به گزارش خبرگزاری مهر، متن پیش رو به بررسى نقش و تأثير پيامبر اكرم(ص) در به كارگيرى عامل «وحدت اسلامى» به عنوان يكى از ابزارها در جامعه اسلامى مى پردازد.
در يك تقسيم بندى كلى نقش پيامبر اكرم(ص) در پايه گذارى وحدت امت اسلامى شامل سه مطلب بنيادين مى شود: نخست تلاش در وضعيت جامعه عربى آن زمان و به كارگيرى عوامل «سياسى» جهت زمينه سازى هاى لازم، سپس برنامه ريزى هاى «فرهنگى» در مسير ترسيم دورنماى امت واحده براى مسلمانان و ايجاد فضاى رشد فكرى و ارتقاى فهم مردم نسبت به مسؤوليتهاى خود و در نهايت، به كار بستن راه حلهايى كه پيامبر اكرم(ص) از آنها به عنوان ابزار تحقق وحدت بهره مى گرفت.
اين چنين راهبردهايى را مى توان تحت عنوان «دعوت ارزشى پيامبر(ص) برشمرد كه پاره اى از آنها شامل «راهبردهاى ارزشى ملى و مذهبى»، «راهبردهاى ارزشى قومى و ميهنى» و نيز «راهبردهاى ارزشى اجتماعى و فردى» خواهند بود. و اينك به هر بخش اشاره اى گذرا خواهيم كرد.
راهبردهاى ملى و مذهبى
الف) ايجاد وحدت ملى و همبستگى ايمانى
ورود پيامبر اكرم(ص) به مدينه همراه با عقد قراردادهايى بين گروههاى گوناگون بود. اين پيمانها را مى توان يكى از بارزترين شواهد به كارگيرى ره يافت وحدت اسلامى در جامعه آن زمان شمرد.
پيمان نامه عمومى مدينه: يكى از مهمترين اين پيمانها، اولين قراردادى بود كه بين پيامبر اكرم(ص) و طوايف و قبايل موجود يثرب بسته شد و بعضى آن را «نخستين قانون اساسى مكتوب جهان» دانسته اند. اين تدبير بهترين مقوله براى به وجود آوردن وحدت ملى و همبستگى دينى بود چرا كه وحدت ميان قبايل درگير، حقوق اجتماعى يهوديان و نيز مهاجران مسلمانان را تضمين مى كرد و از سوى ديگر، اين پيمانها مقدمات تشكيل يك وحدت سياسى و حكومتى را فراهم مى آورد.
به عنوان نمومه در مفاد قرارداد بين مسلمين به روشنى قيد شده بود كه مسلمين امت واحده اى، جداى از مردم ديگر هستند: (انهم امة واحدة من دون الناس)، و ارتباطى بين مسلمانان و كافران نيست و دورى بين مسلم و مسلم نبايد باشد. اگر چه روح حاكم بر اين پيمانها همانا به كارگيرى ابزار وحدت اسلامى در جهت راهبرد ارزشى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در جامعه اسلامى است و از همين رو تمام موارد آن مصداق اين امر قرار دارند، ولى به بعضى از آن موارد اشاره مى كنيم: (۱)
- مسلمين در برابر ظلم و تجاوز و توطئه و فساد با هم متحد خواهند بود.
- هيچ مؤمنى بدون اشاره ساير مؤمنان در جهاد فى سبيل الله صلح نمى كند و صلح جز براى همگان اجرا نخواهد شد.
- تمامى گروهها (كه به جنگ مشغول اند) به ترتيب وارد جنگ خواهند شد و جنگيدن به يك گروه (دومرتبه پشت سرهم) تحميل نخواهد شد.
- «ذمة الله» نسبت به همه افراد يكسان است.
- اگر اختلافى بين مسلمين بروز كرد، مرجع حل آن خدا و رسول خواهند بود.
