به گزارش خبرنگار مهر، استان خراسان شمالی با وسعت بیش از ۲۸ هزار کیلومتر مربع در شمال شرق کشور، با میانگین بارندگی سالیانه حدود ۲۹۵ میلی متر دارای اقلیمی خشك و نیمه خشك است.
اما نیمه جنوبی استان به مراتب از میزان بارندگی كمتر و اقلیم شكننده تری برخوردار است و لذا بخش قابل توجهی ازاین منطقه یعنی حوزه آبخیز كال شور را بیابان ها و اراضی بیابانی تشكیل می دهند، مناطقی که به دلیل همین شرایط مشكلات زیادی را برای ساكنین و بهره برداران ایجاد می کنند.
محدودیت های اقلیمی و اكولوژیكی از مؤثرترین عوامل در توسعه مناطق بیابانی
بیابان‌ها اكوسیستم هایی است كه ویژگی هایی نظیر كمبود و پراكنش نامناسب بارندگی ها، شدت زیاد بارش ها و وجود رگبارهای شدید، گرمی هوا و اختلاف زیاد درجه حرارت شب و روز، شدت زیاد تبخیر و تعرق، فقر پوشش گیاهی و منابع آب، افزایش درجه شوری آب و خاك، وجود پهنه ها و دق های وسیع رسی و تبخیری(گچی و نمكی)، شدت زیاد بادها و وجود اشكال فرسایش بادی مانند شن های روان، تپه های شنی را دارند.
این عوامل یعنی محدودیت های اقلیمی، اكولوژیكی و زمین شناختی از مؤثرترین عوامل در توسعه مناطق بیابانی محسوب می شوند و لذا در طول تاریخ سازگاری و تطبیق با این محیط های خشن و محدودیت های آن مهمترین ابزارغلبه انسان بر بیابان ها بوده، اما با پیشرفت علم و تكنولوژی انسان ها سعی کرده اند تا با كاستن از این محدودیت ها، بهره برداری بهتری را از این گونه محیط ها به عمل آورند.
احمد یزدانی، مسئول امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی در گفتگو با خبرنگار مهر، می گوید: از كل مساحت دو میلیون و ۸۳۲ هزار و ۵۲۹ هکتاری استان، مساحتی حدود دو میلیون و ۳۳ هزار و ۶۶ هکتار آن یعنی حدود ۷۲ درصد آن را منابع طبیعی شامل مراتع، جنگل ها و بیابان ها تشكیل می دهد.
۹ درصد عرصه های طبیعی خراسان شمالی بیابان است
وی می افزاید: در این میان مساحت مراتع استان حدود یک میلیون و ۴۱۴ هزار و ۸۵۰ هکتار و ۷۰ درصد منابع طبیعی خراسان شمالی را تشکیل می دهد.
وی افزود: مساحت جنگل های استان برابر با ۴۳۴ هزار و ۵۵۰ هکتار و مساحت بیابان ها و اراضی بیابانی خراسان شمالی نیز حدود ۱۸۳ هزار و ۶۳۶ هکتار معادل ۹ درصد از كل مساحت منابع طبیعی استان است.
یزدانی با اشاره به مناطق بیابانی خراسان شمالی می گوید: بیابان های استان در نیمه جنوبی خراسان شمالی یعنی محدوده حوزه آبخیز كال شور واقع در شهرستان های اسفراین، جاجرم و گرمه گسترش دارند كه خود بخشی از حوزه كویر مركزی ایران هستند.
عوامل مؤثر بر تشکیل و توسعه بیابان ها در استان شامل پدیده های طبیعی نظیر دو عامل عمده محدودیت های اقلیمی و زمین شناختی و عوامل انسانی مانند بهره برداری بی رویه از منابع طبیعی(مراتع و جنگل ها)، آب و خاك و ... هستند. به گفته وی بیابان های استان عمدتاً در مناطقی چون منطقه میاندشت اسفراین و دشت های بیابانی گرمه و جاجرم و در مجاورت و طرفین رودخانه كال شور مشاهده می شوند.
این کارشناس مسئول با اشاره به مهمترین عوامل مؤثر در تشكیل و یا توسعه بیابان های خراسان شمالی، اظهار می کند: عوامل مؤثر بر تشکیل و توسعه بیابان ها در استان شامل پدیده های طبیعی نظیر دو عامل عمده محدودیت های اقلیمی و زمین شناختی و عوامل انسانی مانند بهره برداری بی رویه از منابع طبیعی مراتع و جنگل ها و آب و خاك هستند.
