این گزارش از سلسله گزارشهای «پرونده ویژه بررسی پدیده حاشیه نشینی در استانهای کشور» منتشر شده است. «پرونده ویژه» مجموعه گزارشهای تولیدی دفاتر سرپرستی استانهای خبرگزاری مهر، در یک موضوع مشترک است.
به گزارش خبرنگار مهر، بندرعباس به عنوان یکی از شهرهایی که در ۴۰ سال گذشته به علت موقعیت اقتصادی خاص، پذیرای مهاجران زیادی بوده با حاشیه نشینی گسترده ای روبروست و در ۱۵ سال گذشته، خشکسالی در هرمزگان به این روند دامن زده است. حاشیه نشینان بندرعباس بیشتر از روستاهای اطراف به این شهر مهاجرت کرده و مهمترین عامل مهاجرت آنان فقر اقتصادی و عدم منابع درآمدی و معیشتی است.
زندگی در مناطق حاشیه ای و فقیرنشین با تمایلات کجروانه پیوندی ناگسستنی دارد ، وضع اجتماعی نامناسب مانند پایین بودن سطح تحصیلات، نبود امکانات تفریحی و سرگرم کننده، داشتن مساکن غیرمتعارف، وجود محیط غیربهداشتی و جمعیت زیاد در خانوار، آبستن آسیب های اجتماعی فراوانی در بندرعباس است.کارشناس ارشد جامعه شناسی مهمترین این آسیب ها را افزایش جرم در بین حاشیه نشینان می داند.
مهاجران بندرعباس که دارای نظام اجتماعی متفاوتی نسبت به شهرنشینان هستند نظام اجتماعی بندرعباس را تحت تاثیر قرار داده و امنیت آن را به مخاطره انداخته اند. به عقیده بسیاری از صاحب نظران مناطق حاشیه ای در شهر بندرعباس مأمن بسیاری از معتادان، زورگیران و متکدیانی هستند که هر روز در این شهر تردد می کنند. وضع بهداشتی این محلات نیز بسیار اسفناک است ، فاضلاب منازل به کوچه ها می ریزد و در کوچه ها نیز هیچ شبکه فاضلابی برای جمع آوری آب های سرگردان وجود ندارد.
مهدی رضایی عضو سازمان نظام مهندسی استان هرمزگان در گفتگو با مهر معتقد است: شکل گیری و گسترش بافت های حاشیه ای متاثر از شرایط اقتصادی است با هر تغییر در اقتصاد کشور ، رشد حاشیه نشینی در بندرعباس کند یا تند می شود.
وی عنوان کرد: بندرعباس از جمله نخستین شهرهایی است که معضل حاشیه‌نشینی را داخل محدوده شهر و در کمربند شمالی تجربه کرده است. در حال حاضر حدود نیمی از شهر بندرعباس (۱۲محله) که ۳۰ درصد جمعیت شهر را در خود جای داده است جزو محلات حاشیه‌نشین و فرسوده محسوب می‌شود. شهر بندرعباس به‌عنوان یکی از پنج شهر هدف از سوی بانک جهانی تعیین شده و طی دو سال، این بانک برای کمک به ساخت مراکز درمانی، مدرسه، خیابان کشی، احداث پارک، روشنایی معابر در حاشیه بندرعباس اقدام کرد و از سال ۸۵مسئولیت سازماندهی و استاندارد‌سازی سکونتگاههای غیررسمی بر عهده سازمان‌های متولی در استان قرار گرفت.
رضایی اظهارداشت: صاحب زمین بودن برای افراد در بندرعباس امتیاز محسوب می شود و این شهر به جهت داشتن منابع مختلف از جمله اقتصادی و بازار خوب اشتغال مورد پسند حاشیه نشینان و مهاجران واقع شده است.
معاون سابق عمرانی استانداری هرمزگان ادامه داد: در چرخه زندگی این شهر بزرگ جنوب کشور هر سال صدها مهاجر مستمند وارد بندرعباس می شود تکه زمینی در حاشیه شهر تصرف کرده در شکلی پیش پا افتاده و غیر استاندارد خانه ای می سازد و سرانجام با اقدامات قانونی مالکیت آن را بدست می آورد و این روند از ابتدا تاکنون ادامه داشته است.
نکته اینجاست که با وجود اقداماتی که برای توانمندسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده از سوی ستاد توانمندسازی با کمک بانک جهانی صورت گرفته، هنوز این مشکل پابرجاست زیرا طبق قانون ، وام نوسازی منازل بافت فرسوده به خانه‌های سنددار داده می‌شود. این در حالی است که بسیاری از منازل بافت فرسوده فاقد سند مالکیت است و با وجود مهلت دوساله شهرداری برای مالکیت قانونی این منازل، بسیاری از ساکنان محلات بافت‌های فرسوده به این امر وقعی ننهاده و نسبت به گرفتن سند مالکیت اقدامی نکرده‌اند. از این‌رو حتی سرعت نوسازی بافت فرسوده در بندرعباس به کندی پیش می‌رود چه رسد به بافت حاشیه ای.
نگاهی به اولین حاشیه سازان
اگر بخواهیم نگاهی به تاریخ حضور اولین حاشیه سازان بیاندازیم مجبور به ورود به واکاوای زندگی شهری بندرعباس در دهه ۵۰ خورشیدی هستیم که با وجود برخوردهای مقطعی میزان مهاجرت ها بر قوانین سایه افکند و این رویه در ابتدای انقلاب اسلامی به شکل بسیار گسترده تری بدون در نظر گرفتن آینده شهری مثل بندرعباس که هم اینک با واژه های دهان پرکنی نظیر دروازه اقتصاد آسیای میانه یا بزرگترین بندرگاه تجاری کشور خوانده می شود، تداوم یافت و در نبود یک سیستم نظارتی قدرتمند و اهمال و کم کاری در ابتدای دهه ۶۰ تا ۷۰ به میزان بسیار قابل توجهی از محلات حاشیه ای در اطراف شهر بندرعباس قارچ گونه شکل گرفتند و دولت را وادار کردند تا بدون هیچ سند مالکیتی برایشان خدماتی نظیر آب و برق و تلفن برده و هم اینک شرایط به نحوی است که شهرداری برای تملیک اراضی در طرح ایجاد معابر خود، توان برخورد با معارضینی که سالهاست که در این مناطق صاحب خانه و ملک شده را ندارد.
