خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ: بیش از یک سال از تغییر دبیرکل نهاد کتابخانه های عمومی کشور می گذرد. روزهای نمایشگاه کتاب سال گذشته بود که زمزمه آمدن علیرضا مختاپور به نهاد کتابخانه های عمومی مطرح شد و حین برگزاری نمایشگاه بود که این تغییر رخ داد. مختارپور با حضور در نهاد، دست به تغییرات و تحولاتی زد. اما این تغییرات بیشتر در حوزه مفاد و اساسنامه ها بود و همچنین سعی شد بی هیاهو و به دور از غوغاسالاری باشد.
شاید بعد از یک سال قضاوت و بررسی کردن، برای نقد و تحلیل کارنامه یک مدیر و مجموعه زیرنظرش، کمی زود باشد اما به هر حال، می توان با نگاهی به گذشته، میزان تغییرات شکل گرفته و همچنین تاثیرگذار بودنشان را بررسی کرد.
علی آگاه کارشناس و محقق یادداشتی در این باره نوشته و آن را در اختیار خبرگزاری مهر قرار داده است. این یادداشت ارجاعات و پاورقی هایی دارد که همراه آن درج شده اند.
مشروح متن این یادداشت در ادامه می آید:
«خدا مى‌داند من وقتى یادم مى‌آیدكه مردم ما مطالعه كردن را بلد نیستند، به قلب من فشار مى‌آید»، «از مجموعه مسئولان امر کتاب خواهش میکنم که به مسئله کتاب به شکل جدیتری نگاه شود».
اين جملات برگرفته از بیانات رهبر معظم انقلاب در سالهای ۷۰ و ۹۰ در دیدار با دبیرکل و مسئولان کتابخانه های عمومی کشور است که هر دو بیان کننده عمق نگرانی و دغدغه ایشان در رابطه با وضعیت کتابخوانی در کشور و عدم وجود قرارگاه‌های فرهنگی در حوزه کتاب برای ایجاد بستری جهت مشارکت آفرینی و هم افزایی فعالان حوزه نشر است؛ قرارگاه هایی که فارغ از مسائل سیاسی و جناحی، تمام توان و انرژی خود را برای اجرای طرح های عملیاتی در حوزه کتاب، تربیت نیرو و کادرسازی در این حوزه به کار بندند. چه آنکه در تمام سالیان گذشته معظم له همواره تاکیدات و نگرانی‌های خود را نسبت به توجه به حوزه کتاب و کتابخوانی، هم در خطاب به متولیان امر و هم در رهنمودهایشان به آحاد مردم، متذکر شده‌اند.
اما دغدغه ها و نگرانی های فرمانده فرهنگی عادی و عادت شد؛ و اين دغدغه در اولویت کاری نبود. کتاب نه تنها به سبد خانواده‌ها وارد نشد، بلکه به کالای فرهنگی دست چندم مبدل گرديد که تقریبا هیچ نیازی به آن وجود نداشت. نهاد کتابخانه های عمومی به عنوان مهمترین متولی امور کتاب و کتابخوانی، با ساختار و روی های فرسوده، بعضاً سیاست زده و باری به هر جهت، نه تنها به «نام و عنوان خود التزام نداشت»[۱]، بلکه از آن فاصله گرفته بود.
پایش هوشمندانه فضای کتاب و کتابخوانی و نهادهای متولی، توسط ولی امر و فرمانده فرهنگی، ايشان را بر آن داشت تا مدیریت و راهبری قرارگاه «نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور» را به فردی محول کنند که به خوبی از تفکر مومنانه و اشراف نظری و عملی ایشان در حوزه کتاب آگاهی داشته باشد؛ این شد که سردار فرهنگی حوزه کتاب و کتابخوانی با ارادت قلبی و عملی به ولایت، سر بر امر ولی فرو نهاد... سمعاً و طاعتاً.
فرهنگ مدیریتی؛ جهادی، ساختارشکن و پویا
مدیریت جهادی، لازمه نگاه قرارگاهی به نهاد کتابخانه‌هاست. لزوم شناسایی و توجه به مولفه های حرکت جهادی نهاد به سمت «نهادي با تراز راهبردی فرهنگ کتاب و کتابخوانی» و بهبود ساختار سازمانی مبتنی بر مدل راهبری و عملیاتی و افزایش بهره وری از اشارات اين بحث است.
