به گزارش خبرگزاری مهر، نشست نقد و بررسی کتاب «جوامع علم موسیقی» ابن‌سینا با ترجمه، تصحیح و تعلیقات سید عبدالله انوار عصر چهارشنبه ۱۱ شهریور با حضور مترجم، بابک خضرایی، علیرضا میرعلی‌نقی و سید عبدالرضا موسوی طبری در سرای اهل قلم برگزار شد.
ابن‌سینا؛ موسیقی‌دان یا موسیقی‌شناس؟
بابک خضرایی، عضو هیئت علمی دانشنامه جهان اسلام و پژوهشگر حوزه موسیقی در این نشست با طرح یک سوال گفت: آیا ابن‌سینا موسیقی‌دان و موسیقی‌شناس است یا خیر؟ در این دوران بین این دو واژه تفاوت‌هایی قائل می‌شوند. موسیقی‌دان آهنگساز و نوازنده است و موسیقی‌شناس کسی است که با عنوان «اتنوموزیکولوگ» معرفی می‌شود.
وی ادامه داد: در تاریخ فرهنگ و اندیشه ایران فارابی اندیشمندی است که هم موسیقی‌دان و هم موسیقی‌شناس زبردست و خبره‌ای بود، در مقابل اما ابن‌سینا بیشتر در دانش موسیقی‌شناسی تبحر داشت. بر این اساس آن نظریاتی که درباره «موسیقی‌ندانی» ابن‌سینا وجود دارد ناظر به این معنی است.
مترجم فارسی «الرساله الشرفیه فی النسب التالیفیه» صفی‌الدین ارموی با اشاره به دانش بسیار ابن‌سینا در حوزه موسیقی‌شناسی گفت: ابن‌سینا به عنوان یک حکیم بهره کافی و مناسبی از دانش موسیقی داشت. رساله‌های این دانشمند را مقایسه کنید با رساله خواجه نصیرالدین طوسی درباره موسیقی که تنها یک صفحه است. هرچند فراموش نکنیم که ابن‌سینا در جای جای رسالات خود درباره موسیقی به موسیقی عملی هم اشاره دارد.
خضرایی اضافه کرد: ابن‌سینا در «جوامع علم موسیقی» از تعدادی ساز از جمله «چنگ» و «خجسته» نام می‌برد و توضیحاتی درباره آنها ارائه می‌کند که نشان می‌دهد با ساختار آن سازها آشنایی کامل داشته است. ساز چنگ در زبان عربی به صورت «صنج» نوشته می‌شد که این عنوان به همین صورت به ترجمه فارسی آن راه پیدا کرده است. این واژه ممکن است مخاطبان را به یاد ساز «سنج» بیندازد و ای کاش استاد انوار در متن خود به‌جای «صنج» از واژه «چنگ» استفاده می‌کرد.
نسبت‌های موسیقایی طبیعت
خضرایی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به بخش‌های مختلف علم موسیقی از منظر ابن‌سینا، گفت: شیخ الرئیس موسیقی را به سیاق گذشتگان شامل دو بخش نغمه و ایقاع می‌داند. در همان دوران اخوان الصفا در رسائل خود به سه نوع تناسب قائل اند؛ تناسب عددی یا کمی، تناسب کیفی و تناسب موسیقایی که شامل دو نسبت کمی و کیفی هم می‌شود.
وی افزود: اگر اخوان الصفا به نسبت موسیقایی طبیعت قائل اند و درباره آن بحث می‌کنند به این دلیل است که در طبیعت هم نسبت‌های کمی وجود دارد و هم تناسبات کیفی. موسیقی خود شامل نغمه و ایقاع است و ما می‌توانیم در ایقاع نسبت‌های کمی و در نغمه نسبت‌های کیفی را مشاهده کنیم و در واقع موسیقی برآیند نغمه و ایقاع است.
تلاش استاد انوار برای ترجمه «جوامع علم موسیقی» ستودنی است
گردآورنده و ویراستار کتاب «صفی‌الدین از دیدگاه معاصر» همچنین با تشکر از عبدالله انوار به دلیل ترجمه کتاب «جوامع علم موسیقی» گفت: تلاش استاد انوار برای ترجمه این کتاب بسیار ستودنی است. برای ترجمه این اثر سترگ نیاز است تا هم احاطه گسترده و وسیعی نسبت به زبان عربی قدیم داشته و هم در دو علم «موسیقی» و «ریاضیات» دانشمند باشیم و باید اشاره کنم که استاد انوار جامع این علوم است.
خضرایی در ادامه از ناشر کتاب به دلیل برخی کاستی‌ها انتقاد کرد: متاسفانه ناشر کتاب را پاکیزه منتشر نکرده است. به‌جز برخی اشکالات ویراستاری، این ترجمه فهرست و نمایه ندارد و این اشکال به دلیل کم‌کاری ناشر رخ داده است. استاد انوار که نمی‌تواند در این دهه از عمر خود، وقت پربرکت‌شان را به کار دشوار فهرست‌نویسی و نمایه‌سازی اختصاص دهند.
همه آثار ابن‌سینا به فارسی ترجمه نشده است
عبدالله انوار، مترجم این کتاب نیز در این نشست اظهار کرد: ۲۵ سال پیش، یعنی زمانی که بازنشست شدم، به ترجمه و شرح مجموعه عظیم و سترگ «شفا» اقدام کرده و آن را به سرانجام رساندم. متاسفانه با اینکه ابن‌سینا یکی از نوابغ در طول تاریخ بشری است و کتاب‌های او در همه کشورها و نظام‌های آکادمیک جهانی تدریس می‌شود، اما همه آثار او تاکنون به فارسی ترجمه و منتشر نشده است.
