این گزارش از سلسله گزارشهای «پرونده ویژه بررسی پدیده حاشیه نشینی در استانهای کشور» منتشر شده است. «پرونده ویژه» مجموعه گزارشهای تولیدی دفاتر سرپرستی استانهای خبرگزاری مهر، در یک موضوع مشترک است.
به گزارش خبرنگار مهر، حاشیه نشینی شکلی از زندگی و سکونت خانوارها محسوب می شود که در اطراف شهرها به خصوص شهرهای بزرگ شکل گرفته است، پدیده ناگوار اجتماعی که به شکل های مختلفی از جمله تصرف غیرقانونی زمین در شهرها، آلونک نشینی، کپرنشینی، حلبی آباد و ... نمود می یابد.
در این شیوه زندگی افراد به دلیل مهاجرت از مناطق روستایی و فقر، بالاجبار در نقطه ای دور افتاده از شهر و امکانات شهری و یا مناطق پیرامون شهرهای بزرگ ساکن شده و زندگی همراه با آسیب های اجتماعی متعدد خود را آغاز می کنند.
موضوع حاشيه نشيني تنها بیانگر محل زندگی افراد در حاشیه شهرها نیست بلکه شیوه ای از زندگی است که سکونت در حواشی شهرها جزئی از آن است، این شیوه زندگی در واقع از پيامدهاي توسعه ناهمسو و بدريخت در نظام شهرنشيني محسوب می شود.
ناگفته روشن است که کاربري هاي شهري در قشربندي اجتماعي و اقتصادي تأثیر زیادی دارند و وقتي حاشيه نشينان خود را ناتوان از بهبود موقعيت اقتصادي و اجتماعي خويش احساس مي كنند، نوعي محروميت در آنها به وجود آمده و آنها را به ارتکاب جرائم اجتماعي وادار می کند.
معضل حاشینه نشینی در غالب شهرهای مهم خراسان شمالی وجود دارد اما بیشترین و نگران کننده ترین نمود این معضل در بجنورد، مرکز این استان روی داده به گونه ای که اکنون بیش از یک سوم از جمعیت ۲۱۴ هزار نفری این شهر در ۲۶ سکونتگاه غیررسمی و حاشیه ای مرکز خراسان شمالی زندگی می کنند، سکونت گاه هایی که هاشور خورده و در برخی موارد نیز کلا شهری و یا روستایی بودن منطقه مشخص نیست.
بنا به نظر مسئولان امر، بجنورد از نظر حاشیه نشینی یکی از اصلی ترین شهرهای دارای بیشترین حاشیه نشین در کشور به شمار می رود، معضلی که بدون شک تبدیل این شهر به مرکز استان و انباشت موقعیت ها در آن یکی از مهم ترین دلایل بروز آن است.
سال هاست که مسئولان شهری و مدیران خراسان شمالی با درک حساسیت حاشیه نشینی برای رفع آن در بجنورد و همچنین دیگر شهرهای پرجمعیت استان طرح ها و چاره های مختلفی را در دستور کار قرار داده اند و هر چند در برخی مواقع و مناطق طرح های اجرایی نیز نتیجه داده است اما هیچ گاه مشکل حاشیه نشینی در یک منطقه آن طور که باید و شاید رفع نشده، علت آن هم روشن است اجرای طرح های مقطعی و ساماندهی جزیره ای نمی تواند مشکل حاشیه نشینی را به صورت ریشه ای رفع کند.
در واقع حاشیه نشینی روز به روز در حال زایش و افزایش بوده و بدون طرحی جامع که در برگیرنده نیازهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و ... ساکنان این نواحی باشد نمی توان به رفع ریشه ای این معضل امید داشت.
از طرف دیگر باید مسئولان و مدیران شهرها هوشیار بوده و با پیش بینی و نظارت درست بر مناطق پیرامونی شهرها، معضل حاشیه نشینی های جدید را در همان ابتدا با اجرای طرح های متعدد کنترل کنند.
معضل حاشیه نشینی؛ محصول درازمدت مجموعه ای از عوامل
یک کارشناس ارشد امور شهری در این زمینه در گفتگو با خبرنگار، معضل حاشیه نشینی را نتیجه ضعف در شاخص های اقتصادی، آموزشي، بهداشتي، فرهنگي، تجاري، ورزشي، فضاي سبز و ... و از طرف مقابل بازتاب هاي اجتماعي این ضعف ها می داند و می افزاید: حاشیه نشینی علاوه بر این که سلامت اجتماعی، فرهنگی، جسمی و ... حاشیه نشینان را به خطر می اندازد، اهالی شهرها را نیز تهدید می کند.
