این گزارش از سلسله گزارشهای «پرونده ویژه بررسی پدیده حاشیه نشینی در استانهای کشور» منتشر شده است. «پرونده ویژه» مجموعه گزارشهای تولیدی دفاتر سرپرستی استانهای خبرگزاری مهر، در یک موضوع مشترک است.
به گزارش خبرنگار مهر، حضور ۳۰۰ هزار تبعه غیر ایرانی مجاز و غیر مجاز در مشهد، خشکسالی های مستمر، بالا بودن قیمت زمین و مسکن در نواحی شهری مشهد و ضعف نظارت دستگاه‌های حاکمیتی از مهمترین دلایل گسترش جمعیت حاشیه‌نشینی بنا بر گفته کارشناسان در مشهد مقدس است.
بنا بر آمار سرشماری سال ۱۳۸۶ حدود ۸۸۳ هزار نفر در مشهد اسکان غیر رسمی داشتند که این تعداد در حال حاضر به حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر رسیده است.
بیشتر افراد مهاجری که به شهرها روی می آورند، شغل ندارند و از نظر اقتصادی دچار بحران هستند از این رو برای امرار معاش به پول نیاز دارند و در چنین بحرانی است که انگیزه های ارتکاب جرم نیز خود را نشان می دهد.
۴ هزار هکتار از اراضی شهر مشهد در حاشیه قرار دارد
سکونتگاه های غیررسمی یا مناطق حاشیه ای با گستره ای شامل ۱۳ درصد از مساحت مشهد مقدس حدود ۳۲ درصد جمعیت این کلانشهر را در خود جا داده است و به گفته کارشناسان در مجموع چهار هزار و ۷۳ هکتار از مساحت مشهد شامل سکونتگاه های غیررسمی است.
رئیس مركز پژوهش های شورای اسلامی شهر مشهد در این رابطه می گوید: در حال حاضر ۶ سكونتگاه غیر رسمی به مساحت ۴ هزار و ۷۳ هكتار در مشهد وجود دارد كه از میان آن سه منطقه در دستور كار و اولویت مطالعاتی مركز پژوهش های اسلامی شهر مشهد قرار گرفته است.
برات علی خاكپوردر گفتگو با مهر با اشاره به اینکه نسبت تمامی سکونتگاه های غیر رسمی شناسایی شده به کل شهر ۷ درصد است ادامه داد: در مجموع ۸ پهنه اسكان غیررسمی در مشهد وجود دارد كه شامل التیمور، شهرك شهید رجائی، گلشهر، خواجه ربیع، دروی، جاده قوچان، سیدی و سیس آباد است.
وی افزود: بر اساس گزارش مدیریت آمار و تحلیل اطلاعات شهرداری مشهد این شهر نیز همچون سایر کلانشهرهای کشور با پدیده حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی روبرو است.
وی بیان کرد: مناطق محروم و آسیب پذیری همچون هلالی شمال، شمال شرق، شرق و جنوب شرقی این شهر مذهبی را در برگرفته و علاوه برآن مجمع الجزایری از محلات نامتعارف حتی در میان مناطق مرفه نشین نیز به چشم می خورد.
خاکپور اذعان کرد: سکونتگاه های غیررسمی بافت هایی هستند که به طور عمده مهاجران روستایی و تهی دستان شهری را در خود جای داده و بدون مجوز و خارج از برنامه ریزی رسمی و قانونی توسعه شهری در درون یا خارج از محدوده شهرها به وجود آمده اند.
وی ادامه داد: اینگونه بافت ها فاقد سند مالکیت و از نظر ویژگیهای کالبدی، زیست محیطی و همچنین برخورداری ازخدمات و زیرساختهای شهری همانند بافت های فرسوده دچارکمبود هستند و لذا عدم توجه به این بافت ها موجب ایجاد آسیب های بزرگ به بدنه اجتماع می شود.
حاشیه های مشهد پر رنگ تر می شود
نماینده مردم مشهد در مجلس شورای اسلامی نیز در این رابطه بیان کرد: به دلیل فقدان نظارت در روستاهای اطراف مشهد و رشد سریع روستاهای خارج از محدوده شهری مشهد شاهد وضعیتی خاص و پدیده رو به رشد جاشیه نشینی در اطراف مشهد هستیم.
امیر حسین قاضی زاده در گفتگو با مهر بیان کرد: مشکل حاشیه نشینی متاسفانه به یکی از معضلات خاص و جدی و همچنین رو به افزایش شهر مشهد است که مسئولان به ویژه شهرداری باید با نگاه ویژه و فعالی در این حوزه ورود پیدا کند.