- مسلمين، فرد مقروض و مديونى را كه دين او سنگين است رها نخواهند ساخت، بلكه اور ا كمك مى كنند.
و در قسمت ديگرى از اين عهدنامه تاريخى كه طرف خطاب آن يهوديان مدينه بودند، امورى پيش داورى شد كه توجه به مفاد آن حاكى از انگيزه تحقق وحدت ملى توسط پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله است:
- مسلمانان و يهوديان امت واحدهاند و مانند يك ملت در مدينه زندگى خواهند كرد و هر يك دين خود را دارند.
- به يهوديان هم پيمان، همراهى و كمك خواهد شد و متقابلا وقتى مسلمين آنها را به مصالحه مى خوانند، يهوديان بايد بپذيرند.
- مسلمين و يهود هر دو بايد بر ضد كسانى كه با اين قرارداد به مخاصمه برمى خيزند، مبارزه كنند.
- هر دو بايد با يارى يكديگر در برابر مهاجمان به يثرب بجنگند.
- هيچ كافرى از ناحيه دو طرف اجير نشود مگر اين كه به مصلحت هر دو گروه باشد.
به هر حال، بايد چنين نتيجه گرفت كه كوشش براى ايجاد حساسيت مشترك دينى و ملى يكى از شاخصترين راه حلهاى پيامبر اكرمصلى الله عليه وآله در جهت تحقق وحدت اسلامى شمرده مى شود.
تثبيت وحدت ايمانى: پيامبرصلى الله عليه وآله بعدها نيز در مسير تثبيت همبستگى ايمانى مسلمين مكررا بر اين موضوع تاكيد فرمود. در بخشى از سخنان حضرت پس از فتح مكه و در مسجدالحرام چنين نقل كرده اند كه فرمود: «المسلم اخ المسلم والمسلمون هم يد واحد على من سواهم تتكافوا دمائهم يسعى بذنبهم ادناهم». (۲)
ايجاد چنين حس مشترك دينى و پيوستگى مذهبى واحد بين مؤمنان در كلام زيبايى منسوب به حضرت كاملا مشهور است كه: «المؤمنون كنفس واحدة».
ب) پيوند روح اخوت و برادرى
پيدايش تعلق اجتماعى: در نخستين سال ورود پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به مدينه يكى از مهمترين ابتكارها و راهبردهاى مهم حضرت در به كارگيرى عامل وحدت دينى واقع مى شود; يعنى پيوند (عقد) مؤاخات بين كليه مسلمانان اعم از مرد و زن:
رسول خدا صلى الله عليه وآله در يك مجلس عمومى مى فرمايد: «تآخوا في الله اخوين اخوين». (۳)
اين پيمان برادرى همگانى تنها براساس نفى انگيزه هاى قومى و قبيله اى و بر محور حق و همكارى اجتماعى شكل گرفت چه اين كه: «انما المؤمنون اخوة فاصلحوا بين اخويكم واتقوا الله لعلكم ترحمون». (حجرات /۱۰)
پيامبر اكرم(ص) بين هر مهاجر و يكى از مردم مدينه عقد برادرى بست و در يك انگاره تاريخى، حضرت على را در دنيا و آخرت برادر خود خواند كه: «انه منى و انا منه».
به هر ترتيب، اين تصميم داهيانه، كارآمدترين ابزار تحقق الفت فراگير در جامعه آن زمان بود كه نشان از همه كوشش پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله براى پيدايش يك تعلق اجتماعى بالنده بر محور ايمان به خدا داشت.
