این گزارش از سلسله گزارشهای «پرونده ویژه بررسی پدیده حاشیه نشینی در استانهای کشور» منتشر شده است. «پرونده ویژه» مجموعه گزارشهای تولیدی دفاتر سرپرستی استانهای خبرگزاری مهر، در یک موضوع مشترک است.
به گزارش خبرنگار مهر، سر و صدای بچه‌های قد و نیم قد که با دمپایی پلاستیکی این طرف و آن طرف می‌دوند، کوچه را از جا برداشته. آن طرف تر سه نوجوان سیگار به لب به دیواری که هر لحظه ترس فروریختن دارد، تکیه داده‌اند و گپ می‌زنند. چند خانه نیمه ساخته رها شده‌اند و آنهای دیگر هم یا نمای کاهگلی دارد و یا آجری.
زن‌ها زیرانداز کهنه‌ای انداخته‌اند جلوی در و سبزی پاک می‌کنند. بیشتر خانه‌ها طوری ساخته شده‌اند که گویا قبلا محل نگهداری دام بوده‌اند. برخی هنوز در زیرزمین‌هایشان گوسفند و بز نگه می‌دارند. درب یکی از خانه‌ها باز است. زنی وسط حیاط چادر به کمربسته و لباس می‌شوید. اتاقک کاهگلی کوچکی گوشه حیاط با یک پرده برزنتی از فضای بیرون جدا شده. نرگس با چهار فرزند و شوهرش در این شهر غریبه است.
خانواده‌اش در روستاهای اطراف قم زندگی می‌کنند. کم آبی و بیکاری موجب شده با سه فرزندش به قم بیاید تا شوهرش کارگری کند و خودش خانه‌داری اما نه کاری برای کارگری هست و نه خانه‌ای برای زندگی...
مهاجرت شاید کلیدی‌ترین کلمه زندگی در حاشیه شهرها باشد. حاشیه‌نشینان که تا پنج سال آینده ۳۰ درصد از شهرنشینان را تشکیل خواهند داد چه در حریم ریل راه آهن زندگی کنند و چه زیر دکل فشار قوی برق، درد‌های مشترکی دارند؛ بیکاری و بی آبی و کوچ اجباری...
سکونت‌گاه‌هایشان همین نزدیکی‌هاست. قلعه کامکار و شهرک فاطمیه در نیروگاه... اسماعیل آباد... توانیر ...شهرک صاحب الامر... محله‌هایی که هم خیلی نزدیک‌اند و هم خیلی دور... نقاطی از شهر که بیشترین جرایم و آسیب‌های اجتماعی در آنها رخ می‌دهد.
روستاها که بی آب می‌شوند، کشاورزی تعطیل می شود و جوانان ناامید از زندگی در روستا، راه شهر را در پیش می‌گیرند تا سرنخ کلاف پیچ در پیچ زندگی را دوباره به دست بگیرند اما همین مهاجرت بی رویه و نیاز به مسکن ارزان قیمت حاشیه‌نشینی را به متن زندگی شهری امروز می‌آورد.
حاشیه‌نشینی بیماری بسیاری از شهرهای ایران است. مشهد یک میلیون و ۲۰۰ هزار حاشیه‌نشین دارد، تبریز ۳۴۰ هزار و اهواز ۳۵۰ هزار نفر. همه این شهرها خصوصیاتی دارند که موجب تشدید مهاجرت به آنها شده است.
قم سال‌ها است در صدر استانهای مهاجرپذیر کشور قرار گرفته و همین موضوع موجب شده حاشیه‌نشینی و زندگی در سکونت‌گاه‌های غیر رسمی یکی از مشکلات این استان باشد.
۱۷ محله در سکونت‌گاه‌های غیر رسمی
محسن بهشتی، مدیرکل راه و شهرسازی استان قم در گفتگو با مهر با اشاره به شاخصه های فرهنگی، اجتماعی و شهرسازی که برای حاشیه نشینی ذکر می‌شود گفت: مشکلی که ما در این راستا در استان قم داریم سکونت‌گاه‌های غیر رسمی است که تا کنون ۱۷ منطقه از آن شناسایی شده است.
وی ادامه داد: این سکونتگاهها در اراضی به وجود آمده که از سوی مراجع غیر رسمی تفکیک شده است، سرانه‌های مورد نیاز آموزشی، خدماتی، فضای سبز و ... را ندارد به همین دلیل کیفیت زندگی در آنها پایین است.
به گفته وی یک مشکل دیگر در این زمینه هم وجود دارد و آن هم رشد سکونتگاهها در محدوده ای خارج از حریم شهر است که در حال حاضر در مناطقی مانند اسماعیل آباد و نزدیکی مسجد جمکران دیده می‌شود.
تخلفات ساخت و ساز و حاشیه‌نشینی
مدیرکل راه و شهرسازی افزود: این مناطق هم به این دلیل که خارج از محدوده خدمات شهری هستند امکانات زیربنایی مانند آب، برق، شبکه معابر و ... ندارند و همین کیفیت زندگی در آنها را بسیار پایین آورده است.