فرشید دستوان مدیرکل راه و شهرسازی هرمزگان با بیان اینکه براساس جدیدترین مطالعات دو هزار و ۳۰۰ هکتار بافت فرسوده در هشت شهر استان شناسایی شده، گفت: از این میزان یک هزار و ۱۶۷ هزار هکتار در شهرستان بندرعباس است.
قرار گرفتن بندرعباس بر روی گسل زاگرس این شهر را در ردیف یکی از شهرهای زلزله خیز کشور قرار داده است. بیشترین زمین لرزه های ثبت شده در استان هرمزگان در شهر بندرعباس، قشم، بستک و بندرکنگ رخ داده و حساسیت ها نسبت به این شهرها بیشتر شده است. زمین لرزه های سال ۸۴، ۸۶، ۸۹ و ۹۲ در قشم، بستک، بندرکنگ و بندرعباس با قدرت پنج به بالا خسارتهای زیادی را به بار آورد. علیرغم هشدارها و توصیه های کارشناسان در خصوص بافت های فرسوده همچنان شاهد گسترش حاشیه نشینی در شهر بندرعباس هستیم.
در سالهای اخیر طرح های مختلفی برای نوسازی و ارائه تسهیلات بانکی برای نوسازی و بازسازی بافت فرسوده شهر مصوب شد اما هیچگاه این تسهیلات به شهر تزریق نشد و خانه ای نوساز نشد. آنچه مسئولان همچون مسکن و شهرسازی، شهرداری، استانداری و نظام مهندسی ساختمان انجام می دهند وعده و جلساتی است که خروجی آن برای مردم ملموس نیست.
مدیرکل راه و شهرسازی هرمزگان به خبرنگار مهر گفت: برای رفع مشکل بافت های فرسوده ستادهای توانمندسازی بافت های فرسوده در سطح ملی و در استان ها شکل گرفت و در دولت تدبیر و امید نیز در این خصوص سند ملی بازآفرینی پایدار محدوده ها و محله های هدف و برنامه های احیا و بهسازی و نوسازی شهری مصوب شد.
دستوران با اشاره به انجام مطالعات دقیق برای رفع مشکلات بافت های فرسوده در هرمزگان، افزود: در هشت شهر بزرگ و مهم استان هرمزگان حدود دو هزار و ۳۳۰ هکتار بافت فرسوده مصوب وجود دارد و به غیر از این هشت شهر مهم، شهرهای کوچک هم بافت های فرسوده دارند. در شهر بندرعباس مجموع سکونتگاههای غیررسمی و بافت های فرسوده حدود سه هزار و ۵۰۰ هکتار است که نشان می دهد حدود نیمی از اراضی شهر بندرعباس دارای اسکان غیررسمی و بافت فرسوده است.
مدیرکل راه و شهرسازی هرمزگان تصریح کرد: در مجموع ۲۰ هزار نفر و یا پنج هزار خانوار در بندرعباس در وضعیت نامناسب شهری قرار دارند که برای ۵۰۰ خانواده باید به طور ضروری چاره اندیشی شود چون در مناطق پرخطری قرار گرفته اند و نیازمند جا به جایی هستند و حوادثی همچون زلزله و یا بارندگی های شدید و سیل این خانوارها را به شدت دچار مشکل می کند.
دستوان با بیان اینکه به رغم انجام مطالعات سنگین در شهر بندرعباس هنوز برای ساماندهی و توانمندسازی بافت های فرسوده راه طولانی در پیش داریم، اظهارداشت: رویکرد اساسی که این مطالعات پیگیری می کند هم افزایی و هدفمند شدن این برنامه های نوسازی بافت های فرسوده است. در قالب سندی که تدوین شده ساز و کار و نحوه مشارکت در زمینه بافت های فرسوده مشخص و وظیفه هر دستگاهی تعیین شده است.
وی خاطرنشان کرد: برای اجرای این طرح به منابع پشتیبان نیاز داریم که بخشی از آن در قالب اراضی سرمایه ای تامین می شود که ۳۵۰ هکتار اراضی در اختیار عمران و بهسازی قرار گرفت و همچنین ساختار صندوق های پشتیبان در حال شکل گیری است که منابع همه دستگاه ها در بافت های فرسوده را به صورت متمرکز زیر نظر ستاد توانمدسازی استان ها قرار می دهد.
عباس امینی‌زاده شهردار بندرعباس در گفتگو با خبرنگار مهر گفت: سکونتگاههای غیررسمی و بافت‌های فرسوده موانعی در راه ساختن شهر پایدار هستند و این در حالی است که ۴۰ درصد بافت شهر بندرعباس را بافت فرسوده تشکیل می‌دهد.
وی با بیان اینکه متأسفانه این مشکلات سرعت توسعه شهر را کاهش داده است و هم‌اکنون افزایش جمعیت شهر بندرعباس با توسعه شهر متناسب نبوده است، تصریح کرد: اگر مشکلات شهر با اندیشه و تفکر کارشناسی برطرف نشود نمی‌توانیم افق خوبی را برای آینده شهر بندرعباس متصور باشیم.