به گزارش خبرگزاری مهر متن پیش رو نقدی است بر رمان «پسران دوزخ؛ فرزندان قابیل» به قلم حجت الاسلام مهدی مسائلی که از نظر می گذرد؛
«پسران دوزخ؛ فرزندان قابیل» عنوان کتابی است که چندی پیش با هدف «نمایش چهره واقعی داعش» منتشر شد، اما مطالعه آن نشان می دهد بیشتر کتابی در مواجهه با عقاید اهل سنت و ردّ آنها است، همچنان که نویسنده با نگاهی نادرست به مقوله وحدت اسلامی، شبهاتی را در این راستا بیان می کند.
با این حال در ماه های اخیر از سوی بعضی نهادهای فرهنگی و مذهبی، تبلیغات فراوانی بر روی این کتاب انجام شده است آن گونه که حتی بعضی از متولیان فرهنگی تعداد فراوانی از آن را خریداری نموده و در شهرهایی که شیعه و سنی در کنار یکدیگر زندگی می کنند به رایگان در اختیار افراد قرار داده اند.
از همین رو در ادامه این یادداشت تلاش می شود تا فارغ از جنبه های داستانی و هنری این کتاب، به نقد دیدگاهی بپردازیم که با برانگیختن تعصبات و هیجانات مذهبی، بیش از آن چهره واقعی داعش را برای اهل سنت نمایش دهد، آن را پنهان ساخته و حتی آن را برای اهل سنت توجیه پذیر می کند!
البته این نگاه نادرست منحصر به نویسنده این کتاب نیست و طرفداران پرحرارتی دارد که در رسانه های گوناگون به تبلیغ آن می پردازند، ولی به هرحال محور اصلی این یادداشت نقد مطالب کتاب «پسران دوزخ؛ فرزندان قابیل» است.
۱. اولین سخنی که در نقد دیدگاه نویسنده کتاب «پسران دوزخ؛ فرزندان قابیل» باید بیان کرد این که:
نویسنده می پندارد راه نجات اهل سنت از خطر افراط گرایی تغییر مذهب آنهاست، او از این رو می کوشد تا با ایجاد تردید در اعتقادات و مقبولات آنان نادرستی این مذهب را به آنها گوشزد کند. همچنانکه وی در یادداشتی این کار را نوعی دلسوزی برای اهل سنت می داند.
این در حالی است که گسترش افراط گرایی در میان اهل سنت، از جهت ماهیت هیچ ارتباطی با مذهب اهل سنت ندارد و حتی تلاش برای تغییر مذهب اهل سنت می تواند آن را پررنگ تر کند. از این رو ابتدا باید عوامل تشدید و گسترش افراط گرایی را شناخت و سپس به مقابله با آنها رفت، عواملی که بعضی از شیعیان را نیز درگیر افراط گرایی نموده است. این عوامل را می توان در دو دسته تقسیم بندی کرد:
الف) افراط در اندیشه های مذهبی: متأسفانه همواره افرادی هستند که جایگاه و موقعیت خویش را در فرقه گرایی و تفرقه افکنی میان مسلمانان می بینند، از این رو آنها تلاش می کنند تا گزاره هایی را به مذاهب اسلامی بیفزایند که هیچ جایگاهی در اندیشه های مذاهب اسلامی ندارند. این عامل موجب می شود که اصالت مذاهب اسلامی را در نزد افراط گرایان به شدت دگرگون شود و لذا با اندکی تأمل می توان فهمید که مثلا اندیشه های وهابیت، گزاره های غیراصیلی است که تفرقه افکنان می خواهند آنها را به عنوان اندیشه های اصیلِ اهل سنت معرفی کنند.
ب) اما عامل دوم که نقشی اساسی در گسترش افراط گرایی در شیعه و اهل سنت دارد، پررنگ شدن تعصبات و هیجانات مذهبی با توطئه دشمنان خارجی و مزدوران داخلی آنها است. توضیح بیشتر این که علی رغم پندار عمومی، تعصب به فکر و اندیشه اطلاق نمی شود، بلکه صفتی برای رفتار و اخلاق انسان ها است، از این جهت فکر تعصب آمیز و غیر تعصب آمیز وجود ندارد، بلکه برخورد تعصب آمیز و غیر تعصب آمیز وجود دارد.