«سرعت عمل بدون شتابزدگی»[۲]، «استفاده کامل و بهینه از ظرفیت و امکانات موجود»[۳]، «شجاعت و جسارت انقلابی آمیخته با حزم»[۴]، «پرهیز از افراط و تفریط»[۵]، «مسئولیت‌پذیری»[۶]، «داشتن روحیه خدمتگزاری»[۷]، «بصیرت»[۸]، «کم خواستن و بسیار نثار کردن (کم خرجی و پرکاری)[۹]، «خستگی‌ناپذیری، پرکاری و سخت‌کوشی»[۱۰]، «عمل به هنگام و به اندازه»[۱۱]، «اعتقاد و التزام به کار گروهی»[۱۲]، «حرکت هدفمند»[۱۳] و «حفظ عزتمندی»[۱۴] از جمله شاخصههای مدیریت جهادی است که در یک سال گذشته در راهبری و هدایت مجموعه نهاد کاملا مشهود بوده است.
این مولفهها صرفا چند شاخصه نظری نیستند بلکه مصادیق آنها در راهبری جدید نهاد فراوان است که بيان همه آنها در مجال اندک این نوشتار نیاید اما از آنجا که «خدای متعال به سخن حق برکت داده و می‌دهد»[۱۵] و حسب قولِ معصوم که «قولا بالحق[۱۶]» به برخی از آنها به اختصار اشاره میکنم.
کتابداران؛ تکریمی از جنس امین و مشاور
«اولویت‌شناسی» يكي از ضرورت هاي فعالیت‌های فرهنگی است. اما گاهی اولویت تکلیف نیست، بلکه این «فوریت» است که باید مورد توجه قرار گیرد؛ ضریب انگیزه و اقدام دادن به کارهای اولویت‌دار. از همین رو تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی باید بر مبنای اولویت‌سنجی صحیح انجام شود تا انتخاب از میان انبوهی از فرصت‌ها، ظرفیتها و تهدیدها و محدودیت‌ها را منطقی و عقلانی سازد.
این نگاه استراتژیک در راهبری جدید نهاد و در قالب سامان‌دهی به وضعیت میزان حقوق کتابداران به خوبی بروز و ظهور کرد. اگرچه نقش کارشناسان و مدیران ستادی در طراحی و انجام ماموریت های نهاد کتابخانه‌ها نقشی اساسی و کلیدی است اما وظیفه اصلی و خط مقدم انجام تمامی اهداف متصور برای این نهاد برعهده بيش از ۶ هزار کتابدار در سراسر کشور است كه غفلت از اين نقش، به عنوان مهمترین سرمایه و رکن اساسی نهاد، تاثیر بسزایی در جهت تحقق «قابلیت و عاملیت» نهاد در عرصه فرهنگ کتابخوانی خواهد داشت.
تفاوت فاحش میزان حقوق کتابداران در مقایسه با کارکنان دیگر دستگاه های اجرایی یکی از عوامل نارضایتی کتابداران در سال های اخیر بود. میانگین حقوق کتابداران در هر ماه از سال ۹۲ حدود ۷۵۰ هزار تومان بود. علیرغم کسری بودجه بیش از ۷۶ میلیارد ریالی در سال ۹۳[۱۷] و عدم پرداخت بیش از ۹۰% سهم نیم درصد شهرداری ها[۱۸]، نگاه عدالت محور و عزتمدارانه به کتابداران منجر به این شد که تحت مدیریت جدید نهاد کتابخانه‌ها با تکیه بر ویژگی‌های «سرعت عمل بدون شتابزدگی»، «استفاده کامل و بهینه از ظرفیت و امکانات موجود» و «کم خواستن و بسیار نثار کردن (کم خرجی و پرکاری)» در مدت زمان کوتاهِ شش ماهه، بی آنکه بودجهای به نهاد اضافه شود و یا از خارج از نهاد مبلغی تزریق گردد، صرفا با انضباط مالی و صرفه جویی، وضعیت حقوق و دستمزد کتابداران سامان يافته و حقوق آنها به بیش از یک میلیون تومان برسد و امروز هیچ کتابدار روستایی نباشد که حقوقی کمتر از ۵۷۰ هزار تومان بگیرد و یا هیچ کتابداری بیمه نباشد.
