این گزارش از سلسله گزارشهای «پرونده ویژه بررسی پدیده حاشیه نشینی در استانهای کشور» منتشر شده است. «پرونده ویژه» مجموعه گزارشهای تولیدی دفاتر سرپرستی استانهای خبرگزاری مهر، در یک موضوع مشترک است.
به گزارش خبرنگار مهر، حاشیه نشینی در شهرستان شاهرود پدیده نوین و زاده دوران جدید نیست لیکن مردم این دیار سال هاست با واژه هایی چون کولی، زاغه نشین، حاشیه نشین، مهاجر، افاغنه و ... آشنا هستند، گروهی که عمدتا مهاجر هستند و برای رسیدن به زندگی بهتر شهر و دیار و بعضا کشور خود را ترک کرده اند.
یکی از دلایل انتخاب شهرستان شاهرود به عنوان جامعه هدف برای حاشیه نشینان غیر بومی، وضعیت جغرافیایی این منطقه است وقوع بر سر چهار راه شمال شرق ایران، آب و هوای مناسب، نزدیکی به پایتخت و مشهد مقدس، رونق کشاورزی و باغداری، شاهرود را به یکی از مقاصد مهاجران بدل کرده است.
اما در این میان هستند حاشیه نشینانی که اهل همین دیارهستند و به واسطه مشکلاتی از قبیل فقر، بیکاری، اعتیاد و مشکلات خانوادگی به حاشیه شهرها رانده شده اند.
این گروه عمدتا از روستاهای حومه شاهرود به این شهر مهاجرت کرده اند و اغلب علت مهاجرت خود را وجود بیکاری در روستای خود می دانند. بروز خشکسالی مداوم در منطقه امکان کشاورزی را از بسیاری جوانان روستاهای اطراف شاهرود گرفته است و به واسطه گران شدن علوفه دام و کاهش تولیدات در بخش تغذیه دام ها موجب شده است تا تمایل جوانان روستایی به ماندن در زادگاه خود را از دست بدهند اما متاسفانه هستندعده ای از این حاشیه نشینان به واسطه مشکلات خانوادگی راهی دیار خود شده اند.
بسیاری از حاشیه نشینان بومی هستند
کارشناس روانشناسی اجتماعی درباره علل اجتماعی و فرهنگی مهاجرت به شهرها می گوید: متاسفانه در عین ناباوری هستند عده ای که شهر و دیار خود را تنها بر اساس قاعده لجبازی با والدین ترک کرده اند و برای درآمد بیشتر و عدم تمایل به انجام کارهایی مانند دامداری و کارگری به شاهرود آمده اند.
ابوذر کمالی با اشاره به اینکه الگوی زندگی در روستاها تغییر کرده است، ادامه می دهد: بسیاری از جوانان ساکن در روستاها دیگر مشاغل پدران خود را برای ارتزاق بر نمی تابند و متاسفانه این قبیل پیشه های روستایی را کسر شأن می دانند که این امر به نوعی هشدار اجتماعی، فرهنگی تلقی می شود چراکه حاشیه نشینی، فقر، اعتیاد و بزهکاری از پیامد های این امر است.
وی ادامه می دهد: برخی از جوانان ساکن در روستاها به دنبال شغل بهتر راهی شهرها می شوند و جالب اینجاست که پس از عدم موفقیت در کسب پیشه ای درخور، به همان مشاغل روستایی مانند کارگری مشغول می شوند اما بر حسب غرور نسبت به اتخاذ تصمیم مهاجرت، از آن منصرف نمی شوند در حالی که همین کارها را در روستا برای خود و خانواده شان انجام خواهند داد.
این کارشناس روانشناسی اجتماعی، در تشریح رابطه بین حاشیه نشینی و جامعه هدف، می گوید: اما باید توجه داشت که عمده حاشیه نشینان شهرستان شاهرود، غیر بومی و بعضا غیر ایرانی هستند که این عده عمدتا برای کسب درآمد بهتر راهی شهرهای بزرگتر می شوند و نخستین مشکلشان در این بین تعارض فرهنگی جامعه هدف با سبک زندگی شان است.