تفاوتی نمی کند چه شیعه باشیم و چه سنی، مسلمانِ متعصب تنها هم اندیشان خویش را مسلمان می داند و مابقی مسلمانان را کافر! اینجاست که بعضی از شیعیان نیز نه تنها اهل سنت بلکه دیگر شیعیان را تکفیر می کنند، همچنان که افراط گرایان اهل سنت همچون داعشیون نه تنها شیعه، بلکه سایر اهل سنت را نیز دشمن خویش می پندارند.
به هر حال مقصود از بیان این مقدمه تبیین این مطلب بود که تعصب و جمود هر کجا و نسبت به هر اندیشه ای که باشد آن را خطرناک می کند. از این رو نباید ما کاری کنیم که تعصبات و هیجانات مذهبی برافروخته شود و با بسته شدن چشم های حق بین مسلمانان، فرصتی فراهم شود تا عده ای از آب گل آلود فتنه های مذهبی ماهی خویش را بگیرند.
امروز مزدوران فتنه انگیز در میان اهل سنت به آنها این گونه القا می کنند که شیعه و انقلاب اسلامی مردم ایران هجومی علیه اندیشه های مذهبی اهل سنت است و آنها می خواهند مقدسات مذهبی شما را خدشه دار کنند و سوگمندانه در این میان بعضی شیعیان با رفتارهای خویش به تأیید این سخن می پردازند. برای روشن شدن بحث لازم است به بیان خاطره ای بپردازم:
چندی پیش با مدیر پایگاهی اینترنتی گفتگو می کردم که ادعای مبارزه با وهابیت داشت، ولی اقداماتش در راستای توهین به مقدسات اهل سنت و تحریک احساسات آنها بود. او به بنده آمار می داد که چقدر از اهل سنت را تا کنون بدین روش شیعه کرده است. پس از اتمام این آمارها به او گفتم: آیا آماری داری که چقدر از اهل سنت را تا کنون وهابی کردی!؟ آیا می دانی چه میزان از اهل سنت به واسطه سخنان تو به گروه های مزدوری همچون داعش متمایل شده اند!؟
حقیقت آن است که امروز عده ای به نام مبارزه وهابیت، بزرگترین خدمت را به جریان وهابیت تکفیرى نموده و با برافروختن تعصبات و هیجانات مذهبی اهل سنت برای تکفیریان نیرو جذب می کنند. در این میان عنوان مقابله با وهابیت نیز پوششی برای توجیه اقدامات تفرقه افکنانه شده است!
پس امروز راه مبارزه با افراط گرایی در میان اهل سنت هجوم به عقاید آنها و تشکیک در اندیشه های مذهبی آنان نیست، بلکه باید از راه ارتباط با جریان های اعتدلال گرای اهل سنت، سوءتفاهم ها و بدبینی ها و القائات شیطانی فتنه گران را برطرف نمود، و با تحقق انسجام امت اسلامی، جبهه ای فراگیر در مقابل تعصب و جمود و افراط گرایی پدید آورد.
با این حال نویسنده کتاب «پسران دوزخ؛ فرزندان قابیل» برای مقابله با داعش ابتدا به سراغ باورهای اهل سنت رفته و در اولین قدم نقد کتاب صحیح بخاری را در دستور کار قرار می دهد. (صفحه ۶۲ این کتاب) کتابی که اهل سنت برای آن احترام خاصی قائل بوده و آن را از معتبرترین کتاب روایی خویش می دانند. آری درست است که از دیدگاه شیعه نقدهای فراوانی به کتاب صحیح بخاری وارد است، امّا آیا در جایی که نقد و مواجهه با داعش مطرح است باید نقد صحیح بخاری مطرح شود!؟
حقیقت این که داعش جریان مزدوری است که می خواهد خویش را رهبر و مدافع اهل سنت در مقابل هجوم اعتقادی و سیاسی شیعه معرفی کند و حال چرا ما باید این گونه به تحقق اهداف آن کمک کنیم!؟
البته نویسنده این کتاب در یادداشتی بیان این مطالب را حق گویی و دفاع از حقانیت مذهب تشیع معنا نموده و با این تعبیرکه «دفاع» به معنای «هجوم» نیست، آنها را توجیه می کند. اما راست این که هیچ کس مخالف حق گویی و یا دفاع از حقانیت نیست، ولی مهم آن است که به چه روشی، در کجا و برای چه کسانی به این حق گویی می پردازیم!؟
افزون بر این بی شک بعضی از باورهای مذهبی شیعه، برای اهل سنت پذیرفتنی نیست و آن ها تحمل و ظرفیت قبول این اعتقادات را ندارند؛ زیرا یا مبانی اعتقادی شیعه را قبول ندارند، یا معرفت لازم را دراین باره کسب نکرده اند. از همین رو مطرح کردن بعضی از اندیشه های شیعه برای آنان، واکنش شدید ایشان در پی دارد؛ آن گونه که ممکن است به مکتب اهل بیت- علیهم السلام- توهین کنند و از آن روی برتابند.