«عزت به معنای ساخت مستحکم درونی یک فرد و جامعه است»[۱۹] که در مواجهه با موانع و تهدیدات اقتدارآفرین می‌شود و قدرت غلبه بر چالش‌ها فراهم می‌کند. این نگاه رو به بالا به عقبه درون‌زای نهاد و حفظ عزتمندی مجموعه در کنار روحیه خدمتگزاری و مسئولیت‌پذیری در دو وجه بروز و ظهور پیدا کرده است.
اول؛ تکریم مقام و جایگاه کتابداران؛ چه آنکه پیش‌تر نظريه ای وجود داشت مبنی بر اينكه کتابداری و امور مربوط به کتاب نه تنها علم نيست بلكه به راحتی با چند جلسه توجیهی می‌توان کتابدار تربیت کرد. براين اساس کتابدارها نه از نظر مالی بلکه از نظر تکریم و تأیید شخصی جایگاه واقعی خود را نداشتند.
جمعی عمل کردن و اعتقاد به کار گروهی
همچنين یکی از مولفه‌های نگاه قرارگاهی، جمعی عمل‌کردن و «اعتقاد و التزام به کارگروهی» در مسیر حرکت به سوی هدف است. «حاشیه‌نشینی» و «مهجوریت» فرهنگ در ذهنیت جمعیِ نخبگان و فرهیختگان و همچنین پاره‌ای آسیب‌ها و کاستی‌ها در مدیریت‌ها و فعالیت‌های فرهنگی همواره يكی از آسیب های جدی در نهاد کتابخانه ها بوده است. به واقع به دلیل وجود یک جبهه‌بندی فرهنگیِ جدی و واقعی، عاملان فرهنگی نیز باید در پی نقش‌آفرینی جدی باشند. اما این امر در نهاد کتابخانه ها همیشه مغفول مانده بود.
مشارکت کتابداران در برخی تصمیم‌گیری‌ها و اجرایی شدن طرح‌ها و برگزاری نشست‌های هم‌اندیشی با اساتید علم اطلاعات و دانش‌شناسی برای بهبود زیرساخت‌های نهاد و تصمیم‌گیری علمی و تخصصی نمونه بارز نگاه قرارگاهی به نهاد است. به واقع تکریم شأن و جایگاه واقعی کتابداران و استفاده از نظرهاي استشاری اساتید کتابداری و کتابداران در تصمیم‌گیری و راهبری مجموعه نهاد، روح عزتمندی و شرافت و کرامت انسانی را در جان و دل کتابداران به عنوان خط مقدم جبهه فرهنگی نهاد کتابخانه‌ها دمید.
دوم؛ آموزش تخصصی کتابداران به منظورِ اعمال نقش تاریخی و مهم خود به عنوان «مشاوران امین» و « متصدی و مباشر»؛ چه آنکه برگزاری دوره آموزشي تخصصي کتابداران کودک، برگزاری دوره‌های آموزش کتابداران در استان‌ها، برگزاری دوره پیشرفته آموزش مهارت قصه‌گویی برای کتابداران کودک و .... از مصادیق نگاه تخصصی به قوای درونی نهاد و ارتقاء کیفیت آن است.
تغییر برخی رويه های معمول و اشتباه، و ایستادگی و پافشاری در برابر این رفتارهای فرهنگی که به دلیل عادت و عادی شدن، درست در ذهن‌ها جلوه کرده است، با برخی مذاق ها سازگار نبوده و هجمه ها و تخریب هایی را به دنبال دارد. به واقع بحث بر سر رویارویی با تأویل های اشتباه فرهنگی است نه تنزیل ها. چه آنکه مواجهه و استقامت برای اصلاح یک حرکت و ذهنیت اشتباه فرهنگی همان تأویل های نادرستی است که به مراتب سخت تر از مواجهه با تنزیل است.[۲۰] اما عمل‌گرایی همراه با تفکر استراتژیک و برنامه‌ریزی راهبردی و بصیرتِ عملی و نظری ِ برخاسته از نگاه مستمر به فرمان و رهنمودهای فرمانده، «یعنی علی‌الدوام آفت‌شناسی کردن و توصیه‌ها و تذکرات را زمزمه کردن»، از خاصیت نگاه قرارگاهی به مجموعه تحت مدیریت است.