محبت الهى پايه تشكيل جامعه آرمانى: جامعه مطلوب پيامبر اكرم(ص)، نظامى است كه تمامى اعضاى آن بر محور ديانت توحيدى، پيوند برادرى با يكديگر دارند و مكلف هستند آن را استوار نگه دارند تا خداوند عزيز حكيم نيز زمينه هاى الفت و وحدت دلها را (به قدرت خود) پايدار سازد و بدينسان پايه هاى تفاهم اجتماعى جامعه اسلامى محكم گردد: «وان يريدوا ان يخدعوك فان حسبك الله هو الذى ايدك بنصره وبالمؤمنين * و ألـّـف بين قلوبهم لو انفقت ما فى الارض جميعا ما ألـّـفت بين قلوبهم و لكن الله ألـّـف بينهم انه عزيز حكيم.» (انفال /۶۲ و۶۳)
براساس مفاد آيات الهى اولا بدون تحقق الفت اجتماعى نمى توان سخن از جامعه كرد; ثانيا تحقق اين امر تنها به دست خداست، ثالثا مؤمنان نيز قادرند شرايط و زمينه هاى وحدت اجتماعى را فراهم آورند. (۴)
كلام راستين خداوند پيرامون مساله برادرى قبايل يثربى نيز بس گوياست; ««واعتصموا بحبل الله جميعا ولاتفرقوا واذكروا نعمة الله عليكم اذ كنتم اعداء فالف بين قلوبكم فاصبحتم بنعمته اخوانا» (آل عمران /۱۰۳)
جامعه آرمانى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله كه در آن روح اخوت و برادرى موج مى زند، جامعه اى است كه در شدت بر كفر و رحمت به ايمان، حول يك محور، وحدت مى يابند، يعنى: «محمد رسول الله و الذين معه اشداء على الكفار رحماء بينهم». (فتح /۲۹)
جامعه اى كه مانند پيكرهاى واحد است و تمام افراد آن در ارتباطى وحدت بخش با يكديگر پايدار مى مانند و روح عشق و ايمان مذهبى در تار و پود آن جريان دارد: «مثل المؤمنين فى توادهم وتراحمهم وتعاطفهم كمثل جسد واحد اذا اشتكى منه عضو تداعى له سائر الاعضاء بالسهر والحمى». (۵)
بهره ورى از ظرفيتهاى اجتماعى: در نتيجه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله با طرح پيمان برادرى انصار و مهاجران، از ظرفيت خاص چارچوب اجتماعى جامعه عربى (كه حمايت از هم پيمانان خود بوده) در جهت اهداف تحقق امت واحده بهره برد و اين موفقيت بارز پيامبر صلى الله عليه وآله نه تنها باعث تعجب افرادى چون ابوسفيان شد، كه حتى آثار و پيامدهاى اين مساوات اسلامى تا مقدم داشتن اموال و دارايى ها نسبت به يكديگر پيش رفت. مورخان نقل مى كنند كه در جريان برادرى مهاجر و انصار، پيمانى بسته شد كه شامل مشاركت در ميراث هم بود و در همين راستا رويداد تقسيم غنايم جنگى «بنى النضير» از بهترين نمونه هاست.