متأسفانه وقتی فضای دشمنی پدید می آید هیچ گاه حرف حق شنیده نمی شود و حتی اگر حق بسیار روشن و مبرهن نیز بیان شود، بحث و مجادله بیشتر در چنین فضایی به جای هدایت دیگران، تنها آتش تنور تعصبات مذهبی را شعله ور می کند. پس اگر ما می خواهیم معارف اهل بیت علیهم السلام را گسترش بدهیم نیاز به تعامل علمی به دور از تعصب با اهل سنت داریم، و برای تحقق این امر ابتدا باید اصول مشترک را محور قرار دهیم و سپس بر سر موارد اختلافی به تبادل آرا بپردازیم نه این که ابتدا موارد اختلافی را مطرح نموده و بخواهیم با غلبه خویش بر طرف مقابل به وحدت دست یابیم!
۲. نقد دیگری که به دیدگاه نویسنده کتاب «پسران دوزخ؛ فرزندان قابیل» وارد است این که:
وی در نگاهی نادرست به وحدت اسلامی، آن را به معنای وحدت مذهبی می داند، وحدتی که تحقق آن تنها با شیعه شدن همه مسلمانان اتفاق می افتد. از این رو می نویسد:
«... تفرقه در اسلام ارتباطی با تشیّع ندارد. بر فرض محال هم که شیعیان بخواهند به مذاهب چهارگانه نزدیک بشوند... به کدام مذهب باید نزدیک بشوند!؟ چون به هر مذهبی که نزدیک بشوند از مذهب دیگر دور شدند.»(ص ۸۹ – ۹۰)
وی همچنین در گفتگویی دیگر درباره وحدت بیان می کند:
« ... دیگر هر آدم عاقلی می داند که وحدت یک صفت پسندیده است. چه کسی از وحدت بدش می آید!؟ خداوند هم وحدت مسلمان ها را دوست دارد. حالا چرا باید فاطمه نخواهد که ما وحدت داشته باشیم. همان طور که دستی بر پاهایش می کشد، می گوید: «وحدت ما یعنی نزدیک شدن ما به هم، درست است!؟ یعنی اینکه تو یک قدم به من نزدیک بشوی! درست است؟»
- بله
- خوب... اگر حقیقتِ دینِ خدا و حقیقتِ ایمان درست پشت سرت باشد چی؟
متوجه منظورش نمی شوم.
- یعنی چه؟
- ببین! من الان دقیقاً جلوی تو نشستم، درست است؟
سرم را تکان می دهم.
- بله.
- و تو اگر بخواهی با من به وحدت برسی باید بیایی به طرف من. درست است؟
- بله.
- خوب... اگر حقیقتِ ایمان پشت سرت باشد چی!؟ آن وقت تو هر چقدر که به منظور وحدت به من نزدیک می شوی، داری از پشت سرت فاصله می گیری! یعنی داری از «حقیقتِ ایمان» دور می شود.
نمی دانم چه باید بگویم. ادامه می دهد.