اما «لا یحمل هذا العلم الّا اهل البصر و الصّبر؛ بصیرت یعنی آگاهی و صبر؛ یعنی استقامت، پافشاری، خسته نشدن»[۲۱] در برابر هجمه‌ها.
عدم حضور نهاد کتابخانه ها در نمایشگاه کتاب تهران
یکی از این تغییر مشی های اشتباه حضور پر خرج و کم فایده نهاد کتابخانه های عمومی در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران بود. عدم حضور در نمایشگاه کتاب، در یک منظومه منطقی و با نگاه به «امکانات و ظرفیتهای موجود» از یک سو و از سوی دیگر، نگاه ولایتمدارانه به تذکرات و توصیههای ولی امر و فرمانده کل مبنی بر عدم اسراف و تبذیر در ادارات و سازمانها، به کارایی و اثربخشی مناسب و قابل قبول و متناسب با «سیاستهای اقتصاد مقاومتی»[۲۲] منجر شد. شکستن ساختار ذهنی اشتباه حضور حتمی و «به هر قیمتی» در نمایشگاه کتاب هر چند با هجمه هایی همراه بود اما مولفه جهادی «شجاعت و جسارت انقلابی آمیخته با حزم» و مومن بودن به اصلاح برخی حرکتهای اشتباه فرهنگی باعث استقامت و نادیده گرفتن هجمه ها شد. چرا که این عَلَم را جز اهل صبر و بصر بر دوش نمی کشند.
تذکرات و عتاب های مدیریت جدید نهاد به مدیران خود مبنی حفظ بیت المال و پرهيز از اسراف و هزینه‌های غیرضروری آن هم در شرایط اقتصاد مقاومتی[۲۳] و اصلاح این رویه اشتباه و متاسفانه رايج در ادارات نیز از مصادیق نگاه ولایتمدارانه و مومنانه به حرکت فرهنگی نهاد و حزم و استقامت انقلابی است.
چه آنکه شخص دبیرکل خود بیشتر و پیش‌تر از همه این مهم را بر خود و مدیران و معاونان و مشاوران خود سخت می گیرند و حتی این نگاه در سفرهای استانی و بازدید از کتابخانه‌ها با کمترین هزینه و حداقلی‌ترین هیات همراه و در بازه زمانی ِ کوتاه ِ یک روزه مشهود است.
به واقع «مدیر خوب کسی است که در اتاق خود، باشد و نباشد؛ یعنی اینکه در دستگاه دایم در حال گردش و دوران باشد.»[۲۴]از همین رو یکی از سیاست های ظریفِ کاری ِ مدیریت جدید نهاد در کنار خیل عظیم ایمیل هایی که از کتابداران دریافت شده و شخصاً مطالعه می شود، بازدیدهای سرزده به کتابخانه های استان های مختلف است. در واقع نگاه قرارگاهی ایجاب می کند تا مدیریت یک نهاد فرهنگی به مثابه کندوی زنبور عسل عمل کند و مسائل و مشکلات مجموعه تحت امر خود را شناسایی و اصلاح نماید.
«وَ أَوْحَى رَبُّک إِلى النَّحْلِ أَنِ اتخِذِى مِنَ الجْبَالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِشونَ.