به هر حال، سراسر وقايع تاريخ اسلام گوياى شواهدى است كه نقش پيامبر اكرم(ص) را در جلوگيرى از افتراق صفوف مسلمين و متقابلا بهره برى ابزار وحدت اسلامى نشان مى دهد و اين دستور آشكار قرآن بود كه: «ولاتكونوا كالذين تفرقوا واختلفوا...» (آل عمران /۱۰۵)تلاش پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در ايجاد وحدت به اوج كوششهاى ممكن، مى رسد و چون آرمان وحدت را يكى از رسالتهاى الهى بعثت خود مى داند; و رنج تفرق مؤمنان بر او گران مى آيد و سخت مهربان و هواخواه آنان است، پس در اين راه تمام توان خود را به كار مى برد كه: «لقد جاءكم رسول من انفسكم عزيز عليه ما عنتم حريص عليكم بالمؤمنين رءوف رحيم». (توبه/۱۲۸) و شايد به همين دليل است كه خود مى فرمايد: «ما اوذى نبى مثل ما اوذيت.» (۶)
راهكار سازگارى و همدلى: موضوع «اصلاح ذات البين» و سفارشها و موضعگيرى هاى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله پيرامون آن نيز، در رديف راهكارهاى ايجاد برادرى قرار مى گيرد:
«... وفى الخبر عن ابى ايوب قال: قال رسول الله صلى الله عليه وآله: يا ابا ايوب الا ادلك على صدقة يحبها الله و رسوله قال: بلى. فقال رسول الله: تصلح بين الناس اذا تفاسدوا... و فى روايه تسعى فى اصلاح ذات البين اذا تفاسدوا و تقرب بينهم اذا تباغضوا». (۷)
و نيز نقل شده كه درباره آيه اخوت از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله پرسش كردند، فرمود: مزد آن كس كه در برقرارى آشتى ميان مردمان بكوشد; برابر مزد كسى است كه در راه خدا پيكار كند. (۸)
بدين ترتيب يكى از اين شيوه ها را در تصميمى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مبنى بر «اصلاح ذات البين» در مورد تقسيم غنايم جنگ بدر مى گيرد، مشاهده مى كنيم. قطعا فقدان قانون خاص تقسيم غنايم و نيز عدم آمادگى تربيتى و اخلاقى كامل مسلمانان آن دوره، عواملى بود تا در وحدت پوياى جامعه اسلامى ايجاد خلل كند. از اينرو، پيامبر صلى الله عليه وآله مامور به اصلاح امور و حفظ يكپارچگى ملت مى شود و مؤمنان نيز موظف به رعايت همدلى و تبعيت از رسول اكرم صلى الله عليه وآله كه: «فاتقوا الله واصلحوا ذات بينكم واطيعوالله ورسوله ان كنتم مؤمنين». (انفال /۱)
پيامبر صلى الله عليه وآله به گونه اى اختلاف زدايى مى كند كه شقاقى (هر چند ناچيز) در پيكره وحدت دينى مسلمين سر برنياورد; چنان كه مورخان نقل كرده اند، پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله حتى براى گروهى هم كه در جنگ حاضر نبودند سهمى از غنيمت قرار مى داد. (۹)
جالب توجه است كه پيش از آغاز جنگ بدر، پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله با وجود اعلام حمايت عده اى از مهاجران، در انتظار اعلام رضايت انصار مبنى بر آمادگى جهاد نبرد با دشمن است; چون محتواى قرارداد انصار با پيامبر صلى الله عليه وآله درباره دفاع از حضرت در داخل شهر مدينه بود و نه همراهى در جنگهاى خارج، لذا پيش از حركت به دنبال راى و نظر انصار بود و پس از اطمينان از يارى آنان آماده كارزار مى گردد.
اين امر در واقع نشان از اهتمام پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به رعايت سنتهاى اجتماعى و ملاحظه شرايط خاص سياسى زمان دارد. (۱۰)
تفوق به جاى تفرق: رويداد ديگرى كه در جريان جنگ احد شاهديم دستورى است كه قرآن به پيامبر صلى الله عليه وآله مى دهد مبنى بر عدم ملامت پاره اى مسلمانان به سبب فرار از جنگ و در برابر، بخشودن آنها و سعى در اميدوار ساختن و همكارى به گونه اى كه جذب جامعه اسلامى شوند و در مسير اصلاح و تربيت روحى قرار گيرند: «فاعف عنهم واستغفر لهم وشاورهم فى الامر...» (آل عمران /۱۵۹)
قطعا يكى از ريشه هاى اصلى چنين تصميم پسنديده اى، همخوانى با وحدت و يكپارچگى سياسى امت اسلام بوده است تا از اين طريق پيشاپيش زمينه افتراق بين گروههاى مسلمان (به علت طرد افرادى از مبارزين كه در جريان جنگ دچار خطا و تخلف شدند) و ساير اقشار جامعه، محو شود.