یزدانی با تشریح نحوه تأثیر عوامل اقلیمی بر تشکیل بیابان های خراسان شمالی، می افزاید: با اتمام آخرین دوره سرد یخچالی در حدود ۱۱ هزار سال پیش و آغاز دوره گرم و حاكم شدن اقلیم گرم و خشك بر این مناطق، تغییرات اقلیمی مانند كمبود بارش، افزایش دما، شدت زیاد تبخیر و تعرق و افزایش وزش بادها در این مناطق روی داده است.
وی همچنین با اشاره به عوامل و پدیده های انسانی مؤثر در پدیده بیابان زایی و توسعه بیابان های حوزه كال شور خراسان شمالی، می گوید: در مناطق فعلی بیابانی استان شهرهایی با سابقه تاریخی مانند اسفراین، جاجرم و گرمه قرار دارند و وجود ۶۰۶ اثر تاریخی در استان قرار دارند.
وی ادامه داد: تعداد زیادی از این اثار ازز جمله كاروانسرای رباط عشق، قلعه جلال الدین جاجرم، ارگ های شهر بلقیس و دولت آباد اسفراین در این مناطق بیابانی واقع اند و گواهی بر قدمت تاریخی این مناطق بوده و در حال حاضر نیز حدود ۱۷۵ هزار نفر در این مناطق بیابانی و حواشی و ارتفاعات مجاور آن زندگی می كنند.
دخالت های انسانی؛ مهم ترین عامل گسترش بیابان های خراسان شمالی
یزدانی ادامه داد: از سوی دیگر بررسی ها و مطالعات انجام شده توسط برخی از محققین حاكی از وجود پوشش جنگلی انبوه و مراتع خوب در این مناطق بیابانی و ارتفاعات حاشیه آن در قرون گذشته است اما متأسفانه در اثر تراكم بیش از حد دام و چرای بی رویه مراتع و قطع اشجار جنگلی و یا شخم و شیار مراتع توسط جوامع انسانی، عمده این پوشش های طبیعی به مرور از بین رفته اند.
وی اضافه کرد: این تخریب ها به نوبه خود نقش مؤثری در ایجاد تغییرات اقلیمی، افزایش فرسایش های آبی و بادی و ... داشته و در نتیجه زمینه های وقوع پدیده بیابان زایی و افزایش سطح بیابان های استان را فراهم آورده اند.
به گفته یزدانی از سوی دیگر بهره برداری غیراصولی از آب و خاك و نیز وجود سیستم آبیاری سنتی و نیاز به افزایش مصرف آب و برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی موجب كاهش شدید سطح این سفره ها شده و در برخی از مناطق با هجوم آب های شور سفره های زیرزمینی شور و یا لب شور شده اند.
وی ادامه داد: بدیهی است که كاهش كیفیت آب و افزایش درجه شوری آن نقش مهمی در شور شدن خاك و اراضی زراعی دارد و تمامی این فاكتورها از جمله عوامل تشدید كننده پدیده بیابان زایی هستند.
ظرفیت های گردشگری و توسعه ای بیابان های خراسان شمالی
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی نیز در گفتگو با خبرنگار مهر، با اشاره به پتانسیل های موجود در مناطق بیابانی استان، با بیان این که این مناطق بیابانی از نقطه نظر گردشگری اهمیت زیادی دارند، می افزاید: پدیده های اكوتوریستی نظیر پناهگاه حیات وحش میاندشت و پارك های ملی و مناطق حفاظت شده ساریگل و سالوك با تنوع گیاهی و جانوری كم نظیر واقع در ارتفاعات و حاشیه این مناطق بیابانی، مكمل یكدیگر بوده و به صورت یك مجموعه دارای اهمیت و ارزش زیادی هستند.
رضا باغبان ادامه داد: از سوی دیگر آثار باستانی و تاریخی متعدد و وجود سكونتگاه هایی با تنوع قومی كم نظیر در مجاورت این عوارض ژئوتوریستی و اكوتوریستی اهمیت آنها را مضاعف کرده است.
