به گزارش خبرنگار مهر، اطلاعات مدون فراوانی در مورد موسیقی سیستان وجود ندارد، اما می توان گفت که موسیقی سیستان، موسیقی شعف آوری است که از روزگاران کهن باقی مانده است و خاطرات را در ذهن مردم بر جای گذاشته است.
موسیقی ای که با بطن مردم یکی شده و همراه ترانه های عامیانه سیستان به اجرا در می آید، موسیقی که بیان خاطرات، سختی ها، ایستادگی و پویایی مردم این خطه است.
به طوری که در کتاب برهان قاطع، زیر کلمه زاول آمده است که این لفظ نام ولایت سیستان است و نام شعبه ای از موسیقی، این خطاب به خوبی بیان کننده عجین شدن موسیقی در روح و جسم مردمان سیستان است که آن را در لقای مختلف جامعه به اجرا در آورده اند.
موسیقی سیستان عمدتا یک موسیقی مراسمی است، کما اینکه برای جشن های عقد، عروسی، حنابندان، تولد، ختنه سوران و نوروز از موسیقی سازی و برای عزاداری و وفات از موسیقی کلامی استفاده می شود.
موسیقی با زندگی مردم سیستان عجین است
ایرانشناس معروف ایران زمین در این باره به خبرنگار مهر می گوید: در صورت وجود سازهایی نظیر قیچک و رباب، این سازها و آپاسیونهایی از ملودی اصلی و یا اکسان را به طور همزمان می نوازند که این خود یک موسیقی سازی است.
ایرج افشار سیستانی می گوید: در موسیقی کلامی، غالبا یک نفر در منطقه سیستان خواننده است و دیگران نقش همراهی را ایفا می کند که این سبک موسیقی در مراسم ها عزاداری و آییکه خوانی ها مرسوم است.
وی نوع دیگر موسیقی در سیستان را کار بیان می کند و گفت: فصل درو و برداشت و به خصوص هنگام قالی بافی زنان این نوع موسیقی را بر زبان جاری می کنند که آواها و هجایای بسیاری دارد.
ترانه های عامیانه سیستانی بخش مهمی از این گنجینه فرهنگی را شامل می شود و همانند آیینه ای پاک، نمایانگر زندگی مادی و معنوی مردم این دیار است
این محقق و پژوهشگر مردم سیستان می گوید: ترانه های عامیانه سیستانی بخش مهمی از این گنجینه فرهنگی را شامل می شود و همانند آیینه ای پاک، نمایانگر زندگی مادی و معنوی مردم این دیار است، اجرای این ترانه ها با سازهای محلی شور و حال وصف نشدنی را در میان مردم سیستان جاری می کند.
افشار سیستانی افزود: سیستانی ها ترانه یا دو بیتی را سیتک می نامند، سیتک از چهار مصراع و بیشتر در باب هم وزن بودن سروده می شود که در این سبک شعر، قافیه همواره به یک شکل نیست، گاه چهار مصراع و گاه دو مصراع هم قافیه اند.
وی یاد آور شد: موسیقی یا ترانه های سیستانی چون هر شعری، دارای زبانی والاتر ولی نه چندان دور از زبان گفتگوی روزمره اند، از این رو به سادگی بسیاری از زیبایی های گفتاری و معنوی سود جسته اند.
این ایرانشناس بیان کرد: تصنیف ها و آوازهای پر محتوا در این منطقه دارای تقارن و وحدت های ریتمیکی چون ۵/۸، ۶/۸ است که آثار ماندگاری چون لیلی جان، بابا گل افروز، سبزه گل و ... را خلق کرده است.
وی سرنا، دهل، قاشقک، رباب و قیچک را از مهم ترین سازهای متدوال در سیستان دانست و افزود: قیچک سازی آرشه ای می باشد که در طبقه بندی جهانی سازها، جزو طبقه سیمی ها یا کوردوفونها قرار دارد که هم در سیستان و هم در بلوچستان نواخته می شود اما تفاوت هایی قیچک سیستان از لحاظ ظاهری و تکنیک نواخت با قیچک بلوچی دارد.
افشار سیستان بیان کرد: قیچک سیستانی توسط دو ساز ضربی همراهی می شود یکی دهل که در همراهی با سرنا استفاده می شود و دیگر قاشقک است که به انگشت های دست بسته می شود.
وی اضافه کرد: این ساز معمولا در مراسم عروسی، ختنه سوران و یا محافل شادی سروده می شود که قدمت آن نیز بر اساس داشته های موجود به عهد ساسانی می رسد که در طاق لبستان نمونه ای از قیچک زمان ساسانی به دیوار حکاکی شده است.
اشعار سیستانی از گنجینه های ادبی کشور محسوب می شوند
اشعار سیستانی اهميت و ارزش ملى دارد و از گنجينه‌هاى ادبى کشور به شمار مى‌رود، در ميان اشعار فولکور منطقه سيماى مردم رشيد و دلاور در سايه‌اى از سختى و مشکلات طبيعى ديده مى‌شود.