ثمَّ کلِى مِن کلِّ الثَّمَرَتِ فَاسلُکِى سبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً یخْرُجُ مِن بُطونِهَا شرَابٌ مخْتَلِفٌ أَلْواَنُهُ فِیهِ شِفَاءٌ لِّلنَّاسِ إِنَّ فى ذَلِک لاَیَةً لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ»[۲۵]
«و پروردگارت به زنبور عسل وحی کرد که در کوه ها و درختان بلند و نقاط مرتفع خانه گزین، پس آنگاه از همه میوه ها بخور و خاشعانه در راه های پروردگارت سلوک کن، از بطن ایشان شرابی به رنگهای گوناگون خارج خواهد شد که در آن برای مردمان شفاست»
مَثَل زنبور عسل و شيوه زیستن و تولید عسل نمونه ای شفاف و بلیغ برای مدیریت کلان فرهنگی در قرآن کریم است. چه آنکه مدیریت دغدغه مند و آگاه، چارهای ندارد مگر اینکه بر بلندایی بایستد تا اشراف فکری و نظری و عملی بر مجموعه خود داشته باشد و همچون زنبور عسل از گل های مختلف بهره ای بردارد. به واقع سفرها و بازدیدهای سرزده و اطلاع نزدیک و بی واسطه از مسائل و مشکلات موجود و نیز گفتگوی صمیمی و بی تکلف با کتابداران که سرمایه ها (و گل های) جبهه فرهنگی نهاد کتابخانه ها هستند، باعث تصمیم‌گیری ها و تصمیم سازی هایی قوی و مستحکم می شود كه از درونش عسل مصفایی خواهد جوشید. این عسل مصفا نه فقط شیرین است، بلکه شفایی است برای همه آلام و مشکلات فرهنگی مجموعه. این شفابخشی عسل به خضوع و خشوع الهی و نيز به اشرافِ بر صحرای گلها و مزه کردن میوه های متنوع و گل های متکثر و متلوّن آن است. شفابخشی تصمیمات فرهنگی نیز مشروط به این شروط است و الاّ تصمیمات همچون «اوهن البیوت لبیت العنکبوت» می‌شود که از بزاق خود میخواست خانه بسازد!
یکی از ویژگی‌های نگاه قرارگاهیِ مدیریت جدید نهاد کتابخانه‌ها، «فهم دقیق و التزام عملی به نام و جایگاه»[۲۶] نهاد به عنوان یکی از متولیان اصلی عرصه کتاب و کتابخوانی در کشور است. به بیان دیگر تفکر مدیریتی جدید حاکم بر نهاد به روشنی الزامات عملی و نظری کار خود را با توجه به جایگاه و مأموریت‌ها مورد تدقیق قرار داده و به همین واسطه تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی را از میان انبوه فرصت‌ها و ظرفیتها و تهدیدها و محدودیت‌ها، منطقی، عقلانی و اثربخش می سازد. چرا که بخشی از عدم توفیقات به ابهام یا بدفهمی و انحراف در این زمینه مربوط می شود. این نگاه باعث می شود تا نهاد ـ به عنوان یک قرارگاه ـ و نیروی انسانی آن ـ به عنوان خطوط مقدم جبهه فرهنگی ـ نه تنها درگیر جریان یکنواخت و تکراری کارها و امور نشوند بلکه صحنه مبارزه فرهنگی را ترسیم می‌کند که در آن همه در یک جبهه بندی منسجم، برای رسیدن به اهداف ترسیم شده، با انگیزه و روحیه بالا در تکاپو و حرکت اند.
این نگاه به شكل گيری مجموعه سازی قوی در نهاد منجر شده است؛ به گونه ای که از رهگذر این التزام عملی، ارتباط با مجامع علمی کشور و جلب حمایت صاحب نظران رشته کتابداری به منظور بهبود و تعالی وضعیت موجود، تلاش در جهت برقراری امنیت شغلی کتابداران و درگیر نمودن آنان در فرآیند تصمیم گیری در حوزه کاری خود، و ارتباط و تعامل با دیگر سازمان ها و نهادها برای اتقان حرکت های فرهنگی میسر شده است. به واقع «همه‌نگری» و نگاه به همه فرصت ها و «همگرایی» و اتئلاف و اتحاد همه عاملان فرهنگیِ دخیل در حرکت نهاد و «جامع‌نگری» و «کلاندیشی» در سطوح گوناگون فعالیت‌ها دارای اصالت ذاتی است و «کار جمعی» و «جبهه‌سازی» در ساحت فرهنگی، از تکاپوهای انفرادی و گسسته، کارآمدتر و نتیجه‌بخش‌تر.