کمالی اظهار دارد: تعارض بین فرهنگ ها از آنجایی مشکل زا می شود که بسیاری از حاشیه نشینان می خواهند همان شیوه زندگی در کشور یا شهر خود را در جامعه هدف با تفاوت های بسیار پیاده کنند و این امر غالبا میسر نیست.
وی ادامه می دهد: عمده دلیل حاشیه نشینی این افراد فقر مادی است چراکه اگر با فقر دست و پنجه نرم نمی کردند قطعا در بلاد خود می مانند لیکن این فقر موجب می شود تا امکان زندگی در مناطق شهری را نداشته و به حاشیه شهرها پناه بیاورند، متاسفانه به دنبال این حاشیه نشینی اعتیاد، بزهکاری های کوچک و بزرگ، تکدی گری، مشکلات اجتماعی و ... نیز به بار می آید.
کمالی اظهار دارد: وقتی مهاجران نتوانند زندگی رویایی خود را در شهرهای هدف بیابند، مجبور به ارتکاب جرایم ریز و درشت می شوند که مشکلاتی را برای جامعه به وجود می آورد.
نقش مسئولان در ساماندهی پدیده حاشیه نشینی
این کارشناس درباره نقش مسئولان در برخورد با پدیده حاشیه نشینی نیز می گوید: عمدتا دو نوع برخورد با حاشیه نشینان وجود دارد نخست اینکه مسئولان تنها به دنبال حذف این قشر از چهره جامعه می گردند و به بیان ساده تر برخی مسئولان مخصوصا در ایامی مانند نوروز که مسافران عبوری چهره شهر را تغییر می دهند، برای حفظ وجهه شهر، به دنبال پنهان کردن زوایای زندگی زاغه نشینان هستند.
کمالی با انتقاد از این شیوه برخورد، ادامه می دهد: متاسفانه برخی حاضرند برای حفظ چهره شهری و خالی نشان دادن فضاهای شهر از حاشیه نشینان، این قشر را طرد کرده و حتی به صورت موقت و برای ایام خاصی مانند نوروز، وجهه شهر را به صورت ظاهری حفظ کنند که این امر قطعا برازنده ارزش های انسانی نیست.
وی ادامه اظهار دارد: اما شیوه دوم این است که مسئولان نسبت به ساماندهی زاغه نشینان در مراکزی که دارای حداقل های زندگی اجتماعی است، حاشیه نشینان را ساماندهی کرده و نسبت به حمایت از آنها هرچند به صورت موقت و تا زمانی که تلکیف آنها برای بازگشت به دیارشان روشن شود، از آنها نگهداری می کنند.
کمالی در تائید این شیوه برخورد، می گوید: به نظر می رسد این شیوه می تواند در کاهش آسیب های اجتماعی ناشی از حاشیه نشینی موثر باشد و در این روش هم زاغه نشینان نافع هستند و هم جامعه از این باب نفع می برد.
حاشیه نشینان از زندگی خود می گویند
یکی از این حاشیه نشینان درباره علت مهاجرت خود به شاهرود می گوید: دوازده سال پیش و تنها دو هفته پس از ازدواج، از زابل به شاهرود آمدم و تنها دلیل این امر نیز یافتن کار و زندگی بهتر برای خود و همسرم می دیدم.
غلام حسین درباره علت انتخاب شاهرود به عنوان هدف مهاجرت ادامه می دهد: برای ماه عسل با ۱۰۰هزار تومان پول نقد به مشهد مقدس آمدم و برای یافتن کار بدون برنامه ریزی قبلی و به یکباره قصد سفر به تهران کردم اما در شاهرود به واسطه اتمام پول نقد توقف کردم لیکن قرار را بر این گذاشتیم که پس از دو روز کارگری و دریافت مزد راهی تهران شوم.
وی اظهار دارد: در بدو ورود به شاهرود به کارگری ساختمان پرداختم و در همینجا ماندگار شدم لیکن برای همسرم در رودیان منزلی اجاره کردم اما به واسطه اعتیاد به مواد مخدر و عدم توانایی در کارگری به اجبار زاغه نشینی را برگزیدم.
