به گزارش خبرگزاری مهر، دعای «مکارم الاخلاق» یکی از بهترین دعاهایی است که در زمینۀ خودشناسی و انسان‌شناسی از سوی امام سجاد(ع) نقل شده است که انسان به وسیلۀ آن می‌تواند خود و نیازهای خود را بشناسد و راه رسیدن به آن نیازها را نیز کشف کند. به طور خلاصه با دعای مکارم الاخلاق می‌توان عبودیت را در خود به طور آشکار احساس کرد.
متن پیش رو خلاصه‌ای است از جزوۀ «شناخت ارزش های حقیقی انسان» که درس‌گفتارى از حجت‌الاسلام محمدجواد نظافت در باب دعای مکارم‌الاخلاق می‌باشد؛ این درس‌گفتار حاصل سلسله جلسات پانزدهمین دورۀ آموزشى تربیتى «والعصر» مى باشد که در تابستان ۱۳۹۱ برگزار شده است و به همت موسسه علمی فرهنگی سدید، پس از پیاده سازى و ویرایش در اختیار علاقه‌مندان قرار مى گیرد.
دربارۀ ادعیه، اولیای ما و ائمۀ معصومین(ع) معارفی را به ما منتقل کرده‌اند که هم می‌تواند بهترین وسیلۀ ارتباط‌مان با خدا باشد و هم به ما آموزش می‌دهد که ارزش‌های حقیقی چیست و از کجا باید شروع کنیم و چگونه باید حرکت‌مان را استمرار بخشیم.
صلوات، دعایی مستجاب
این دعا مانند بسیاری از ادعیه، با سلامی بر محمد و آل محمد شروع می‌شود چرا که صلوات خودش یک دعا و ذکر است. صلوات دعایی است که در آن هم توحید است، هم نبوت و هم امامت که آن هم استمرار نبوت است. هر موقع انسان با خودش بی‌کار شد، صلوات بفرستد. اما صلواتِ شعاری داریم، صلوات دعایی داریم. بسیاری از افراد صلوات می‌فرستند ولی توجه ندارند که دارند دعا می‌کنند و از خدا چیزی می‌خواهند. اگر حال دعایی هم در آن ملحوظ باشد، قطعاً آثار بهتری خواهد داشت. اینکه امام سجادعلیه السلام این صلوات را در ابتدای دعا می‌فرستد، نشان می‌دهد که اخلاق و معارف را از کجا باید گرفت. باید از منشاء وحی، از خدا، رسول و آلش گرفت.
عشق، اساس حرکت سالک الی الله
می‌فرمایند: «بلِّغ به ایمانی اکملَ الـایمان» (خدایا ایمان مرا به کامل‌ترینش برسان و کامل‌ترین ایمان را نصیب من نگهدار.) این نشان می‌دهد که شروع صحیح باید با ایمان باشد و زیربنای حرکت، ایمان است. حجاب، محدودیت در روابط زن و مرد، نماز یا روزه و هر چیز دیگر؛ مادامی که آن گرایش و آن میل برتر نیاید، این‌ها سخت می‌شود و اگر کسی کاری انجام دهد، مبتلای به تصنع می‌شود؛ نفاق، ظاهرسازی، ریاکاری، اگر ایمان بیاید، دستورات بر بال ایمان سبک می‌شوند. ایمان چیست؟ ایمان عشق جهت‌دار است، عشق برتر است. خدای متعال در سورۀ حجرات، ایمان را این چنین توصیف می‌کند و پس از اینکه می‌فرماید: «قَالَت الاعرابُ آمنّا قُل لم تُؤمِنوا و لکن قولوا اسلمنا و لما یدخل الایمان فی قلوبکم.» (بادیه‌نشین‌های عرب آمدند گفتند که ما ایمان آوردیم، پیامبرفرمودند: شما مؤمن نشدید، بگوئید ما مسلمان شده‌ایم و هنوز ایمان در دلتان نرفته است.) اسلام با ایمان فرق می‌کند.
مراتبی بودن درجات ایمان
اگر کسی میل، عشق و گرایش به خدا پیدا کند، می‌شود ایمان. ایمان پله پله و کلاس به کلاس است. هیچکس در ابتدای راه ایمان برتر ندارد. اگر کسی عشقی پیدا کند، می‌آید در کلاس اول ایمان و این راه را ادامه می‌دهد و می‌رود به مراتب بالاتر. هر قدر انسان به مراتب بالاتر ایمان دست پیدا کند، توانایی برداشتن بارهای سنگین‌تر را دارد. عمل، آن بار سنگین است. عمل به میزانی که انسان به آن عشق دارد.