جوان سیستانی در راز و نياز عاشقانه خود التماس نمى‌کند و سينه به خاک نمى‌مالد و شب تا صبح گريه نمى‌کند، ولى با شجاعتى که آميخته به زيبايى، لطف و دلنشينى است به طرف دلدار خود مى‌رود و او را به عشق خود آگاه مى‌کند و آخر از همه پاى خداى بزرگ و توانا را به ميان مى‌کشد و او را به پاکى و صفا قسم مى‌دهد.
اشعار محلى منطقه غالباً در مراسم اعياد بزرگ دینی و نوروز خوانده مى‌شود و موزيک محلى که عبارت از سرنا، دهل و طبل است آن را همراهى مى‌کند.
می توان آلات اصلى موسيقى سيستان «قيچک» و «دهل» دانست، ترکيب نواى اين دو ساز و هارمونى آنها، بيانگر احساسات و عواطف و منويات قلبى نوازندگان و شنوندگان است.
ارکان اصلی سازهای سیستان و بلوچستان
قيچک يکى از سازهاى اصيل و سنتى است که در نواحى سیستان و بلوچستان، ترانه‌هاى محلى را با نواختن آن همراه مى‌سازند. اين ساز که در اصطلاح محلى «سوروز» نام دارد، از يک جعبه مجوّف چوبى و چهار تا شش سيم ساخته شده و همانند کمانچه با کمان نواخته مى‌شود.
دهل نيز يکى از سازهاى ضربى موسيقى مردم بلوچستان و سيستان است که شکل استوانه‌اى دارد و همراه «سُرنا» نواخته مى‌شود. در جشن‌هاى عروسى و رقص‌هاى محلى از آن استفاده مى‌کنند.
مزار گلستانه در کتاب ادبیات و شعر عامیانه مردم سیستان نیز با اشاره به اهمیت موسیقی در سیستان می گوید: موسیقی سیستانی از اهمیت و ادوات بسیاری برخوردار است که با رصد تاریخ می توان به خوبی این تمدن موسیقی را در این خطه کشف کرد.
وی با اشاره به ادوات موسیقی سیستان می گوید: دایره یکی از آن ها است، سازی از خانواده آلات موسیقی کوبه ای که بیشتر توسط زنان در این خطه ساخته می شود و کاربرد آن هم بیشتر توسط زنان در مراسم های جشن عروسی، ختنه سوران، حنا بندان، بحث و بیت (یک نوع مشاعره و مسابقه) مورد استفاده قرار می گیرد.
این نویسنده می افزاید: کمونه ساز دیگر موسیقی سیستان است که از جنس ترکه توت یا گز است و جنس تارهای آن نیز از موی دم اسب می باشد و بسیار در موسیقی سیستانی کاربرد دارد.
این مردم شناسی منطقه سیستان می گوید: دهل از دیگر سازهای مهم و پرکاربرد در منطقه سیستان است که در بیشتر سبک های موسیقی منطقه کاربرد دارد که در کنار بعد موسیقی و فرهنگی آن جنبه معنوی نیز به خود گرفته است به طوری که در سحرهای ماه مبارک رمضان برای اجرای آیین رمضان خوانی از این ساز کوبه ای استفاده می کنند.
ترانه های محلی سیستان و بلوچستان مانند آینه پاک هستند
وی با اشاره به اهمیت موسیقی در سیستان افزود: ترانه‌هاى محلى سيستان نيز همانند آيينه‌اى پاک و شفاف نمايانگر زندگى مادى و معنوى مردم اين سرزمين است که چون با سازهاى محلى اجرا شود، شور و مستى مى‌‌آفريند. اکثر اين ترانه‌ها ارتباط مستقيمى با محيط طبيعى، شيوهٔ زندگى و باورهاى دينى و اعتقادى مردم منطقه دارند.
گلستانه می گوید: اشعار و داستان‌هاى شفاهى مردم سيستان و بلوچستان نيز ريشه در باورهاى فرهنگى و شيوه زيست و ارتباط انسان با محيط پيرامون دارد، در این خطه به داستان‌هاى عشقى کمتر دلبستگى دارند. با اين حال داستان‌هاى نادر عشقى آنها بسيار ظريف و پرمعنى است و در آنها روح شجاعت و دلاورى با همه مشکلات و سرسختى‌هاى طبيعت مشاهده مى‌شود که در آنها سايه‌اى از مردانگى، عشق و دلبستگى حقيقى نقش بسته است.
با مرور انواع موسیقی سیستان می توان به راحتی به یک جامعه در ابعاد کوچک پی برد چرا که تمامی آواها و نواهای این موسیقی ریشه در اتفاقات جامعه است و آن ها را در قامت ساز و موسیقی بیان می کند.
رئیس انجمن موسیقی سیستان و بلوچستان در این باره به خبرنگار مهر می گوید: موسیقی سیستان، موسیقی مهمی است که در تناسب با موسیقی بلوچ، کم کار شده و نیازمند سرمایه گذاری و حمایت بیشتر است.