در همين جنگ است كه به نقل تاريخ; جوان مسلمان ايرانى پس از وارد آوردن ضربه اى بر افراد سپاه دشمن مى گويد: «خذها و انا الغلام الفارسى» (اين ضربت را تحويل بگير كه منم يك جوان ايرانى) اما پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله او را خطاب و عتاب نمود كه چرا نمى گويى منم يك جوان انصارى؟! و منظور آن است كه به اين وسيله هم، آهنگ برانگيخته شدن تعصبات قومى ديگر را خاموش، و وحدت صفوف اسلام را حفظ كند و هم، ملاك افتخار و ارزش را از محور قوم و نژاد و مليتبه دين و مكتب و ارزشهاى توحيدى بازگرداند.
بدينسان حضرت از هر عاملى براى نگهدارى تفوق اجتماعى و جلوگيرى از تفرق استفاده مى كرد و حتى در جريان تخريب مسجد ضرار!
حفظ وفاق ملى: سياست پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله درباره ويران كردن مسجد ضرار دقيقا به قصد ايجاد يك مانع مؤثر براى جلوگيرى از ظهور شكاف سياسى در جامعه اسلامى بود تا پياپى، وفاق ملى آسيب نبيند.
بر اين اساس، پيامبر بزرگوار اسلام صلى الله عليه وآله حتى در آخرين سفارشهاى خود به امت اسلامى نيز چنين مى گويد: «ايها الناس، ان دماءكم و اموالكم عليكم حرام الى ان تلقوا ربكم، كحرمة يومكم هذا، و كحرمة شهركم هذا...» و نيز در آخر خطبه دارد كه: «... ايها الناس اسمعوا قولي و اعقلوه، اعلموا ان كل مسلم اخ للمسلم و ان المسلمين اخوة.» (۱۱)
۲ - راهبردهاى قومى و ميهنى
الف) نفى نژادپرستى و قوميت گرايى
يكى ديگر از راه حلهايى كه پيامبر مكرم اسلام صلى الله عليه وآله در مسير بنيانگذارى وحدت امت اسلامى به كار مى گرفت، نفى نژادپرستى، قوميت گرايى و تبعيضهاى ناروا و ناپسند بود.
شكستن ارزشهاى جاهلى: مبارزه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله با برده دارى آن زمان كه همراه افزايش تدريجى قدرت سياسى و اجتماعى حضرت با قاطعيت روزافزونى نيز توام بود، بهترين شاهد است. اين جنبش، بخشى از حركتهاى عدالتخواهى پيامبر صلى الله عليه وآله در برابر ظلم آشكار آن دوره به شمار مى آيد چرا كه حضرت به دنبال تاسيس جامعه فلاح پسند دينى و پايه گذارى حزب رستگاران است كه: «الا ان حزب الله هم المفلحون» (مجادله /۲۲) و نيك، از قرآن آموخته ايم كه فلاح و سعادت با ظلم و شقاوت قابل جمع نيست: «.. انه لايفلح الظالمون». (انعام /۳۵)
يكى از تلاشهاى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در دوره ابتدايى حضور ده ساله مكه مكرمه، گسستن مبانى نظام ارزشى حاكم بر جامعه جاهلى آن زمان بود. در بافت پيوندهاى عشيره اى; بردگان و كنيزكان بدون اذن صاحبان خود، حق هيچگونه تصميم گيرى مستقل و يا اظهار مشاركت اجتماعى خاص نداشتند. اجازه برده ها در پذيرش يا عدم پذيرش معتقدات دينى خويش نيز به دست خود آنان نبوده است.
دعوت فرهنگى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به توحيد، و نيز دعوت ارزشى حضرت به ايجاد تعلق دينى و حب اجتماعى توحيدى، سبب شد تا زمينه شكستن چنين تبعيضهاى ظالمانه اى فراهم گردد، معيارهاى جاهلى روابط نسبى از بين رفته و در نهايت افراد، بدون وابستگى قومى و قومگرايى به دين جديد بگرايند چرا كه: «لاعصبية فى الاسلام».