وی با اشاره به مشکلاتی که در زمینه ساماندهی این سکونتگاهها وجود دارد ادامه داد: اگر بخواهیم این محدوده‌ها را داخل طرح تفصیلی آورده و به آنها خدمات بدهیم با چند مشکل روبه‌رو می‌شویم. یکی از مشکلات این است که طرح تفصیلی شهر ناپیوسته می‌شود. مشکل دیگر هم این است که این محدوده‌ها مطابق با ضوابط شهرسازی ایجاد نشده در نتیجه حتی اگر جزئی از شهر باشد و خدمات بگیرد باز هم مکان مناسبی برای زندگی نیست.
بهشتی معتقد است اضافه کردن این محدوده‌ها به طرح تفصیلی موجب می‌شود قراردادن دولت در مقابل عمل انجام شده به یک روند تبدیل شده و کنترل ساخت و ساز در استان قم غیر ممکن شود.
او می‌گوید با اینکه به مناطق حاشیه‌نشین شهر زیر ساخت بدهیم مشکل حل نمی‌شود بلکه باید مسکن برای اقشار کم درآمد تهیه کرد تا بتوانند در شرایط استاندارد زندگی کنند.
بخشی از بافت ناکارآمد شهری قم و سکونت‌گاه‌های غیر رسمی مربوط به کسانی است که در مناطق سه و۶ شهر قم زیر دکلهای فشار قوی برق زندگی می‌کنند. کسانی که جان و سلامتی‌شان هر روز در معرض خطر است و در بدترین شرایط روزگار سر می‌کنند.
زندگی زیر دکلهای برق
اختصاص ۳۲ هکتار در منطقه پردیسان از اقداماتی بود که دولت گذشته برای ساماندهی به زندگی این بخش از مردم قم آغاز کرد اما به سرانجام نرسید. مدیران شهری می‌گویند این قطعه زمین هنوز از سوی دولت تحویل داده نشده تا بتوان روی آن برنامه‌ریزی کرد.
مدیرکل راه و شهرسازی قم می‌گوید اختصاص این قطعه زمین در سال ۸۷ به تصویب هیئت دولت رسیده تا مردمی که زیر دکلهای فشار برق قوی زندگی می‌کنند به پردیسان بروند و شهرداری زمین‌های زیر دکل را تبدیل به فضای سبز کند اما این مصوبه دولت برای اجرایی شدن نیاز به یک ساز و کار حقوقی دارد.
وی می‌گوید ابتدا باید دید آیا مردمی که در این مناطق زندگی می‌کنند تمایل به زندگی در پردیسان دارند و آیا طرح درستی برای این انتقال آماده شده که دولت بتواند زمین را واگذار کند.
او معتقد است باید یک شرکت متولی این کار شده و با ساز و کار خاص زمین‌ها را تحویل گرفته و سپس زمین‌های زیر دکل را آزاد کند تا این مشکل برطرف شود.
حتی اگر مشکل سکونت‌گاه‌های زیر دکلهای برق هم حل شود، باز مسئله شهرک‌های اقماری که هر روز مانند قارچ از هر گوشه شهر سر بلند کرده و ساخت و سازهای شبانه‌ای که مناطق حاشیه‌ای شهر را ایجاد کرده هنوز لاینحل باقی مانده است.
شهرداری جدی‌تر برخورد کند
مدیرکل راه و شهرسازی استان قم معتقد است شهرداری نباید به این خانه‌هایی که به این روش ساخته می‌شوند و بعدها پناهگاهی می‌شوند برای آسیب‌های اجتماعی، پروانه ساختمانی بدهد.
وی با اشاره به اینکه تفکیک اراضی وظیفه نظام مهندسی ساختمان است گفت: وقتی تفکیک درست صورت نمی‌گیرد، قطعات کوچک و معابر باریک در نظر گرفته می‌شود؛ از طرفی کاربری های لازم برای فضای سبز، آموزش، درمان، مسجد و ... در نظر گرفته نمی‌شود و در نتیجه مجموع این مشکلات با ساخت و ساز غیر قانونی و بی ضابطه بافتی از شهر را می‌سازد که مامن انواع آسیب‌های اجتماعی است.
بهشتی ادامه داد: وقتی مناطق اینچنینی در شهر شکل بگیرند، جبران مافات کردن و توانمند‌ساختن آن نیاز به هزینه‌های هنگفت دارد چرا که باید خانه‌های مسکونی را خرید و مسجد و مدرسه و درمانگاه ساخت. گذشته از این ساخت و سازهای بی ضابطه‌ای که در اینگونه بافت‌ها اتفاق می‌افتد هنگام وقوع حادثه‌ای مانند زلزله خسارات جبران‌ناپذیری به همراه خواهد داشت.
وی یکی از ریشه‌های به وجود آمدن سکونت‌گاه‌های غیر رسمی را مشکلات اقتصادی موجود در جامعه می‌داندو معتقد است شهرداری باید جدی‌تر با این مسئله برخورد کرده تا این بافت‌ها گسترش پیدا نکرده و محلات جدید به این ۱۷ محله اضافه نشوند.
......................
گزارش:زینب آخوندی