نتیجه گیری
هرچند نهاد کتابخانه ها تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله دارد اما باوجود همه کاستی ها و عوامل بازدارنده که خارج از اراده نهاد کتابخانه ها بر آن تحمیل شده است و نیز برخی ضعف های پایه ای و بنیادین، نمی توان تحول های مثبت را انکار کرد.
تحول مثبت در نهاد عمدتا به علت تحولات درونی و خودجوش فرهنگی، توجه به دغدغه ها و مطالبات مقام معظم رهبری به عنوان فرمانده فرهنگی کشور و البته «فرهنگ مدیریتی» و «فرهنگ رفتاری» در مدیریت جدید نهاد کتابخانه ها است.
فارغ از شاخص های کمی و آماری که روند رو به رشد نهاد را متضمن است، برخی شاخص های كيفی و معنوی نیز گویای این تحول چشمگیر است. شاخص هایی چون «اهتمام به ارزشهای تربیتی و فرهنگی»، «همگرایی فرهنگی و پیوند بین دبیرکل و کتابداران»، «اهتمام به حضور و مشارکت کتابداران در امور نهاد»، «اعتماد به نفس و احساس عزت و احترام بین کتابداران» نشئت گرفته از تفکری مومن، کاردان و همه جانبه نگر در راهبری نهاد کتابخانه هاست. راهبر و مدیری که استراتژی مدیریت وی روح نشاط و پویایی و عزتمندی را در مجموعه نهاد کتابخانه ها گسترده کرد.
معمولا عرصه فرهنگی را عرصه ای ساده و ابتدایی می پندارند که برای فعالیت در آن می‌توان به تجربیات شخصی و معلومات اندک بسنده کرد. از همین رو «سطحی نگری» و «ساده سازی» در درک و تحلیل آن، تعادل و انسجام فرهنگی را دچار خدشه می کند. از سویی قرارگاه فرهنگي صرفا جایگاهي سیاستگذار نیست، بلکه در قرارگاه دو بستر سیاستگذاری و اجرا با هم گره خورده اند. لذا این دو بستر باید از آبشخور عقلانیت و محاسبات و سنجههای دقیق و عالمانه تغذیه و مدیریت شوند تا اهداف و آرمان‌های در نظر گرفته محقق شود.
مدیریت و راهبری جدید نهاد با همه‌نگری و هم‌افزایی با مجموعه تحت مدیریت خود و عبور از تغافل و مهجوریت ِ تاریخی نسبت به کتابداران و اساتید کتابداری و هم‌افزایی و تعامل و مشارکت آنها در تصمیم‌گیری‌ها، و دوری از «بخشی نگری» و «راهبردها و اقدامات تک‌روانه» که از قوت و بضاعت متقنی برخوردار نیستند، و همچنین ایمان به اینکه «کار جمعی» و «جبهه‌سازی» در ساحت فرهنگی، از تکاپوهای انفرادی و گسسته، کارآمدتر و نتیجه‌بخش‌تر است، توانست فضای مدیریتی و تعاملی جدیدی را در نهاد ایجاد کند و از تمام ظرفیت ها و قابلیت های در جهت هدایت در یک مسیر و غایت مشترک برای تحقق «عاملیت» نهاد، بهره ببرد.
فهم، تبیین، تثبیت و انفاذ چهار مرحله وجودی قرارگاه فرهنگی است و نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، به عنوان قرارگاهی فرهنگی، برای رسیدن به نقطه مطلوب و تكامل يافته نیازمند بازآرایی مدام جبهه فرهنگی و عقبه‌درون‌زای خود و پایش فضای فرهنگی است. از همین رو «باز مهندسی» یا «بازآرایی» تمامی حوزه فعالیت‌ها، به ويژه «ساختار فعالیت‌ها و مدیریتی» و «اصلاح و بهبود زیرساختها»، «بازاندیشی در گذشته فرهنگی نهاد»، «احاطه به فرصت‌ها و تهدید‌های فرهنگی در درون و بیرونِ نهاد»، «نگاه واقع‌گرایانه به داشته ها و اندوخته های بومی» به مثابه ظرفیت و قابلیت نهاد در رویکرد جدید راهبری نهاد از اهمیت و اولویت ویژه‌ای برخوردار است.