- رضایت خداوند در نزدیک شدن ما به «حقیقتِ دین» و «حقیقتِ ایمان» است! اگر من و تو با هم متحد بشویم و این اتحاد ما را از «حقیقتِ ایمان» دور کند، این اتحاد کمترین فایده ای ندارد! تو من را «کافر» و خارج شده از دین می دانی و اعلام کردی که همه عقاید تشیّع تحریف شده و دروغین است. حالا چه لزومی دارد که تو خودت را به من نزدیک کنی!؟ در آن صورت تو هرچه به من نزدیک تر شوی از «حقیقتِ ایمان» و «ذات ِ دین» دور شدی و اگر از «حقیقتِ ایمان» دور شوی از «خشنودی خداوند» دور شدی! پس عقل سلیم حکم می کند که خشنودی و رضایت خداوند در این است که من و تو ابتدا «حقیقتِ ایمان» را کشف و درک کنیم و بعد هر دو خودمان را به آن حقیقت نزدیک کنیم. حالا اگر یکی از ما دچار غفلت شد و نخواست خودش را به «حقیقتِ ایمان» نزدیک کند، این دیگر برعهده خودش است و دیگری نباید خودش و عقوبت و سرنوشتش را فدای آن کند! مرکز اتحاد جهان اسلام فقط یک چیز است و آن «حقیقتِ ایمان» است.»(ص ۹۹ – ۱۰۰)
از دیدگاه نویسنده این کتاب، وحدت اسلامی تنها در یک صورت تحقق پیدا می کند و آن هنگامی است که مسلمانان حق را بشناسند، حقی که هرکدام از مذاهب اسلامی مدعی آن هستند و بر اساس نظر نویسنده تنها منطبق بر اعتقادات تشیع است، از این رو بنا بر نظر وی وحدت اسلامی هنگامی تحقق پیدا می کند که همه مسلمانان شیعه شوند. اما صراحتا باید گفت این نگاه نادرست به وحدت اسلامی همان نگاه نادرستی است که وهابیت به وحدت اسلامی دارد، زیرا وحدت از نظر وهابی ها و بعضی افراطیون اهل سنت، نیز به این معناست که همة مسلمان ها - چه شیعه و سنی- از اندیشه های خویش دست کشیده و وهابی شوند. با این نگاه و رویکرد، آنها نیز همایش وحدت اسلامی برگزار می کنند! حتی جریان های مزدوری همچون داعش نیز با رویکرد حاکم نمودن اندیشه خویش بر جهان اسلام، نقشة واحدی از جهان اسلام ارائه داده و با حذف مرزهای ملی و جغرافیایی همة مسلمانان را به بیعت با خلیفه خویش فرا می خواند، تا با یکسان ساختن اعتقادات مسلمانان وحدت بین آنها حاصل شود.
هرچه هست تفسیر وحدت اسلامی به معنای وحدت مذهبی نه تنها تحقق عملی ندارد، بلکه ترویج این گونه نگاه ها به وحدت اسلامی، یعنی ایجاد تفرقه و دشمنی بیشتر! یعنی این که مسلمانان با یکدیگر دشمنی و جنگ کنند تا اندیشه خویش را بر جهان اسلام حاکم کنند. از این رو باید معنای درست وحدت اسلامی را شناخت، معنایی مقام معظم رهبری آیت الله خامنه ای آن را این گونه تبیین می فرمایند:
«اتحاد مسلمین، به معناى انصراف مسلمین و فِرَق گوناگون از عقاید خاص کلامى و فقهى خودشان نیست؛ بلکه اتحاد مسلمین به دو معناى دیگر است که هر دوى آن باید تأمین بشود: اول این که فِرَق گوناگون اسلامى (فِرَق سنى و فِرَق شیعه) – که هر کدام فِرَق مختلف کلامى و فقهى دارند –حقیقتاً در مقابله با دشمنان اسلام، همدلى و همدستى و همکارى و همفکرى کنند. دوم این که فِرَق گوناگون مسلمین سعى کنند خودشان را به یکدیگر نزدیک کنند و تفاهم ایجاد نمایند و مذاهب فقهى را باهم مقایسه و منطبق کنند. بسیارى از فتاواى فقها و علما هست که اگر مورد بحث فقهىِ عالمانه قرار بگیرد، ممکن است با مختصر تغییرى، فتاواى دو مذهب به هم نزدیک شود.»[۱]
افزون بر این، به نظر می رسد که نویسنده نیز همچون بسیاری از شیعیان می پندارد که سخن از لزوم وحدت و نهی از تحریک احساسات مذهبی اهل سنت، در واقع نوعی کوتاه آمدن از عقاید و اندیشه های شیعه و یا حداقل کمرنگ نمودن آنهاست!