احمد گلیانی افزود: در موسیقی سیستان نوازندگان، فعالان، خوانندگان و پیشکسوتان زیادی داریم که اگر به آنان توجه شود و از سوی نهاد متولی مود حمایت قرار بگیرد در خارج از مرزهای ایران زمین حرف برای گفتن دارند، توسعه موسیقی سیستان مستلزم حمایت همه جانبه از هنر و هنرمند است.
وی بیان کرد: اگر به دنبال موسیقی ماندگار هستیم باید شرایط پژوهش و تحقیق را برای خلق آثار ارزشمند در موسیقی سیستان که گره در باور و تمدن مردم دارد فراهم کنیم، باید موسیقی حمایت شود تا هنرمند بتواند زایش های فکری خود را جامه عمل بپوشاند.
پژوهشگاه راهبرد اساسی توسعه موسیقی است
رئیس انجمن موسیقی سیستان و بلوچستان اضافه کرد: توان و ریشه موسیقی سیستان به حدی است که برای رشد و توسعه آن نیازمند ایجاد پژوهشگاه هستیم که با کارهای تحقیقی و پژوهشی بتوان آن که شایسته آن است ارائه دهیم.
وی افزود: موسیقی سیستان را نمی توان در یک جمله تعریف کرد چرا که این موسیقی متن دارد، ملودی دارد، برای تمام مراسم ها حرف دارد و میان باور و اندیشه و رفتار نوعی پل است که به بهترین شکل حزن، اندوه، شادی مردم را نشان می دهد، موسیقی است که برای مراسم های شادی، غم، کودک و ... حرف دارد.
گلیانی افزود: سیستان موسیقی بسیار خوبی در حوزه بانوان دارد که باید برای توسعه و رشد آن کارهای پژوهشی انجام داد تا در کنار شناسائی استعداد ها راه های پرورش و رشد آنان را نیز فراهم آورد.
دولت نباید از اقتصاد فرهنگی غافل شود
این فعال موسیقی استان افزود: دولت اگر رویکرد فرهنگی دارد برای تبیین آن و توسعه فرهنگ نمی تواند از اقتصاد فرهنگی غافل شود چرا که ایران زمین با برخورداری از فرهنگ و قومیت ها مختلف سرمایه های نهفته بسیاری دارند که می توانند در نقش در آمدی برای دولت داشته باشند.
وی یاد آور شد: دولت برای تامین زیرساخت ها، سرمایه گذاری لازم را انجام دهد بعد یقین داشته باشد که هنرمند خود هنرآفرینی و در آمد زائی می کند، فکر بدون امکانات راه به جائی نخواهد برد.
موسیقی سیستان آن قدر ظرفیت دارد که به راحتی می تواند از مرزهای فرهنگی کشور خارج شود اما متاسفانه اکنون به سبب بی مهری مسوولان گرد فراموشی آن را فرا گرفته است
گلیانی بیان کرد: موسیقی سیستان آن قدر ظرفیت دارد که به راحتی می تواند از مرزهای فرهنگی کشور خارج شود اما متاسفانه اکنون به سبب بی مهری مسوولان گرد فراموشی آن را فرا گرفته است.
وی تاکید کرد: دولت اگر سرمایه اولیه در قاب زیرساخت در اختیار فعالان موسیقی قرار دهد قطع به یقین از موسیقی این خطه بهترین نتیجه را خواهد گرفت و در بعد اقتصاد فرهنگی حامی دولت خواهد بود.
رئیس انجمن موسیقی سیستان و بلوچستان بیان کرد: اکنون یک هنرمند برای خلق یک اثر ارزشمند در زمینه کارهای پژوهشی و تحقیق به سبب شرایط استان مشکل های چشگیری داره که دافع خلق اثری نو می شود.
وی با اشاره به شرایط بد مالی فعالان موسیقی سیستان افزود: از سوئی این فعالان موسیقی به سبب نبود زیرساخت در خلق آثار ارزشمند و تامین نقدینگی، مشکلات اقتصادی دارند، مشکلات اقتصادی بعضا مسافرکشی را برای هنرمندان در پی داشته است که این دغدغه ها دیگر نمی گذارد ذهن هنرمند به خوبی تراوش های لازم را برای ارئه اثر دلچسب ماندگار انجام دهد.
گلیانی بیان کرد: نباید هنرمند دغدغه غیر از هنر داشته باشد اگر به دنبال تولید آثار ماندگار هستیم.
وی با اشاره به اقدام های انجمن موسیقی در ماندگار موسیقی سیستان افزود: اکنون با تلاش های صورت گرفته برخی از هنرمندان موسیقی سیستان را دعوت و در فضای استودیوئی کارهای تولیدی در قاب آلبوم موسیقی سیستان و بلوچستان در دستور کار قرار گرفته است.
گلیانی گفت: اکنون ضبط چهار آلبوم به همت شش گروه موسیقی انجام شده است و به محض تامین اعتبار آلبوم آثار در بازار کشور توزیع خواهد شد.
گزارش: میلاد جهان تاب