منابع
قرآن کریم
نهج البلاغه حضرت علی علیه السلام
مطهری، مرتضی(۱۳۸۹)؛ ۱۵ گفتار، تهران: صدرا
مرکز صهبا(۱۳۹۲)، قرارگاه فرهنگی، تهران: موسسه جهادی
حسینی، سید مهدی(۱۳۸۵)؛ مدیریت فعالیت‌های فرهنگی، تهران: نشر هاجر
بسیج معاونت توسعه و فناوری رسانه(۱۳۸۹)، برای مدیران، تهران: بسیج سازمان صدا و سیما
پایگاه اطلاعرسانی مقام معظم رهبری (KHAMENEI.IR)
[۱] . یکی از شاخص‌های بیان شده در حکم اخیر شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان قرارگاه فرهنگی کشور
[۲]. بيانات در ديدار مسئولان اقتصادى و دست‌‌اندركاران اجراى اصل ۴۴ قانون اساسى، ۳۰/۱۱/۱۳۸۵. این مولفه
[۳]. بيانات در آغاز درس خارج فقه، ۱۴/۰۶/۱۳۷۴
[۴]. بیانات در حرم مطهر رضوی در آغاز سال ۹۰
[۵]. بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی،۲۳/۱۰/۱۳۸۲
[۶]. بيانات در ديدار مردم شيراز، ۱۱/۲/۱۳۸۷
[۷]. بیانات در دیدار جهادگران بسیج سازندگی در سال ۱۳۸۹
[۸]. دیدار با علمای استان فارس، ۱۱/۲/۱۳۸۷
[۹]. بیانات در ديدار با بسيجيان اردبيل، ۶/۵/۱۳۷۹
[۱۰]. بیانات در حرم مطهر رضوی در آغاز سال ۹۰
[۱۱]. بیانات در دیدار با بسیجیان استان قم، ۲/۸/۱۳۸۹
[۱۲]. بیانات در دیدار جوانان استان خراسان شمالی، ۲۳/۷/۱۳۹۱
[۱۳]. دیدار با مجمع طلاب و فضلای حوزه علمیه قم۱/۱۲/۱۳۷۰
[۱۴]. بیانات در مراسم سالگرد رحلت امام خمینی(ره)، ۱۴/۳/۱۳۹۱
[۱۵]. بیانات در دیدار مردم نوشهر، ۱۸/۲/۱۳۷۲
[۱۶]. نهج‌البلاغه، نامه ۴۷؛ وصیت‌نامه حضرت امیر(ع) به حسنین علیهم السلام
[۱۷] . مابهالتفاوت بودجه تخصیصی از سوی مجلس شورای اسلامی و بودجه لازم برای پرداخت صرفاً حقوق و مزایای کارکنان نهاد در سال ۹۳
[۱۸] . در سال ۹۲ از حدود ۲۹۶ میلیارد تومان برآورد نیم درصد شهرداریهای سراسر کشور مجموعا ۲۰ میلیارد تومان یعنی ۷% از سوی شهرداریها پرداخت شد.
[۱۹]. بیانات در مراسم سالگرد رحلت امام خمینی(ره)، ۱۴/۳/۱۳۹۱
[۲۰]. ر.ک: مطهری، مرتضی؛ ده گفتار، ص ۱۳۴؛ در باب رویارویی پیامبر و حضرت علی علیهم السلام با تاویل و تنزیل های زمانه.
[۲۱]. بیانات در دیدار اساتید و دانشجویان در دانشگاه علم و صنعت؛ ۲۳/۹/۸۷
[۲۲]. ابلاغی از سوی رهبر انقلاب در تاریخ ۳۰/۱۱/۹۲
[۲۳] . ر.ک: یادداشت شماره ۶ دبیرکل؛ ۴/۵/۹۳
[۲۴] . بیانات در جمع اعضای شورای اداری استان بوشهر؛ ۱۲/۱۰/۷۰
[۲۵] . نحل / ۶۸ و ۶۹
[۲۶]. حکم آغاز دوره‌ی جدید شورای عالی انقلاب فرهنگی؛ ۲۶/۷/۹۳