این هموطن اهل زابل، با بیان اینکه از مهاجرت پشیمان هستم، تاکید دارد: در دو سال ابتدایی مهاجرت، زندگی برایم سخت نبود اما اعتیاد روزگار من و همسرم که تا آن زمان صاحب دو فرزند نیز شده بودیم را دگرگون کرد اما راه بازگشت ندارم چراکه خانواده ام به گمان زندگی خوش برای من و خانواده ام هستند که در واقع این چنین نیست.
غلامحسین در توضیح عوامل عدم توانایی دربازگشت به منزل، اظهار می دارد:نمی توانم به زابل و روستایمان کَمَک برگردم چرا که روی مقابله با پدرم را در این حال و روز ندارم و از سوی دیگر گرفتاری ام به مواد مخدر توانایی سفر را تا بسطام نیز برایم نگذاشته است.
وی ادامه می دهد: متاسفانه امروز از راه جمع آوری زباله ها و کارگری همسرم در منازل اصطلاحا بالای شهر ارتزاق می کنیم اما نگران آینده فرزندانم هستم چرا که امروز علی ۱۰ساله و سارا شش ساله است و متاسفانه هیچکدام به مدرسه نرفته اند.
از مهاجرت پیشمانیم
همسر غلامحسین نیز درباره شرایط زندگی با وی می گوید: در اوایل همه چیز خوب بود اما کم کم متوجه اعتیاد همسرم شدم و از آنروز روی خوش در زندگی مان ندیده ام مدتی در یونس آباد اتاقی را از پیرزنی اجاره کرده بودیم که آن هم به دلیل فوت آن مرحومه از دستمان رفت.
معصومه اظهار دارد: ای کاش به زندگی پیش از مهاجرت باز می گشتم چرا که دوران خوبی را داشتیم، غلام را دوست داشتم و زندگی برایم رنگ و طعمی داشت اما امروز با کار در منازل مردم نه تنها زندگی ام رنگ و بویی ندارد بلکه از همه چیز خسته ام چراکه مدت سه سال است دیگر رنگ منزل مسکونی مسقف را ندیده ام.
وی ادامه می دهد: درآمدمان اندک است چرا که من در ماه ۱۰روز می توانم کار کنم و غلامحسین ... هیچ! و اکنون مدت سه ماه است در خانه ای مخروبه و بدون پنجره زندگی می کنیم که بسیار در گرمایش آن با مشکل مواجه هستیم.
غلام درباره کار همسرش در منازل مردم، می گوید: با کار کردن او مخالفم چرا که زن نباید در خارج از خانه کار کند لیکن سعی می کنم هرجا که او کاری پیدا کند خودم به جای وی بروم.
معصومه سخن غلام را اینگونه تصحیح می کند که: این ادعا کذب است چراکه به هنگام نیاز مصرف مواد مخدر مرا برای یافتن مقداری پول به خارج از اتاق هدایت می کند و عمدتا می گوید فقط با پول برگرد.
وی ادامه می دهد: در اتاقی که زندگی می کنیم به جز برق که آنرا هم از خانه باغ همسایه گرفته ایم، هیچ چیز نداریم. فاصله محل زندگی مان تا آب ۲۰۰ متر است و این درحالی است که باغ های مجاور برای آبیاری آب را در جوی نزدیکی مان رها کنند وگر نه در غیر این صورت باید از جای دیگر آب بیاوریم و این تنها مشکلمان نیست بلکه سرماست که ما را اذیت می کند.
در مقابل مسئولان زبانمان قاصر است
این بانوی حاشیه نشین درباره کمک های دولتی می گوید: به واسطه اعتیاد شدید غلامحسین به مواد مخدر از اخذ کمک های دولتی عاجز هستم چراکه با خودم می گویم در مقابل مسئولان چه چیز برای گفتن دارم؟
معصومه درحالی که اشک خود را پاک می کند، ادامه می دهد: به مسئولان چه بگویم؟ بگویم شوهرم معتاد است و سرپناهی نداریم؟ می گویند چرا ترک نمی کند و چگونه است که خرج اعتیاد خود را دارد اما خرج زندگی روزمره را ندارد و فکر می کنم که سخنشان نیز درست است.
وی ادامه می دهد: اگر بگویم فرزندم را در مدرسه نام نویسی کنید می دانم که غلام نمی گذارد چرا که علی را برای کارگری به مکانی (نامعلوم) می برد و معتقد است سارا با رفتن به مدرسه و قیاس وضعیت خود با سایرین از خانواده خود بیزار می شود پس چه باید کرد جز خون دل خوردن.