حاصل توفيق پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در به كارگيرى اين راه، مسلمان شدن افرادى از عشيره ها و قبايل متعدد مشركين و تمرد آنان از قوانين نظام قبيله اى و سپس، پيوستن به صفوف مؤمنان بود. اين روش، علاوه بر تاثيرگذارى «ارزشى و اجتماعى» يعنى ايجاد ياس و وحشت در دل مشركان و ويران شدن اصول ارزش حاكم، زمينه اى براى زايش نظام اجتماعى جديد پديد آورد.
ارزش مساوات توحيدى: بعدها پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در قالب فرمان، ارشاد يا نصيحت، مسلمانها را رهنمون به آزادسازى بردگان مى سازد و خود نيز چنين مى كند و اين فرمان «خداى» بود كه ايمان به خود و آخرت و پيامبران را با بخشش مال در جهت آزادى انسانهاى ديگر همسنگ مى داند: «.. ولكن البر من آمن بالله واليوم الآخر والملئكة والكتاب والنبيين واتى المال على حبه ذوى القربى و... وفى الرقاب و...» (بقره /۱۷۷)
حضرت، افرادى مانند «زيد بن حارثه» را فرمانده سپاه اسلام، «بلال حبشى» را مؤذن ويژه قرار مى دهد و از «سلمان فارسى» ايرانى تجليل مى كند و به او مقام و منزلت والا مى بخشد تا به اين ترتيب هم با تبعيضهاى موجود به مبارزه برخيزد: «من اعتق مؤمنا اعتقه الله العزيز الجبار...» و هم بتدريج ارزش تقوا را ملاك منصبها و منزلتهاى اجتماعى، معرفى نمايد كه: «ان اكرمكم عندالله اتقيكم...» (حجرات /۱۳)
پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله آشكارا اعلام مى كرد آن غلام حبشى و اين سيد قريشى (هر دو) در نزد من يكسان هستند و بدينسان آن حضرت را منادى به حق مساوات توحيدى دانسته اند. چه اين كه: «كلكم لآدم و آدم من تراب ليس لعربى على عجمى فضل الا بالتقوى». (۱۲)
به هر حال رعايت تساوى و عدالت توسط پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله كه دقيقا در برابر ظلم و تبعيضهاى رايج قرار داشت، از مؤثرترين راهكارهاى ايجاد وحدت اسلامى در جامعه آسيب ديده آن روزگار بود.
در متون تاريخى و روايى مى خوانيم كه حضرت تفاوتى بين برده و غيربرده نمى گذاشت و خود نيز در اجراى احكام، طعم شيرين حق مساوات و عدالت را به ديگران مى چشانيد; كه حتى در جمع مسلمانان، جايگاه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله ناپيدا بود و هر زمانى در مجلس مى نشست افراد ناشناس بسادگى نمى توانستند حضور رسول الله صلى الله عليه وآله را نزد مردم بيابند. اوج درخشش اين مساوات طلبى حتى در چشمان مبارك رسول رحمت نيز نمايان بود كه: «كان رسول الله يقسم لحظاته بين اصحابه، ينظر الى ذا و ينظر الى ذا بالسوية». (۱۳)
البته شكى نيست كه همه اين آداب الهى در جلب حمايت توده مردم بسيار مؤثر بوده است. حضرت در يك تمثيل گويا مى فرمايد: «ان الناس من عهد آدم الى يومنا هذا مثل اسنان المشط لا فضل للعربى على العجمى ولا للاحمر على الاسود الا بالتقوى.» (۱۴)