وی بیان کرد: بخش اعظمی از معضلات اجتماعی مانند کودکان فراری، کودکان کار، زنان کار، اعتیاد، مواد مخدر و سایر آسیب های مربوط به آن با حاشیه نشینی در مشهد گره خورده و مشکلات این کلانشر را دو چندان کرده است.
عضو کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی در این رابطه گفت: اجرای دقیق طرح هادی روستا و نیز توجه کامل و حساسیت بالای شورا و دهیاری ها در زمینه تغییرکاربری ها و ممنوعیت کامل ساخت و ساز در محیط های خارج از عرصه تعیین شده همه از اقداماتی است که باید برای مقابله و مدیریت معضل حاشیه نشینی به کار گرفت.
وی افزود:مبارزه با زمین خواران که اقدام به خرید زمین مستضعفان و فروش چند برابر آن می کنند از دیگر موضوعاتی است که مسئولان و متولیان باید با انجام کامل وظایف خود با آن مقابله کنند.
وی با اشاره به اینکه حدود یک میلیون جمعیت حاشیه نشین در مشهد آخرین آمار رسمی در این زمینه است گفت: به طور حتم با جمعیتی بالاتر از این رقم به عنوان حاشیه نشین روبرو هستیم.
وی تاکید کرد: برنامه جامع و حساب شده و رعایت دقیق قوانین و قانون گذاری اصولی در شوراها می تواند مدیریت معضل حاشیه نشینی در مشهد را میسر کند.
قاضی زاده با بیان اینکه دستگاه های مسئول و متولیان به جای نشستن و تماشای رشد روز افزون و بیمارگونه حاشینه نشینی در این شهر باید به وظایف و مسئولیت های خود عمل کنند ادامه داد: مشهد به عنوان یک کلانشهر معضلات مشابه همه کلانشهرها را دارد که در این میان به دلیل حضور میلیونها زائر و افراد فراوان داخلی و خارجی مسائل و معضلات این گروه نیز به مجموع معضلات این کلانشهر افزوده شده است .
رویکرد شعاری
نماینده بخش مركزی شورای شهر نیز در این رابطه اظهار کرد: بخش مركزی شهر مشهد شامل ۲۳۰ روستا با جمعیت ۴۰۰ هزار نفر است که كمترین عدالت و معیارهای مدیریتی در آن لحاظ شده است.
وی با بیان اینکه عدم توجه به نیازهای روستائیان و مناطق محروم به طور طبیعی موجب ایجاد شیب به سمت مهاجرت به شهر ها و ایجاد آسیب های اجتماعی می شود ادامه داد: باید با توسعه و توجه جدی به امکانات روستایی از موج مهاجرت ها به شهر کاست.
محمد فانی در گفتگو با مهر بیان کرد: متاسفانه مشكل حاشیه نشینی در مشهد تنها به یك شعار تبدیل شده است و هیچ اقدام موثری تاكنون برای رفع آن توسط مسئولان و مدیران انجام نشده است در حالیكه مشكلات این منطقه از شهر شامل دغدغه های مردم محروم و كم برخوردار می شود.
وی افزود: به طور مثال در بازدیدی كه امسال از حاشیه شهر مشهد توسط شورا انجام شد یكی از مدارس این منطقه شامل یك كلاس ۹ متری با ۲۵ دانش آموز می شد كه به علت كمبود فضای مناسب بخاری این كلاس به سقف پیچ شده بود.
وی یكی از مهمترین دلایل افزایش حاشیه نشینی در مشهد را مهاجرت روستاییان دانست و ادامه داد: كشاورزان و دامداران ما در روستاها با مشكلاتی چون خشكسالی، گران بودن علوفه و عدم پرداخت یارانه های روستایی مواجه هستند.
وی اضافه كرد: به طور مثال در بحث بهداشت و سلامت روستائیان در دولت تدبیر و امید ۵۸ مركز درمانی تاسیس شد كه ۴ مركز درمانی آن تنها در ساعات ادارای پزشك دارند و لذا برای جلوگیری از مهاجرت روستائیان به شهرها باید امكانات رفاهی آنها را فراهم كنیم.
ارتباط حاشیه نشینی با فقر
در این رابطه طاهره عودی کارشناس ارشد روانشناسی می گوید: حاشیه نشینان به لحاظ اجتماعی دارای موقعیتی متزلزل بوده و در طبقه پایینی از اجتماع قرار دارند، فقیرند و در کوچه و پس کوچه ها و محلات کم درآمد زندگی می کنند .
وی بیان کرد: این مردم از درآمد اقتصادی پایینی برخوردارند و بیشتر به کارهای اقتصادی غیرمولد مشغولند و جمع زیادی از آنها نیز کارگرند .