معصومه در پاسخ به این سوال که غلامحسین خرج اعتیاد خود را چگونه می یابد، اظهار دارد: عمدتا نسبت به جمع اوری و فروختن زباله های بازیافتی این امر را محقق می سازد اما در بسیاری از موارد نمی دانم این مقدار پول را از کجا می آورد چون عمده زمانم را در خارج از منزل کارگری و یا به دنبال کار ثابت می گردم.
وی با اشاره به پل زیر گذر جاده رودیان به شاهرود، می افزاید: غلام را دوست دارم و همینطور فرزندانم را اما بارها با خود فکر کرده ام از روی این پل خود را به پایین پرت کنم اما نمی توانم چراکه فکر زندگی سارا بدون من برایم سخت است هرچند اکنون نیز برای او آینده ای متصور نیستم چراکه او نیز مانند من بدبخت است.
مسئولان از حاشیه نشینی می گویند
رئیس اداره بهزیستی شهرستان شاهرود نیز در تعریف حاشیه نشین از دیدگاه دولت، گفت: حاشیه نشین به اشخاصی گفته می شود که از شهر و روستای خود به دلیل شرایط نا مناسب اقتصادی مهاجرت کرده و به واسطه عدم توانایی مالی مناسب، قادر به تهیه خانه های مناسب شهری نیستند.
حسن غربا خاطرنشان کرد: این اشخاص متاسفانه به واسطه مشکلات اقتصادی، عمدتا به مشاغل درجه دو یا سه روی می آورند که عموما افراد جامعه میزبان مخصوصا جوانان به آنها تن نمی دهند.
وی افزود: مشکلاتی از قبیل بهداشت، درمان، اعتیاد، بد رفتاری با همسر و فرزندان، تعارض فرهنگی، دوری از خانه، نا همگونی با جامعه میزبان و ... از جمله مشکلات موجود در این قشر هستند.
این مقام مسئول در پاسخ به این سوال که چه تمهیداتی برای حاشیه نشینی اندیشیده اید، بیان داشت: حاشیه نشینی در حوزه کاری بهزیستی قرار ندارد و ما می توانیم فقط و فقط کودکان زیر سن قانونی که بی سرپرست و یا بد سرپرست هستند را در مراکز تخصصی خود مورد حمایت قرار دهیم.
غربا با اشاره به دو مرکز نگهداری کودکان بی سرپرست و بد سرپرست در شهرستان شاهرود، گفت: این دو مرکز برای دختران و پسران در دو مقطه سنی شیرخوارگاه و نوجوانان به همه واجدان شرایط خدمات می دهد.
وی افزود: خدمات اداره بهزیستی شهرستان شاهرود درباره تکدی گران در سنین بالا صدق نمی کند همچنین اورژانس۱۲۳بهزیستی شاهرود به صورت شبانه روزی با گشت های مستمر نسبت به گزارش وضعیت نا مناسب کودکان و یا حاشیه نشینان به مراجع ذی ربط اقدام می کند.
رئیس بهزیستی شهرستان شاهرود در ادامه بیان داشت: اورژانس اجتماعی شهرستان آمادگی دارد نسبت به گزارش های مردمی درباره کودکان کار، حاشیه نشینان، بد رفتاری با خانواده و ... اقدام کند.
برای حاشیه نشینی اقداماتی انجام خواهد شد
معاون اجتماعی شهرداری شاهرود در رابطه با تمهیدات این سازمان درباره مقابله به حاشیه نشینی، گفت: شهرداری شاهرود نسبت به جانمایی مکانی خاص برای ساماندهی موقت حاشیه نشینان شهرستان اقدام کرده است و امیدواریم در آینده نزدیک بتوانیم شاهد انجام این طرح باشیم.
حسین امینی با اشاره به اینکه در شاهرود کلنی های حاشیه نشین وجود ندارد، بیان داشت: در این شهرستان مانند سایر شهرها، حاشیه نشین به معنای عام وجود ندارد اما همین میزان اندک نیز می بایست مورد ساماندهی و خدمات دهی قرار بگیرند.