وی تصریح می کند: لذا با توجه به وجود مجموعه ای از جنبه ها و پدیده های مختلف زمین شناختی، اكولوژیكی و باستانی و در صورت تهیه طرح های جامع گردشگری و ایجاد زیرساخت ها می توانیم شاهد تبدیل شدن این مناطق به یك كانون و قطب گردشگری باشیم.
باغبان با اشاره به استعدادها و پتانسیل های مهم مناطق بیابانی حوزه كال شور خراسان شمالی از نقطه نظر منابع طبیعی و آبخیزداری، اظهار می کند: این مناطق بیابانی و ارتفاعات بالا دست آن مناسب ترین مكان ها در استان برای مطالعه و اجرای پروژه های آبخیزداری، آبخوان داری و پخش سیلاب هستند.
وی می افزاید: شرایط اقلیمی و زمین شناختی این مناطق به نحوی است كه رواناب های مناسبی از كوهستان های پر بارش شمالی با میزان بارش بیش از ۴۰۰ میلی متر در سال سرچشمه گرفته و به مناطق بیابانی پایین دست سرازیر می شوند.
باغبان ادامه می دهد: همچنین در این مناطق اجرای عملیات بیولوژیك و بیومكانیك نظیر كپه كاری نباتات علوفه ای، كشت یونجه دیم، غرس اشجار دیم مانند بادام و احداث جوی و پشته توام با بذر پاشی نباتات مرتعی و قرق مراتع صورت می گیرد که بدیهی است اجرای این نوع پروژه ها زمینه و بستر مناسبی را جهت توسعه كشاورزی، صنعتی و ایجاد اشتغال و افزایش درآمد اهالی و ساكنین منطقه را فراهم می کند.
احیای مناطق بیابانی استان و جلوگیری از بیابان زایی
وی با اشاره به دیگر اقدامات مهمی که برای احیای بیابان های استان، ممانعت از پیشروی و توسعه این مناطق و استفاده بهینه از آنها می بایست انجام شوند، اظهار می کند: از اقدامات مهم و ضروری در این گونه مناطق تسریع در تهیه و یا تكمیل طرح های مدیریت و احیاء مناطق بیابانی است.
به منظور توسعه پایدار دشت های بیابانی خراسان شمالی، اجرای طرح های مكانیزاسیون كشاورزی مانند آبیاری بارانی و استفاده بهینه از منابع پایه آب و خاك ضروری است. مدیرکل منابع طبیعی خراسان شمالی اضافه می کند: در قالب این طرح ها می توان با اقداماتی چون بوته كاری و بذرپاشی نباتات مقاوم و سازگار با اقلیم بیابان مانند تاغ و گز و قرق عرصه های بیابانی با مشاركت اهالی و بهره برداران نسبت به بهبود پوشش گیاهی طبیعی، كاهش اثرات مخرب فرسایش آبی و بادی و كاهش خسارات ناشی از جاری شدن سیلاب ها اقدام و زمینه لازم برای اجرای سایر طرح های زیر بنایی و توسعه منطقه را فراهم کرد.
وی تصریح می کند: البته ناگفته نماند که به منظور توسعه پایدار دشت های بیابانی خراسان شمالی، اجرای طرح های مكانیزاسیون كشاورزی مانند آبیاری بارانی و استفاده بهینه از منابع پایه آب و خاك نیز ضروری است.
به گفته باغبان با انجام این نوع اقدامات می توان راندمان آبیاری و بهره برداری از اراضی زراعی را افزایش داده و ضمن صرفه جویی در مصرف آب، از شور شدن سفره های زیر زمینی و مخازن آب شیرین ممانعت کرده و همچنین به محصولات و درآمد بیشتری نیز دست یافت.
وی اضافه کرد: همچنین از اقدامات مهم و اولویت دار دیگر در مناطق بیابانی استان اجرای عملیات اكتشاف و بهره برداری اصولی و علمی از معادن و نیز ایجاد و توسعه صنایع و به ویژه صنایع تبدیلی و معدنی جهت فرآوری محصولات زراعی، دامی و مواد معدنی است.
باغبان تصریح می کند: تمام طرح ها و اقدامات مزبور مكمل یكدیگر بوده و نتیجه نهایی اجرای این قبیل طرح ها ممانعت از پیشروی بیابان، احیاء مناطق بیابانی و بهره برداری بهینه و اصولی از آن و در نهایت رسیدن به توسعه پایدار و متوازن در اینگونه مناطق خواهد بود.