وی اذعان کرد: رشد حاشیه نشینی را اگر نتوان نشانه اصلی رشد فقر دانست، اما نمی توان از کنار این واقعیت نیز گذشت که هرچه حاشیه نشینی گرداگرد شهرهای بزرگ کشور گسترده می شود، زنگ خطر فقر هم صدایش بلندتر می شود.
وی با اشاره به اینکه جاذبه رفاه شهرنشینی بسیاری از روستائیان و حاشیه نشین ها را از زادگاه خویش جدا می کند و به سوی قطب های صنعتی و بازارهای کار می کشاند بیان کرد: از انجا که زندگی در شهر ها تناسبی با درآمد این افراد ندارد لذا این افراد در حاشیه شهر ساکن شده و خود را بر اقتصاد شهر تحمیل می کنند.
حاشیه نشینی و ارتکاب به جرم
عودی یادآور شد: بیشتر افراد مهاجری که به شهرها روی می آورند شغل ندارند و از نظر اقتصادی هم دچار بحران هستند از این رو برای امرار معاش به پول نیاز دارند و در چنین بحرانی است که انگیزه های ارتکاب جرم مهاجران فراهم می شود.
این کارشناس روانشناسی بیان کرد: انسان ها معمولا در زادگاه خود مواظب رفتار خود هستند و سعی می کنند خطایی از آنان سرنزند اما در حاشیه ها این ترس می ریزد و بستر جرم خیز می شود .
عودی یادآور شد: حاشیه ها به طور معمول پناهگاه امنی برای مجرمان و بسترهای مناسبی برای وقوع جرم در جامعه هستند.
حاشیه نشینی برایند نابرابری است
وی گفت: با نگاهی گذرا به حاشیه شهر مشهد می توان متکدیان، دوره گردها، کارگران ساده و مردمی را دید که نه شیوه زندگی، نه کار و نه دیگر شرایط آنان به محیط شهری شبیه نیست.
عودی افزود: افراد ساکن در حاشیه شهر مشهد در واقع محرومانی هستند که تحت فشارهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کمر خم کرده اند و با مهاجرت به شهرهای بزرگ چاره ای جز پناه بردن به آلونک های حومه مشهد نداشتند.
وی حاشیه نشینی را ناهنجاری خاص و منحصر به فردی حاصل از برآیند نابرابری ها در جامعه دانست و افزود: اغلب حاشیه نشین ها به امید کسب زندگی و درآمد بهتر به کلانشهرها مهاجرت می کنند و به اجبار در حاشیه شهرها اسکان پیدا می کنند.
تخاصم در برابر تفاهم
وی یادآور شد: باید حاشیه نشینی در شهر مشهد را جدی گرفت زیرا این نگرانی وجود دارد که در آینده ای نه چندان دور، آسیب های اجتماعی مبتلا به آن کل جامعه را تحت الشعاع قرار دهد .
وی ادامه داد: انطباق و سازگاری در حاشیه شهرها بسیار پایین است و مردمی که از فرهنگ های متفاوت و نگرش های متفاوت مجبور به زندگی در حاشیه شهرهای بزرگ شده اند اغلب نه با تفاهم، بلکه با تخاصم در کنار یکدیگر زندگی می کنند و طبیعی است که آن ها احساس امنیت را تجربه نمی کنند و نمی توانند از نظر شغلی، کاری و خانوادگی آرامشی احساس کنند.
عودی تاکید کرد: آرزوها و امیال سرکوب شده آن ها و رسیدن به زندگی ایده آل در سراب مهاجرت به شهرهای بزرگ و تمایل به کسب موفقیت های یک شبه در ذهن جوانان می تواند بسیار خطرناک و منتج به نتایج بسیار منفی شود .
وی اظهار کرد: از آنجا که این قشر اغلب کارگر با دستمزدهای بسیار پایین هستند، ناچارند برای کسب درآمد کافی ساعت های طولانی کار کنند و به این ترتیب، اندک اندک و در طول زمان پیوندهای خانوادگی شان کم رنگ و کم رنگ تر می شود.
وی گفت: مشکلات مالی، اغلب کودکان را از پرداختن به تحصیل باز داشته و از همان دوران طفولیت آن ها را به کارگرهای ضعیف و بیمار مبدل می سازد.
وی گفت: افرادی که همواره به چشم حقارت، ضد اجتماعی بودن و خطرناک بودن به آنها نگریسته می شوند افرادی که همواره از کمترین خدمات شهری، بیمه، بهداشت، تغذیه و رفاه برخوردارند لذا در معرض بیشترین آسیب قرار دارند و سایر شهروندان را نیز تهدید می کنند.
گزارش: بابک رحیمیان