وی افزود: برخی از این حاشیه نشینان هموطن فاقد مدارک شناسایی هستند که عمدتا نسبت به عودت آنها به دیارشان اقدام می شود اما اتباع بیگانه در استان سمنان فقط می توانند در شهر سمنان و گرمسار ساکن باشند لیکن می توان در اندازه وسع و توان در این باره اقداماتی انجام داد.
این مقام مسئول درباره مکان اجرای پروژه اقامت موقت شهرداری شاهرود، ابراز داشت: سه نقطه برای احداث مرکز اسکان موقت در نظر گرفته شده است اما به واسطه عدم قطعیت بهتر است نامی از این مکان ها برده نشود.
امینی در پاسخ به اینکه آیا شهرداری شاهرود در صدد محو حاشیه نشینان از چهره شهر است یا خیر، گفت: باید گفت خیر، برخی معتقدند باید در ایامی خاص مانند نوروز حتی به صورت مقطعی چهره شهر را از حاشیه نشینان پاک کرد اما باید اذعان داشت که این اقدام تنها به مثابه مسکن عمل می کند و درمانی برای معضل و اقدامی انسانی نیست.
وی ادامه داد: البته ترجیح شهرداری شاهرود مقابله ریشه ای و با درایت همچنین با رعایت شئونات انسانی و اسلامی است.
حاشیه نشینان به بنیاد مسکن ارتباطی ندارند
یکی از مسئولان بنیاد مسکن انقلاب اسلامی شهرستان شاهرود با اشاره به معضل حاشیه نشینی در شهرستان، گفت: عمده حاشیه نشینان در جاده های مواصلاتی حومه شهرها و روستاهایی مانند بسطام، رودیان، مغان و ... زندگی می کنند که در این صورت اسکان آنها هیچ ارتباطی با بنیاد مسکن ندارد.
این مسئول که نخواست نام خود را فاش کند، بیان داشت: بنیاد مسکن تنها می تواند تنظیم گزارش از شکایات در رابطه به ساخت و سازهای غیر مجاز و یا سکونت های غیر مجاز در باغات، مزارع و ... روستایی و ارسال آن به مقامات بالا دستی اقدام کند.
وی افزود: بنیاد مسکن انقلاب اسلامی تنها متولی واگذاری زمین، ساماندهی معابر روستایی، طرح هادی روستاها و ... است و حاشیه نشینی به ارگان هایی چون فرمانداری، قوه قضائیه، بهزیستی، شهرداری و ... مرتبط است.
این مقام مسئول همچنین گفت: بنیاد مسکن تنها می تواند در رابطه با ساخت و سازهای غیر مجاز روستایی به مراجع قضایی گزارش دهد و جالب اینجاست که حتی در کمیسیون بررسی مسائلی چون حاشیه نشینی، اصلا بنیاد مسکن عضو نیست هر چند در زمان فرمانداری مهندس هاشمی بنیاد مسکن تنها عضو افتخاری این کمیسون است که حق رای ندارد لیکن شما باید به دنبال پاسخ سوال خود در مراجعی باشید که حق رای دارند.
عمده حاشیه نشینان کارگران فصلی هستند
شهردار رودیان نیز در گفتگوی تلفنی با خبرنگار مهر، عمده حاشیه نشینان را کارگران فصلی نامید و گفت: اکثر حاشیه نشینان در فصول میوه حوالی میدان ولایت شاهرود گرد هم می آیند تا باغداران نسبت به انتقال آنها به باغاتشان اقدام کنند اما این عزیزان متولی خاصی در شهر ندارند.
محمدرضا بیاری خاطر نشان کرد: در حوزه شهری رودیان محل خاص یا برنامه ای مدون برای ساماندهی این قبیل کارگران و یا احتمالا ساکنان اهل شهرهای دیگر وجود ندارد لیکن به نظر می رسد به واسطه تجمع و استقرار آنها در محدوده شهری شاهرود، متولی ساماندهی و رسیدگی به امورشان شهرداری این شهر است.
وی ادامه می دهد: شاید در آینده و با تعامل مسئولان بتوان فضایی را برای ساماندهی قشر عمدتا کارگر حاشیه نشین در نظر گرفت اما برای اطلاعات بیشتر در این زمینه می بایست با شورای اسلامی شهر گفتگو کرد.
