسى حديثى، احياى مسلك فهرستى در كنار مسلك رجالى رايج در حوزه هاست. از آنجا كه براى شناخت اين شيوه بررسى سند حديث، منابع چندانى براى طلاب و دانشجويان در دسترس نيست، مطلب اين بخش براى طلاب و ديگر علاقهمندان بسيار مغتنم است.
مقاله اول اين بخش، قسمتى از مباحث فهرستى استاد مددى است تبيين اجمالى روش فهرستى كه با نسخهشناسى و نگاه تاريخى به تاريخ تكوين حديث به سنجش آن مى پردازد. دومين مقاله، در واقع حواشى استاد مددى است بر بخشى از كتاب مهم شهيد ثانى در علم درايه الحديث؛ يعنى كتاب الرعاية لحال البداية فى علم الدراية. اين حواشى همراه كتاب مذكور، سالها پيش به همت كتابخانه آيت الله مرعشى ذيل رعايه تحقيق مرحوم آقاى بقال منتشر شده است. نكات توضيحى استاد مددى و به خصوص ذكر مثالها و نمونه هاى كاربردى، در فهم اين كتاب، مؤثر است.
بخش پنجم
آخرين بخش اين مجموعه به گفت وگوهاى فقهى استاد مددى مى پردازد. در اولين مقاله اين بخش، در بحثى با عنوان «فقه ولايى اهل بيت(عليهم السلام)» استاد به تاريخ بحث ولايت فقيه پرداخته و سير تاريخى فقه ولايى را بررسى كرده است.
دومين مقاله نيز كه به «بحثى در باب ربا» اختصاص دارد، نشاندهنده شيوه خاص فقهى استاد مددى است و توجه ايشان به ابعاد تاريخى و سمانتيكى در شناخت موضوعات احكام در آن به روشنى پيداست.
پيوست
شايان ذكر است كه آنچه در اين مجموعه آمده است، با ويرايشهاى عمده ادبى و محتوايى و برخى حذفها و اضافات لازم همراه بوده است. بيان اين نكته نيز ضرورى مى نمايد كه طبيعى است در برخى از گفت و گوها برخى مطالب تكرارى مشاهده شود و اگرچه سعى بر حذف چنين مطالبى تكرارى بوده، اما به دليل درهم تنيدگى برخى مطالب و خوف از حذف مطالب مفيد، شاهد برخى مباحث تكرارى خواهيد بود؛ اگرچه به دليل بديع بودن برخى از نظريات استاد، اين تكرارها مملّ نمى نمايد.
در پايان با آرزوى سلامتى براى استاد بزرگوارم آيت الله مددى، بر خود لازم مى دانم از همه كسانى كه پيش از اين در انتشار اين مقالات و مصاحبه ها سهيم بوده اند، تشكر كنم. همچنين بر خود فرض مى دانم كه از زحمات حجت الاسلام والمسلمين رضا مختارى و ديگر عزيزانى كه امكان انتشار اين مجموعه را فراهم آوردند، تشكر و آرزوى توفيقات بيشتر نمايم.
و الحمدلله رب العالمين
قم المقدسه، سيدحميدرضا حسنى
تابستان ۱۳۸۹
پی نوشت:
[۱] . مادر حضرت استاد نوه دخترى حضرت آيت الله سيدابوالحسن اصفهانى و دختر مرحوم آيت الله سيدحسين اصفهانى است و ايشان داماد مرحوم آقا سيدابوالحسن است.
علاقمندان می توانند این کتاب را از محل موسسه کتابشناسی شیعه به آدرس قم خیابان صفائیه(شهدا) کوچه ممتاز، فرعی ۸، شماره ۸ و یا از کتابفروشی کلبه شروق تهیه نمایند . تلفن: ۰۲۵۳۷۸۳۸۱۴۴