وی افزود: ابوعلی‌سینا در «شفا» یک دوره حکمت نظری اعم از الهیات، ریاضیات، موسیقی، منطقیات و... را آموزش و بحث می‌کند. «شفا» تاثیر بسیاری بر همه حکیمان و دانشمندان پس از خود گذاشته است. به عنوان مثال اگر این مجموعه و دیگر آثار بوعلی به آندلس نرفته بود، فیلسوف بزرگی چون «ابن‌رشد» اکنون در تاریخ فلسفه به عنوان شارح ارسطو وجود نداشت.
این مترجم و نسخه‌پژوه ادامه داد: من به ترجمه صرف «جوامع علم موسیقی» اکتفا نکرده و شرح و تعلیقاتی نیز بر آن نوشتم تا مطالعه متن برای مخاطبان قابل فهم شود. همچنین باید اشاره کنم که «موسیقی کبیر» فارابی را هم ترجمه و شرح کرده‌ام که هنوز منتشر نشده است. در همسنجی این دو متن باید بگویم که اهمیت و جامعیت «جوامع علم موسیقی» از «موسیقی کبیر» بیشتر است.
انوار درباره سختی‌های این ترجمه گفت: بوعلی‌سینا کتاب نمی‌نوشت که شاگردش خوشش بیاید. زبان کتاب‌های این فیلسوف بزرگ یک زبان عربی غریب است. به قول ابوعبید جوزجانی، شاگرد شیخ‌الرئیس، وی فقط یکبار متن را می‌نوشت و آن را حک و اصلاح نمی‌کرد.
دو دوره مهم در موسیقی ایران
عبدالرضا موسوی طبری نیز در این نشست گفت: موسیقی ایران دو دوره بسیار مهم در حوزه مسائل نظری دارد؛ دوره نخست از تالیفات ابن‌سینا تا رسائل اخوان الصفا را دربر می‌گیرد. در این بین هم اثر سترگ ابوالفرج اصفهانی با عنوان «الاغانی» هم وجود دارد. این دوره در حدود یک قرن طول می‌کشد.
وی افزود: دوره دوم نیز تالیفات صفی‌الدین ارموی تا رسائل عبدالقادر مراغی را دربر می‌گیرد. این دوره از قرن هفتم هجری آغاز شده و تا اواسط قرن هشتم هجری به پایان می‌رسد. این دو دوره از اهمیت بسیاری در تاریخ موسیقی ایران و شرق برخوردار است.
اینک علم، کو مرد؟
موسوی طبری در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به دیدگاه ابن‌سینا درباره علم موسیقی گفت: شیخ‌الرئیس در همه علوم حضور جدی دارد. وی وقتی وارد مباحث علوم مختلف می‌شود می‌گوید که «اینک مرد کو علم؟» اما وقتی به علم موسیقی می‌رسد، می‌گوید که «اینک علم، کو مرد؟».
این پژوهشگر موسیقی ادامه داد: ابن‌سینا در علم موسیقی یک استثناست و از معدود اهالی کلمه و معنی است که هر دو علم «ایقاع» و «عروض» را به خوبی هرچه تمامتر می‌شناسد. در قرون مختلف متاسفانه عروضیان که اهل کلمه و معنی بودد، به درستی علم «ایقاع» را درک نکرده و در مقابل اهالی موسیقی نیز علم «عروض» را نمی‌فهمیدند.
تألیفات ابن‌سینا در موسیقی
موسوی طبری همچنین به رساله‌های ابن‌سینا در علم موسیقی نیز اشاره کرد: شیخ‌الرئیس در سه کتاب مجموعه معروف «شفا»، «دانشنامه علایی» و «نجات» به شرح و تحلیل مبانی نظری موسیقی پرداخته و «جوامع علم موسیقی» بخشی از کتاب عظیم شفاست.
وی با اشاره به انتشار «جوامع علم موسیقی» در قاهره گفت: این کتاب در ۶۰ سال پیش به مناسبت هزارمین سالگرد شیخ‌الرئیس، با تصحیح زکریا یوسف در قاهره منتشر شد. چاپ عربی این کتاب بر ترجمه فارسی امتیازهایی به عنوان مثال فهرست‌هایی چون فهرست اصطلاحات موسیقی قدیم دارد، اما ترجمه فارسی فاقد این فهرست‌هاست.
علیرضا میرعلی نقی، محقق موسیقی و نوازنده نیز در این نشست گفت: ترجمه کتاب «جوامع علم موسیقی» یکی از اتفاقات مهم موسیقی ایران در دوران معاصر است. اکنون ۲۲ سال است که از تدوین، تصحیح و انتشار بخش موسیقی «دانشنامه علایی» به سعی مرحوم تقی بینش می‌گذرد و از آن دوران تاکنون هیچ اثری از تالیفات حوزه موسیقی ابن‌سینا در بازار کتاب‌های فارسی نبوده است.
وی افزود: برای کسانی که در حوزه موسیقی ایرانی و به‌طور کل در فلسفه ایرانی تحقیق و پژوهش می‌کنند، انتشار ترجمه فارسی «جوامع علم موسیقی» اتفاق کوچکی نیست. به یقین ارزش این ترجمه در سال‌های بعد بیشتر مشخص می‌شود.
«جوامع علم موسیقی» ابن‌سینا و ترجمه سیدعبدالله انوار با شمارگان هزار نسخه، ۱۶۶ صفحه و بهای ۱۰ هزار تومان از سوی انتشارات بنیاد علمی و فرهنگی بوعلی سینا در همدان منتشر شده است.