به تعبیر بهتر، وی مُدارا با اهل سنت را با مُداهنه در تفکرشیعه خِط نموده و سخن گفتن از مُدارا و کوتاه در رفتارها و برخورد با اهل سنت را به معنای مُداهنه و کوتاه آمدن در اندیشه و اعتقادات شیعه تفسیر می کند. اما راست این که مُدارا با مُداهنه تفاوتی اساسی دارند؛ زیرا آنچه در مُدارا و مُداهنه مشترک است نرمی است با این تفاوت که مُدارا، نرمی با مردم است و مُداهنه، نرمی در حقیقت. متعلَّق مُدارا، انسان است و متعلَّق مُداهنه، حقیقت. آن که در برخورد با مردم چشم پوشی می کند (با حلم و تحمّل و عفو رفتار می کند)، مُدارا می کند، امّا آن که از حقیقت چشم پوشی می کند (برای خوشامد دیگری، از حقیقت، یا بخشی از آن دست می کشد)، مُداهنه می کند.
حال که معنای مدارا و مداهنه و تفاوتشان مشخص شد به این نکته می رسیم که در برخورد با اهل سنت نیز باید مُدارا کرد نه مُداهنه!
اهمیت در نظر گرفتن مُدارا در تبلیغ دین و مذهب آن قدر مهم است که اهمیت ندادن به آن نه تنها ممکن است تبلیغات دینی و مذهبی را بی فایده کند بلکه گاهی تبلیغات مذهبی را به عاملی ضد آن مذهب تبدیل می کند. از همین رو در مسیر مُدارا با دیگران، تقیّه وظیفه و تکلیفی مهم برای شیعیان است. در روایات، اهتمام نداشتن به تقیه معادلِ بی دینی فرض شده است؛ آن چنان که ائمۀ معصومین - علیهم السلام- فرموده اند: «إِنَّ التَّقِیَّةَ مِنْ دِینِی وَ دِینِ آبَائِی، وَ لَا دِینَ لِمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ. یعنی: همانا تقیّه از دین من و دین پدران من است و کسى که تقیه ندارد، دین ندارد.» (شیخ کلینی، کافی، ج ۳، ص۵۶۶.)
روایات باب تقیه آن قدر پُرشمار و پُراهمیت است که باید بحث آن را در کتاب هایی مستقل دراین باره دنبال کنیم. اما کوتاه سخن اینکه: تقیه را معمولاً به لحاظ انگیزه و علتش به دو نوع «خوفی» و «مُداراتی» تقسیم می کنند:
تقیۀ خوفی به این معناست است که اگر فردی احتمال دهد به سبب انجام عملی یا اظهار عقیده ای مذهبی، ممکن است مخالفان مذهبی به دین، جان، ناموس یا مال او یا دیگران دست درازی کنند، باید برای حفظ آن ها از آشکارساختن آن عمل یا نظر خودداری و تقیه کند. حتی در چنین جایگاهی می تواند عمل و نظر خویش را در ظاهر مطابق با مذهب مخالفان یا کافران قرار دهد.
در مقابل تقیۀ خوفی، تقیۀ مُداراتی قرار دارد که براثر ترس و به منظور حفظ جان و عقیده انجام نمی شود؛ بلکه این نوع تقیّه به منظور حسن معاشرت با اکثریت مسلمانان یعنی اهل سنت تشریع شده است. تقیۀ مُداراتی درحقیقت نشان دهندۀ اهتمام و عزمِ مذهب تشیع به همزیستی مسالمت آمیز و حفظ وحدت و یکپارچگی مسلمانان است تا در پرتو آن، شیعیان بتوانند مسئولیت دینی خود را در هدایت و ارشاد دیگران به انجام رسانند.