معضل حاشینه نشینی در غالب شهرهای مهم خراسان شمالی وجود دارد اما بیشترین و نگران کننده ترین نمود این معضل در بجنورد، مرکز این استان روی داده به گونه ای که اکنون بیش از یک سوم از جمعیت ۲۱۴ هزار نفری این شهر در ۲۶ سکونتگاه غیررسمی و حاشیه ای مرکز خراسان شمالی زندگی می کنند.حسین دستجردی با اشاره به این که آسیب های حاشیه نشینی از مناطق پیرامونی به داخل و مرکز شهرها سرازیر می شود، می گوید: افزايش آسيب ها و ناهنجاری های اجتماعي در شهرها يکي از نخستين پيامدهاي گسترش حاشيه نشيني به شمار می رود.
وی اضافه کرد: اعتياد، كودكان كار و خياباني، كارتن خواب‌ها، تكدي گري، سرقت، قاچاق مواد مخدر، قتل و ... تنها نمونه‌هايي از جرایم و آسیب هایی هستند که حاشیه نشینی به آنها دامن می زند.
به گفته دستجردی در واقع ضعف در زیرساخت های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و ... در مناطق حاشیه ای و توسعه نامتوازن شهری سبب می شود تا ساکنان مناطق حاشیه ای بالاجبار در معرض و محیط آسیب ها و جرایم فوق الذکر قرار گرفته و خواسته و یا ناخواسته به سمت و سوی این جرایم و آسیب ها سوق یابند چرا که دست یابی به گزینه هایی دیگر و رسیدن به موفقیت های اجتماعی و اقتصادی در چنین محیط هایی سخت و نادر خواهد شد.
وی تصریح می کند: مقابله با حاشیه نشینی و رفع این مشکل نیز بسیار سخت و هزینه بر است چرا که معضل حاشیه نشینی محصول دراز مدت مجموعه ای از عوامل بوده و نمی توان تنها با اجرای یک طرح و یا حتی ساخت مسکن جدید برای مناطق حاشیه ای به رفع آن امیدوار بود.
به گفته دستجردی حاشیه نشینی مجموعه ای از آسیب های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و ... را در خود جای داده و رفع ریشه ای آن نیازمند برنامه درازمدت در همه این عرصه ها است.
رفع حاشیه نشینی نیازمند اجرای برنامه جامع
مدیركل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری خراسان شمالی نیز در زمینه معضل حاشیه نشینی در شهرهای استان در گفتگو با خبرنگار مهر، با تأکید بر برنامه ریزی اصولی دستگاه های اجرایی استان برای ارتقای مناطق حاشیه نشین شهرها، اظهار می کند: برنامه ریزی صحیح و همکاری تمامی دستگاه های اجرایی می تواند سطح برخورداری مناطق حاشیه نشین را به میانگین شاخص های سایر مناطق نزدیك تر كند.
حسین برومند البته مناطق حاشیه نشین را تعریف درستی نداسته و می گوید: تعریف درست در این رابطه مناطق ویژه اجتماعی است که شامل مناطق بی دفاع شهری، حواشی شهر و بافت های فرسوده می شود.
وی اضافه می کند: سكونتگاه های غیررسمی در بجنورد و دیگر شهرهای استان به صورت نگران کننده ای وجود داشته و برای رفع آن لازم است در برنامه ریزی های شهری، مسئولان خدمات دهی به این مناطق را در اولویت برنامه های خود قرار دهند تا عقب ماندگی های چندین ساله به مرور جبران شود.
برومند با اشاره به تشکیل ستاد ساماندهی و توانمند سازی مناطق حاشیه نشین توسط هیئت دولت در سال ۸۲ و مصوبه این ستاد، اظهار می کند: در این مصوبه مقرر شده تا در مناطق حاشیه نشین به مسائل فرهنگی، اجتماعی، بهداشت، سلامت، نشاط و ... توجه بیشتری صورت گیرد.