لزوم متوقف نشدن در مرتبۀ ایمانی خود و صعود به مراتب بالاتر
از خدا می‌خواهیم که متوقف نشویم «بلغ بایمانی اکمل الایمان» یعنی درجا نزن، اوج بگیر، روی هرپله‌ای هستی، بهپلۀ بالاتر نگاه کن. رکود عین سقوط است. به این دلیل که عمر دارد می‌رود و اگر بالاتر نروید، باخته‌اید. هر کس دو روزش مساوی است، باخته است.
معنای یقین و راه کسب آن
«بلغ بایمانی اکمل الایمان و اجعل یقینی افضل الیقین» یعنی خدایا یقین من را برترین یقین قرار ده. ایمان وقتی به اوجش می‌رسد که یکی از پایه‌های ایمان را داشته باشی. یکی از پایه‌های ایمان، معرفت است. اگر معرفت به اوج برسد، تبدیل به یقین می‌شود. در ابتدای کار هیچ کس یقین ندارد. یقین، مزدی است که به کارگر می‌دهند و مزد را آخر می‌دهند. معمولاً مؤمنین خیلی کم به یقین می‌رسند. یقین مراحلی دارد. اگر کسی به کمترین حد یقین دست پیدا کند، که «تعلمون علم الیقین» است، می‌تواند جهنم را در همین دنیا ببیند، «لتروُنّ الجحیم».
نیت، معیاری برای ارزش‌گذاری باطن اعمال
«اِنتَهِ بنیتی الی احسن النیات» خدایا نیت مرا به برترین نیات منتهی کن. ابتدا باید ببینیم نیت داریم یا خیر. اگر نیت خوب نداریم، اعمال‌مان ارزشی ندارد. نیت از عمل بهتر است. «نیهُ المؤمن خیرٌ من عَملِه» (نیت از عمل بهتر است.) «نیهُ الکافر شرٌ من عمله». به این دلیل که اگر انگیزۀ درونی نباشد عمل تولید نمی‌شود، اگر انسان نیت خوب داشته باشد و نتواند کار خوب انجام دهد، ثواب نیت را می‌برد. اگر انسان نیت کند که بلند شود و نماز شب بخواند، اگر نخواند، ثواب نیت را می‌برد.
مؤلفه‌های احسن العمل
- اولویت‌بندی اعمال
- استحکام عمل
- تداوم عمل
نیت‌های خود را زیاد کنیم
«انته بنیتی الی احسن النیات و بعملی الی احسن الاعمال اللهم وفّر بلطفک نیتی» (خدایا با لطف خودت نیت من را وفور ده). در هر کاری باید نیت کنیم؛ فرق ما با کفار همین است، ظاهر عمل، یکی است اما باطنش اگر نیت خوبی داشته باشد، زندگی انسان را نورانی می‌کند.
لزوم نقد افکار و رفتار خود
«اللهم وفّر بلطفک نیتی و صحح بما عندک یقینی» (خدایا یقین مرا به واسطۀ آنچه نزد خودت است – با قدرت و لطف خودت و با رحمت ویژۀ خودت- صحیح کن. (می‌گویند یقین را صحیح کن زیرا انسان جهل مرکب دارد. انسان فکر می‌کند فهمیده است و دارد درست می‌بیند اما بعدها متوجه می‌شود که ناقص دیده است و دریافتش صحیح نبوده. انسان باید همیشه کارهایش را بازبینی کند. افکار، اعمال و کاری را که فکر می‌کند درست است باید دوباره بررسی نماید و ببیند آیا واقعاً درست است؟
تأثیر گناه در زندگی دنیوی و اخروی
«واستصلح بقدرتک ما فسّد منی» گاهی از اوقات از انسان اعمالی سر میزند، گناهی سر میزند، فسادی سر میزند که این گناه، فساد ایجاد می‌کند و انسان را به تباهی می‌کشاند. هر عملی سه اثر دارد: یک اثر در جانمان است و به جان انسان‌ها تأثیر می‌گذارد، یک اثر بر محیطی که در آن زندگی می‌کنیم و بر طبیعت اثر می‌گذارد. یک اثر هم مربوط به عالم برزخ، قبر، محشر، قیامت، بهشت و جهنم است.
