این گزارش از سلسله گزارشهای «پرونده ویژه بررسی پدیده حاشیه نشینی در استانهای کشور» منتشر شده است. «پرونده ویژه» مجموعه گزارشهای تولیدی دفاتر سرپرستی استانهای خبرگزاری مهر، در یک موضوع مشترک است.
به گزارش خبرنگار مهر، حاشیه‌نشینی پدیده ای اجتماعی است که تفاوت آن در کشورهای توسعه یافته با کشورهای در حال توسعه، از حیث ریشه‌های تاریخی به وجود آورنده آن و رفتار کالبدی و اجتماعی آن دیده می شود.
در سمنان نیز پدیده حاشیه نشینی غالبا چالشی بزرگ برای مسئولان و این قشر آسیب پذیر جامعه و همچنین سوژه ای مناسب برای پژوهشگران حوزه های اجتماعی محسوب می شود.
برخی اعتقاد دارند حواشی شهرها، جزو مناطق مستعد ارتکاب جرم هستند و فقدان نظارت امنیتی کافی، وجود شمار فراوانی از افراد نیازمند و بیکار، سواد اندک، فقدان روشنایی کافی در معابر و وضعیت جغرافیایی برخی مناطق از حاشیه نشینان مجرمانی اجتماعی می سازد.
اما برخی دیگر بر این عقیده هستند که زاغه نشینان را نمی توان به تنهایی عامل تمامی مشکلات و معضلات اجتماعی دانست چراکه این قشر اغلب به واسطه جبر جغرافیایی، اجتماعی و فرهنگی مجبور به مهاجرت از دیار خود و یا سکونت در حواشی شهرهای بزرگتر شده اند.
رسیدگی به زاغه نشینان در کاهش جرایم موثرند
نکته قابل بحث در این بین نحوه تعامل و برخورد دولت و مسئولان استانی و شهرستانی در سمنان با پدیده حاشیه نشینی است چراکه نحوه برخورد مسئولان در برابر این پدیده در همه جوانب زندگی اجتماعی مردم شهرستان می تواند تاثیر گذار باشد.
عدم دریافت امکانات مناسب از سوی حاشیه نشینان می تواند حواشی شهرها را به مناطقی مستعد جرایم خرد و کلان کند و از سوی دیگر رسیدگی به زاغه نشینان می تواند در کاهش جرایم و حتی آبادانی شهر و دیارمان موثر باشند.
بسیاری از این حاشیه نشینان به واسطه شرایط سخت زندگی و معیشت انسانهایی قانع هستند و از مسئولان تنها می خواهند تا حداقل امکانات را در اختیارشان قرار دهند از گوشه چشمی به زندگی شان، حق استفاده از آب بهداشتی، برق، سرپناهی برای گذران عمر و یا حتی بعضا عدم سخت گیری در محل زندگی شان تا آماده سازی شرایط حداقلی برای زندگی، چراکه بسیاری از افراد ساکن حواشی شهرها در شرایطی زیستند که حتی شرایط برای استحمامشان نیز مهیا نبوده است.
در برخی استان های کشور، مسائلی پیش پای افتاده و ساده وجود دارند که برای سایر استان ها تخلفاتی اجتماعی و فرهنگی محسوب می شوند و این موارد باعث می شود تا عدم تجربه زندگی راحت برای برخی از حاشیه نشینان، جرایم اجتماعی را در بین آنها افزایش دهد.
جلوگیری از حاشیه نشینی در شهرهای استان سمنان ضروری است
استاندار سمنان چندی پیش در نشستی با اشاره به ایجاد حاشیه نشینی در شهرهای بی تفاوت نسبت به مسائل اجتماعی، گفت: اگر حواشی شهرهای بزرگ استان مانند شهر سمنان برخورداری‌های لازم را از توجهات اجتماعی نداشته باشند، توسعه این شهرهای بزرگ نیز زیر سوال است همچنین می توان گفت اگر این شهرها به روستاهای اطراف خود توجهی جدی نداشته باشند، حاشیه نشینی در انتظار آنها است.
محمد وکیلی با بیان اینکه حاشیه نشینی در اطراف شهرها، تهدید‌های اخلاقی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را برای مردم آن به همراه دارد بیان داشت: حاشیه نشینی مشکلی است که همه کلان‌شهرهای کشور با آن دست و پنجه نرم می‌کنند همچنین آن را می توان مشکل اصلی مدیران شهری دانست.