حاشیه نشین نداریم
یکی از اعضای شورای شهر رودیان نیز در گفتگو با خبرنگار مهر در اظهار نظری جالب درباره حاشیه نشینان، گفت: در رودیان اصلا حاشیه نشین وجود ندارد.
این عضو شورای اسلامی که مصاحبه خود با ما را منوط به عدم درج نام خود دانست، بیان داشت: نه تنها در رودیان بلکه در سایر نقاط شهرستان شاهرود نیز پدیده ای به نام حاشیه نشین وجود ندارد و تصاویری که شما از کپر نشینان، ذاغه نشینان و ... می بینید یا در شهرهای بزرگ و یا در فیلم های سینمایی نمود پیدا می کنند.
وی ادامه داد: اگر چند کارگری که در فصول برداشت محصول از استان های عمدتا جنوبی ایران به شاهرود و مخصوصا رودیان مهاجرت می کنند را حاشیه نشین بنامید کاملا در اشتباه هستید چراکه این قشر از تمکن مالی خوبی برخوردارند چراکه در غیر این صورت توانایی پرداخت هزینه رفت و آمد خود و خانواده های عمدتا پر جمعیتشان را از سیستان و بلوچستان به شاهرود را نیز نداشتند.
این عضو شورای رودیان در ادامه گفت: شخصی که می تواند هزینه ایاب و ذهاب شش یا هفت نفر را از سیستان تا استان های شمالی بپردازد قطعا توانایی پرداخت اجاره بهای منزلی کوچک را نیز در رودیان دارد چراکه هم اکنون بنده با داشتن تنها یک فرزند برخی اوقات به دلیل نداشتن پول کافی توفیق زیارت حرم امام رضا(ع) را نیز ندارم.
وی با بیان اینکه زندگی در باغات و در منازل روستایی حاشیه نشینی نیست، بیان داشت: اگر به قانون مراجعه کنید حاشیه نشین به شخصی گفته می شود که کیلومترها از شهر و تمدن به دور باشد و در عین فقر، در شرایط بهداشتی نامناسب و با مشکلات عدیده روبرو باشد لیکن رودیان با وجود فاصله شش کیلومتری از شاهرود، حاشیه محسوب نمی شود.
در نهایت:
متاسفانه تلاش خبرنگار مهر با وجود ترددهای فراوان به برخی نهادهای ذی صلاح در رابطه با حاشیه نشینی با عدم پاسخگویی مسئولان روبرو شد لیکن در انتها می توان گفت، حاشیه نشینی با بحث فراوان روبرو است اما نکته مسلم این است که مسئولان شهرستانی در قبال این قشر دو سیاست را تا کنون اخذ کرده اند.
در وهله نخست مسئولان در برخورد با حاشیه نشینی سیاست مماشات را در پیش گرفته و اعتقاد به اخذ تدابیر قهریه ندارند لیکن این قبیل مسئولان تنها به محو ساختن مقطعی زاغه نشینان به صورت موقت و در ایامی چون نوروز، ماه رمضان و سفرهای تابستانی بسنده می کنند.
این مسئولان تنها معتقدند باید چهره ظاهری شهر را در برابر مسافران و مردم حفظ کرد تا در نهایت به تدریج برای حاشیه نشینان تصمیماتی از قبیل بازگرداندن به موطن، احداث شهرک مختص به این قشر و یا اسکان موقت آنها اخذ کنند.
اما دسته دوم مسئولان، آنانی هستند که معتقدند می بایست حاشیه نشینان را بلافاصله و حتی با استفاده از قوای قهریه از مرکز شهرها دور ساخت. این مسئولان معتقدند ریشه بسیاری از ناکامی ها و معضلات اجتماعی حاشیه نشینی و در پی آن فقر، تعارض فرهنگی و ... است لیکن می بایست شهرها را از این عامل پاک سازی کرد.
دراین باره تلاش های خبرنگار مهر برای گفتگو با برخی مسئولان و متولیان رسیدگی به مسائل حاشیه نشینان متاسفانه ابتر ماند.
گزارش از محمد حسین عابدی/ عکس از منصوره قلیچی