طلب کفایت از خداوند برای رفع دغدغه‌های زندگی
«و استَصلِح بِقُدرَتِک مَا فَسَدَ مِنّی. اللّهُمَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اکفِنی مَا یَشغَلُنی الاِهتِمَامَ بِه» این فراز یعنی کفایت کن آنچه که اهتمام آن مرا به خودش مشغول می‌کند. انسان به این دلیل که خودخواه است، نسبت به منافع و ضررهای احتمالی هم نمی‌تواند بی تفاوت باشد چه رسد به منافع و ضررهای یقینی. اگر خدا کفایت نکند، می‌بینیم برای رسیدن به یک حاجتی چقدر در کار انسان گره ایجاد می‌شود. بعضی‌ها همیشه در زندگی‌شان پیچ می‌افتد اما بعضی انگار کارشان روان پیش می‌رود.
لزوم عمل به وظیفه و بیان اهمیت آن
«و اکفِنی ما یَشغَلُنِی الاهتمامُ بِه و استَعمِلی بما تَسألُنی غداً عنه» استعمال یعنی کار کردن. «و استَعمِلی» یعنی مرا به کار بدار. استعمال یعنی طلب عمل. مرا به آن کاری وادار کن که فردای قیامت از آن سؤال می‌کنی. تکلیف یعنی درست تشخیص بدهیم که وظیفه چیست. معیار تصمیم‌گیری مؤمن باید مسئولیتش باشد و آنچه از او سؤال می‌پرسند. به همین دلیل است که یکی از بزرگترین سختی‌ها تشخیص وظیفه است
عدم غافل بودن از هدف خلقت
«و استَفرِغ ایَّامی فیما خَلَقتنی له» استفراغ از فراغت می‌آید و فراغت یعنی خالی بودن. یعنی روزگار مرا و روزهای عمر مرا خالی کن برای آن هدفی که مرا برای آن آفریدی. انسان باید ظرف عمر را با یک چیزی پر کند. نکند انسان برای همۀ کارها وقت داشته باشد اما برای هدف خلقتش وقت نداشته باشد. من برای این آفریده شده‌ام که به مقام عبودیت دست پیدا کنم و بندۀ خدا باشم. خداوند مرا نیافریده است که عابد باشم. مرا آفریده است که عبد بشوم نه عابد. عبد بودن از عابد بودن بالاتر است.
تقدم غنای از درون بر غنای بیرون
«و اَغنِنِی و اَوسِع عَلیَّ فی رِزقِکَ و لا تَفتِنّی بالنَظَر» یعنی مرا بی نیاز کن و روزی مرا وسیع کن. فرق بی نیازی با وسعت رزق چیست؟ اگر دل آدمی بی نیاز نباشد، اگر از درون به یک گنجی دست پیدا نکند، این وسعت رزق او را سرمست می‌کند. کسی که از درون بی نیاز است لیاقت ثروت دارد. هر کسی لیاقت ثروت را ندارد. اگر کسی از درون بی نیاز نباشد، ذلیل ثروت می‌شود، بی دین می‌شود، به خاطر ثروت طاغوت می‌شود. اگر انسان به غنای درونی رسید و گدا صفت نبود و چشم‌هایش گرسنه نبود، رزق وسیع برایش خوب است.
خیره شدن به خود و دیگران، مقدمه‌ای برای فتنه
«و لا تَفتِنّی بالنظر» نظر یعنی نگاه. «لا تفتنی» یعنی فتنه نینداز. یعنی به نگاه کردن به آنچه در دست مردم است مرا مبتلا نکن و با آن مرا مورد آزمایش قرار نده. انسان نباید به نان کسی خیره شود. به خورشید، کسی نگاه نمی‌کند بلکه با خورشید باید راه را ببیند. اگر انسان به خورشید نگاه کند، چشمانش کور می‌شود. در خطبۀ ۸۲ نهج البلاغه می‌فرماید: دنیا بعضی‌ها را کور کرد و بعضی‌ها را بینا کرد. هر کسی به دنیا نگاه کرد، کور شد؛ هر کسی با دنیا نگاه کرد، دنیا او را بینا کرد.