وی افزود: زاغه نشینی در شهرهای بزرگ کشور، بر اخلاق اجتماعی این شهرها اثر گذاشته است. پس باید دانست رشد و توسعه پایدار زمانی محقق می‌شود که شهرهای اطراف نیز توسعه یابند.
مقام عالی دولت در استان سمنان خاطرنشان کرد: اگر شهرهای بزرگ از نیروهای کارشناس و مهندسان توانمند برای امور شهری استفاده می‌کند، باید سعی شود تا شهرها و روستاهای اطراف نیز از این نیروها برخوردار شود.
بروز علت‌ها در برخورد با پدیده‌ی حاشیه‌نشینی بررسی شود
نماینده مردم شهرستان های سمنان و مهدیشهر در مجلس شورای اسلامی، نیز با اشاره به پدیده حاشیه نشینی گفت: در برخورد با این پدیده باید به جای توجه به معلول، بروز علت‌ها را بررسی و با برنامه‌ریزی جامع و علمی برای برطرف کردن این پدیده تلاش کرد.
علیرضا خسروی ادامه داد: امکان از میان بردن این معضل اجتماعی وجود دارد به شرط اینکه شناخت و برنامه‌ریزی علمی جانشین برنامه‌ریزی مقطعی، ظاهری و یا ساده پنداری شود.
وی با بیان اینکه حاشیه نشینی به دلیل فقر در جامعه است، بیان داشت: برای برخورد با این پدیده باید تمام ابعاد فقر شهری لحاظ شود اما می بایست برای توانمندسازی مناطق شهری و حوزه های اجتماعی کارهای جدی و مناسب صورت گیرد.
عضو کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی حاشیه نشینی و افزایش بیکاری را زمینه ساز جرم دانست و عنوان کرد: ارائه برنامه های مختلف فرهنگی در پیشگیری از آسیب های اجتماعی تاثیرگذار است.
خسروی با بیان اینکه عدم برنامه ریزی برای بافت های فرسوده و حاشیه نشینی باعث می شود این اماکن به معضلات اجتماعی تبدیل شوند، گفت: باید به صورت مبنایی و اصولی با چالش ها و آسیب های اجتماعی در جامعه برخورد شود.
وی افزود: بحث بافت های فرسوده و حاشیه نشینی موضوعاتی هستند که اگر برای آنها برنامه ریزی صحیح نشود، مشکلاتی برای جامعه ایجاد می کنند ولی چنانچه با برنامه به جلو برویم این مشکل را مهار خواهیم کرد.
نماینده مردم شهرستان های سمنان و مهدیشهر در مجلس شورای اسلامی، افزود: باید آسیب های اجتماعی جامعه را شناسایی و برای رفع آنها، راهکار و برنامه ارائه دهیم.
حاشیه نشینی در شهرستان سمنان به آن شکل دیده نمی شود
سرپرست معاونت سیاسی و اجتماعی فرمانداری سمنان در گفتگو با خبرنگار مهر ضمن اشاره به این مطلب که خوشبختانه در این شهرستان حاشیه نشینی به شکل خاص وجود ندارد، گفت: متاسفانه حاشیه نشینی معضلات زیادی را با خود به همراه دارد.
رمضانعلی نوچه ناسار بیان داشت: ساخت های غیر مجاز در شهرستان را پیگیری می کنیم تا موجب معضلات نشود.
وی با اشاره به این مطلب که حاشیه نشینی نمای شهر را دگرگون می کند، افزود: زاغه ها اصولی ساخته نمی شود و دولت هم نمی تواند خدماتی را در آن منطقه ارائه دهد و همین امر، موجب تخلفات زیاد می شود.
نوچه ناسار مشکلات فرهنگی، معضلات اجتماعی، اعتیاد و درگیری ها را از مهمترین معضلات حاشیه نشینان بر شمرد.
فقر باعث روی آوردن حاشیه نشینان به مشاغل کاذب می شود
معاون اجتماعی فرماندهی انتظامی استان سمنان نیز در این گفتگو ضمن بیان اینکه امروزه یکی از مشکلات اجتماعی شهروندان و حتی مسئولان، حاشیه نشینی و معضلات آن در شهرها است، گفت: در واقع حاشیه نشینی پدیده ای است که در شهرهای بزرگ ایران پدیدار شده و خانواده ها و افرادی را که در شرایط نامطلوبی به سر می برند، شامل می شود.