وی با بیان این که در حال حاضر اقدمات لازم برای ارتقای مسائل فوق در مناطق حاشیه نشین بجنورد انجام شده و به زودی این اقدامات در شهرستان های شیروان و اسفراین نیز اجرایی می شود، می گوید: در مناطق ویژه شهرهای استان متوسط شاخص های بهداشتی، فرهنگی، اجتماعی و ... در سطح بسیار پایین تری قرار گرفته، به همین دلیل نیز می بایست برنامه ریزی ها در راستای ارتقای این شاخص ها صورت گرفته و اجرا شود.
به گفته مدیركل امور اجتماعی استانداری خراسان شمالی رفع معضل حاشیه نشینی نیازمند اقدامی چندین ساله و اجرای برنامه ای جامع و در بر گیرنده تمامی موارد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ... ساکنان این مناطق است.
برومند با اشاره به این که در شهر بجنورد، به عنوان مرکز خراسان شمالی ۲۶ منطقه ویژه اجتماعی شناسایی شده که چهار منطقه از جمله صندل آباد، باقرخان و کلاته محمدعلی پهلوان روستایی است و ۲۲ منطقه دیگر شهری است، می افزود: برای رساندن مناطق ویژه بجنورد به میانگین دیگر مناطق نیاز به تدوین و اجرای برنامه ای حداقل پنج ساله است.
نماینده مجلس: مشکل حاشیه نشینی یک شبه حل نمی شود
نماینده مردم پنج شهرستان خراسان شمالی در مجلس شورای اسلامی نیز در زمینه معضل حاشیه نشینی در شهرهای استان از جمله بجنورد در گفتگو با خبرنگار مهر، می گوید: حاشیه نشینی معضلی پیچیده و چندوجهی بوده که عوامل مختلفی در شکل گیری آن نقش دارند.
قاسم جعفری می افزاید: یکی از مهم ترین عوامل ایجاد حاشیه نشینی موضوع رفاه در زندگی افراد و تفاوت های آن در زندگی های روستایی و شهری است چرا که در واقع کمبود امکانات و رفاه در روستاها سبب شده تا روستاییان به امید یافتن زندگی بهتر کوله بار شهر بر دوش گیرند.
اکنون حاشیه نشینی در بجنورد و پیرامون بسیاری از شهرهای دیگر شکل گرفته و نمی توان آن را هم یک شبه و یک باره حل کرد.وی ادامه داد: غالب روستاییان با مهاجرت به شهر به دلیل عدم تمکن مالی مناسب اقدام به سکونت در مناطق حاشیه ای و ارزان قیمت شهرها کرده و در نتیجه تداخل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و ... روی می دهد که نتیجه این تداخل و دشواری در تعامل این تضادها، نمود و بروز معضلات مربوط به حاشیه نشینی است.
جعفری با بیان این که رفع معضل حاشینه نشینی نیازمند برنامه ریزی گسترده است، می گوید: متأسفانه در زمانی که حاشیه نشینی در اطراف یک شهر در حال شکل گیری است به آن توجه چندانی نمی شود حال آن که در مقطع شکل گیری حاشیه نشینی می توان با هزینه ای به مراتب کمتر آن را حل و از گسترش آن جلوگیری کرد.
به گفته وی در هر صورت اکنون حاشیه نشینی در بجنورد و پیرامون بسیاری از شهرهای دیگر شکل گرفته و نمی توان آن را هم یک شبه و یک باره حل کرد.
این نماینده مجلس تصریح می کند: در این زمینه حتی وضع قانون برای حاشیه نشینان نیز نمی تواند چندان مشکل گشا باشد چرا که بار‌ها شاهد بودیم در مشکلات این چنینی، بار‌ها و بار‌ها قانون دور زده می شود.
جعفری یکی از مهم ترین راهکارهای مقابله با معضل حاشیه نشینی را جلوگیری از ساخت و ساز‌های غیراصولی و غیرقانونی در حاشیه شهرها می داند و می گوید: باید مسئولان و مدیران در زمینه حاشیه نشینی قوانین موجود را با قاطعیت اجرا کنند اما متأسفانه در حال حاضر غالب مسئولان در این زمینه نگران ایجاد نارضایتی عمومی و تبعات اجتماعی آن هستند.
وی می افزاید: وقتی رفع معضل حاشیه نشینی و مسائل مربوط به آن پاس کاری می شود، روشن است که آسیب ها و مشکلات متعدد آن دست به دست هم داده و حاشیه نشینی را به عنوان مشکلی فراموش شده به همراه آسیب ها و ناهنجاری های متعدد آن باقی می گذارد.