متأسفانه عدم آگاهی نویسنده از شیوه تعامل اهل بیت علیهم السلام با اهل سنت موجب شده تا در یادداشتی وی تلحویحا دستورات مبتنی بر تحکیم وحدت اسلامی را مخالف اراده و خواست «اهل البیت(ع)»، و ناسازگار با مسیر تبلیغی تشیع بداند! این در حالی است که حقیر در کتاب «پیشوایان شیعه پیشگامان وحدت» با استناد به روایات معتبر اهل بیت(ع) مشخص نموده ام که کلام وسیره و رفتار آن بزرگواران از شاخص ترین الگوها برای تحقق انسجام اسلامی است البته اگر درست و به صورت کامل دیده شود. متأسفانه افرادی همچون نویسنده این کتاب از اعتراض حضرت زهراء و خطابه ایشان در مسجد سخن می گویند، ولی از سکوت امیرالمؤمنین و سایر ائمه شیعه در رستای مصلحت امت اسلامی و حفظ انسجام آن سخنی بر زبان نمی آورند. آری حفظ امت اسلامی از خطرها و جلوگیری از سوء استفاده دشمن از تفرقة میان مسلمانان، آن قدر مهم است که اهل بیت- علیهم السلام- در این راه حتی از خلافت و حاکمیت ظاهری خویش بر مسلمانان گذشتند، اما حالا چه شده است که عده ای از شیعیانِ چشم بر روی همة واقعیت ها می بیندند و با نام طرفداری از اهل بیت- علیهم السلام- بر آتش فتنه های مذهبی دمیده و به تضعیف امت اسلامی کمک می کنند!؟
۳. نحوه بیان و گفتار نویسنده درباره اهل سنت و اعتقادات آنان حکایت از آن دارد که وی به شدت تحت تأثیر کسانی است که رویکرد تهاجمی و تقابلی با اهل سنت دارند؛ مثلاً نویسنده در هیچ کجای کتاب از واژه «سنی» و یا «اهل سنت» استفاده نمی کند و معمولاً آنان را با تعبیر «عامه» و «پیروان شیخین» مورد خطاب قرار می دهد. همچنین متأسفانه تاریخ پایان نگارش کتاب خویش را نهم ربیع الاول قرار داده است که در نگاه فتنه گران شیعه، اسم رمزی برای تفرقه افکنی است. همچنان که در ابتدای کتاب نیز تقدیم نامه ای به شهید شیخ حسن شحاته قرار داده شده است، شخصی که اگرچه بعضی در کشور ما خواستند علت شهادت وی را در دشمنی اهل سنت با شیعه خلاصه کنند، ولی عامل اصلی آن انتشار توهین ها و فحاشی هایی از زبان وی به مقدسات اهل سنت و خصوصا عایشه در شبکه های ماهواره ای بود؛ آن گونه که انتشار توهین های شیخ حسن شحاته در فضای مجازی و رسانه ها موجب شد تا افراطیون متعصب مصر به منزل وی یورش برند و و او را به شهادت برسانند.
همچنین قهرمان اصلی داستان این کتاب نیز بانوی مبلغه ای به نام فاطمه علوی است که در شبکه های ماهواره ای به نقد اعتقادات سنت می پردازد و تاکنون توانسته است بسیاری از جوانان سنی مذهب را شیعه کند، این درحالی است که همة می دانیم بسیاری از این شبکه ها بیش از آن سنی را شیعه کنند، سنی را دشمن شیعه می کنند!
همچنین نویسنده به گونه ای به معرفی داعش می پردازد که گویا تمام اهل سنت چنین تفکراتی دارند و در این مسیر قدم بر می دارند(نگاه شود به صفحه ۳۵ این کتاب)
۴. سوگمندانه باید گفت نویسنده نه تنها عنوان «نقد جریان داعش» را به ابزاری برای مواجهه با اهل سنت قرار داده است، بلکه حتی از این ابزار برای طرد و نفی دیگر شیعیان نیز بهره می برد، چنان چه وی در جایی به عزاداری حضرت محسن بن علی علیهما السلام اشاره می کند و مخالفت با برگزاری چنین عزاداری هایی را به عقاید وهابیت ربط داده و می نویسد: «فقط یک تفکر وهابی می تواند با بزرگداشت نام حضرت محسن عداوت داشته باشد!»(ص ۱۱۳) این درحالی است که اولاً نقطه نظرات مراجع و بزرگانی که با گسترش چنین عزاداری هایی مخالفت دارند، فرسنگ ها با عقاید وهابیت فاصله دارد. ثانیاً؛ وهابیت با اصل عزاداری دشمنی و مخالفت دارد و مطرح کردن خاص موضوع عزاداری حضرت محسن بن علی علیهما السلام تنها برای متهم کردن دیگر شیعیان کاربرد دارد.
سخنی پایانی این که در مقابله با افراط گرایی نباید اسیر وسوسه ها و خواسته های مذهبی خویش شویم، بلکه با تعقل و سیاستی خاص باید ببینیم راه مبارزه با آن چگونه است. محققا اگرچه ممکن است بیان مسائلی از نگاه ما مقابله با افراط گرایی و آگاه سازی به حساب آید، ولی در بعد کلان مطرح شدن این مسائل بیشتر به تقویت افراط گرایی کمک می کند.
منبع: اخوت