سرهنگ دوم حسین پیوندی با اشاره به فقر در بین زاغه نشینان، بیان داشت: حاشیه نشینی به معنای عام شامل تمام کسانی است که در محدوده اقتصاد شهر ساکن، اما جذب اقتصاد شهری نشده اند لیکن این قشر اکثرا مهاجران روستایی هستند که به منظور گذراندن بهتر زندگی راهی شهرها می شوند.
وی ادامه داد: فقر اقتصادی نه تنها باعث روی آوردن آنها به مشاغل کاذب می شود، بلکه موجب بروز مسائل حاد اجتماعی از قبیل جنایت، دزدی و قاچاق نیز خواهد شدکه علاوه بر بی نظمی اجتماعی موجب به خطر افتادن امنیت جامعه می شود.
این مقام مسئول در حوزه انتظامی استان سمنان، با اشاره به این مطلب که در برخورد با پدیده اسکان غیر رسمی باید برنامه ریزی جامع و علمی داشت، گفت: امکان از بین بردن این معضل اجتماعی وجود دارد به شرط آنکه شناخت و برنامه ریزی علمی جایگزین برنامه ریزی مقطعی، ظاهری و یا ساده انگارانه شود.
پیوندی همچنین جمعیت را مهمترین عامل توسعه دانست و گفت: علاوه بر جمعیت، ثروت ملی براساس جمعیت سنجیده می شود محلات فقیر نشین، بخش راکدی از ثروت ملی هستند که باید به سیستم و نظام اقتصادی فعال باز گردانده شوند.
وی افزود: تجربه نشان داده که مقابله با اسکان نامتعارف و غیر رسمی نه تنها هزینه زیادی در پی دارد بلکه اثری بر کاهش مخاطرات این نوع را نیز ندارد لذا بایستی این نقاط سازماندهی مجدد شده و تجدید حیات اقتصادی و اجتماعی یابند.
معاون اجتماعی فرماندهی ناجای استان سمنان در توضیح نحوه مشارکت حاشیه نشینان در اقتصاد شهری، بیان داشت: مشارکت صرفا به معنای مشارکت اجتماعی و اقتصادی نیست بلکه به معنی تشریک مساعی با ساکنان این محلات در امر آموزش به یکدیگر، کنترل و ایجاد ایمنی، جلوگیری و پیشگیری از تخلفات و مدیریت اجتماعی محله نیز به شمار می آید.
پیوندی، فقدان خدمات پایه و نبود تسهیلات بهداشتی، مسکن غیر استاندارد، غیر قانونی یا غیر رسمی و نبود حداقل معیارها، مصالح مناسب، تراکم بالا، ازدهام و در نتیجه پایین بودن سرانه و شرایط زندگی سالم، موقعیت خطرناک و دور از ایمنی محیط را از جمله ویژگی های محلات فقیر نشین بر شمرد.
وی ادامه داد: شاخص کلیدی که یک سکونت گاه غیر رسمی را متمایز می کند این است که ساکنان این اماکن فاقد مالکیت زمینی هستند که خانه خود را روی آن ساخته اند لیکن این زمین می تواند اراضی دولتی و عمومی خالی از سکنه و یا قطعات زمین حاشیه شهر مانند مناطق با تلاقی و نا مطلوب باشد.
اکثر حاشیه نشینان مهاجر هستند
این مقام مسئول در ناجا، با اشاره به این مطلب که متاسفانه حاشیه نشین بومی نیز در استان وجود دارد، گفت: البته عمده حاشیه نشین ها مهاجر هستند اما نکته مشترک در این بین این است که زاغه نشینان عمدتا از نظر سواد در سطح پائینی هستند.
پیوندی نداشتن مهارت و بیکاری را از جمله ویژگی های حاشیه نشینی دانست و افزود: انحرافات و بزهکاری در مناطق حاشیه نشین فراوان است.
وی ادامه داد: استفاده غیر کار آمد از زمین و آشفتگی کالبدی و نا زیبایی، کیفیت پایین محیط زیست و عدم وجود امنیت کافی و تجمیع مهاجران از مبدا مشترک یا قومیت مشابه از ویژگی های آشکار اینگونه سکونت گاه هاست که در بسیاری موارد، به سبب ضعف ناهنجاری های اجتماعی و نبود نظارت های قانونی، کانون آسیب های اجتماعی است.
خدمت رسانی به ۲۳ هزار حاشیه نشین در برنامه تحول نظام سلامت
معاون امور بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی سمنان نیز در گفتگو با مهر یکی از برنامه‌های تحول در نظام سلامت خدمت رسانی به حاشیه نشینان شهرها و سکونتگاه‌های غیر رسمی دانست و گفت: براساس فعالیت‌های انجام شده در این خصوص خوشبختانه وضعیت شاخص‌های بهداشتی درمانی در مناطق حاشیه نشین سمنان رضایت بخش است.
جعفر جندقی از سرشماری جمعیت این مناطق از طریق طرح تحول سلامت خبرداد و گفت: تا کنون ۲۳ هزار نفر جمعیت حاشیه نشین این شهرها سرشماری و اطلاعات آنها وارد سامانه سلامت ایرانیان شده و در آینده نزدیک با بخش خصوصی و دستگاه‌های فعال این حوزه برای ارائه خدمات به این بخش از شهروندان هم استانی قرارداد منعقد خواهد شد.
وی از اخذ مجوز راه اندازی شش پایگاه و مرکز بهداشتی درمانی در حاشیه نشین شهرهای تحت پوشش دانشگاه علوم پزشکی سمنان خبر داد و ابراز داشت: در راستای استقرار پایگاه‌های سلامت در حواشی شهرهای این استان، مقرر شده تا سه پایگاه و یک مرکز بهداشتی درمانی در سمنان، یک پایگاه در دامغان و یک پایگاه در گرمسار ایجاد شود.
این مقام مسئول از اولویت بندی نیازهای حاشیه نشینان شهرهای سمنان خبرداد و گفت: در حال حاضر مناطق حاشیه نشین شهرهای سمنان، دامغان، گرمسار و مهدیشهر شناسایی شده‌اند.
جندقی با بیان اینکه جمعیت حاشیه نشین و سکونتگاه‌های غیر مجاز، تحت پوشش مراکز بهداشتی هستند، بیان داشت: با این همه برای ارائه خدمات به جمعیت ساکن در برخی مناطق تازه تاسیس نظیر مسکن مهر به دلیل اینکه جمعیت به تدریج در حال سکونت در این مناطق است و قبلا واحدهای بهداشتی درمانی در این سایت ایجاد نشده است، برای ارائه خدمات بهداشتی درمانی مشکل وجود دارد لذا با اجرای این برنامه، مشکل اینگونه مناطق شهری نیز مرتفع می شود.
وی با بیان اینکه با اجرای کامل طرح تحول سلامت، شاخص‌های سلامت در حاشیه شهرها ارتقاء می یابد، ادامه داد: با اجرای این طرح به ازای حدود هر سه هزار نفر یک کارشناس به شهروندان استان ارائه خدمت کرد.
ضرورت حفظ بیش از پیش کرامت انسانی
نباید فراموش کرد که اگر حداقل ها برای زندگی مناسب این حاشیه نشینان در شهرهای خود و یا شهرهای میزبان مهاجران مهیا بود، هیچکدامشان تن به چنین نحوه زندگی در حواشی شهرها و بدون امکانات حداقلی نمی دادند لیکن منصفانه نیست تا کرامت انسانی آنها را زیر پای گذاشته و همه آنها را منشاء مشکلات اجتماعی نامید.
البته سکه حاشیه نشینی روی دیگری نیز دارد و آن هم به اعتقاد بسیاری از جامعه شناسان، پدیده های شوم فقر، اعتیاد، جرایم خرد و کلان، تکدی گری، کودک آزادی و... است. بسیاری از این حاشیه نشینان مهاجر هستند و می خواهند در شهرهای مقصد نیز همان شیوه زندگی در دیار خود را داشته باشند که این تعارض فرهنگی هر دو سوی محور حاشیه نشینی یعنی جامعه و زاغه نشینان را با مشکلات عدیده ای روبه رو می سازد.
گزارش اعظم سالار/ عکس احمد صبوری