اين سيره با درايتى خاص و تدبيرى موشكافانه در دوران حكومت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نيز دنبال مى شود تا همواره نقش خود را به عنوان يكى از ابزارهاى ارزشى وحدت ساز ايفا كند. پيامبر صلى الله عليه وآله درصدد است تا همه پايه هاى نابرابرى هاى جاهلى را از ميان بردارد و بازگشت به عهد جاهليت و پسند احكام غيرالهى را ناممكن سازد كه: «افحكم الجاهلية يبغون...» (مائده/۵۰)
رسول الله صلى الله عليه وآله خود، آغازگر اين حركت بزرگ اجتماعى - ارزشى است و از هر رخدادى در جهت القا و تثبيت روح مساوات و عدالت انسانى در جامعه نوپاى آن زمان بهره مى برد. در جايى به زيبايى تمام مى فرمايد: «ان الله يكره من عبده ان يراه مميزا بين اصحابه». (۱۵)
بدين ترتيب مى توان نتيجه گرفت: نفى قوميت گرايى و هر نوع تعصب ناپسند جاهلى، هميشه مدنظر پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه وآله بوده است و هشدارهاى حضرت نيز به كسانى كه حسب و نسب را ملاك افتخارات و ارزشها مى دانستند، در تاريخ اسلام ثبت شده است:
«سلمان فارسى در مسجد پيامبرصلى الله عليه وآله نشسته بود. عده اى از بزرگان اصحاب نيز حاضر بودند و سخن از اصل و نسب به ميان آمد هر كسى درباره اصل و نسب خود چيزى مى گفت تا اين كه از سلمان سؤال كردند... او گفت: انا سلمان بن عبدالله، كنت ضالا فهدانى الله عزوجل بمحمد، كنت عائلا فاغنانى الله بمحمد وكنت مملوكا فاعتقنى الله بمحمد. سپس پيامبرصلى الله عليه وآله وارد شدند و سلمان گزارش جريان را به حضرت رساند. رسول اكرم صلى الله عليه وآله به آن جماعت كه همه از قريش بودند فرمود: يا معشر قريش ان حسب الرجل دينه و مروئته خلقه و اصله عقله. (۱۶)
همچنين در روايت ديگرى، افتخار و فخرفروشى بر محور تعصبات قومى را از آتش جهنم مى شمارد: «ليد عن رجال فخرهم باقوام انما هم فحم من فحم جهنم...» (۱۷)
در همين رديف بايد بر زندگى بسيار ساده پيامبر عزيز صلى الله عليه وآله اشاره كرد كه به نقل اميرالمؤمنين عليه السلام حتى اجازه نصب پرده اى با نقش و نگار معمولى را بر در خانه خود نمى دهد. اين امر، بهترين شاهد و عالى ترين زمينه براى جذب انسانهاى محروميت كشيده آن زمان و عامل تحقق وحدت دينى بود. به نقل صحابه آن حضرت: «كان رسول الله صلى الله عليه وآله خفيف المؤونة».
زيباترين تعبير پيرامون نقش ارزشى پيامبران همان است كه در نهج البلاغه مى خوانيم: «مع قناعة تملأ القلوب والعيون غنى و خصاصة تملأ الابصار و الاسماع اذى». (۱۸)
حمايت از محرومين: در جهت نفى تعصبات قومى، خط مشى حمايت از محرومين و بيچارگان نيز قرار دارد. اين گروه كه عمدتا بردگانى از مردان و زنان اند طبق قوانين حاكم، زير پوشش حمايتى هيچ قوم و قبيله اى نبودند و لذا از كليه حقوق اجتماعى و سياسى محروم مى شدند و به دليل ساخت سياسى خاص دوران جاهلى و نيز ناتوانى هاى گوناگون اين افراد، امكان پى ريزى جامعه اى مستقل را هم نداشتند.
در چنين شرايطى، مخالفت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله با تبعيضها و قومگرايى ها و از سوى ديگر، حمايت از محرومان، سبب جذب اين گروه به اسلام و پيامبر صلى الله عليه وآله مى شد و بدين ترتيب گروه كثيرى بر محور رسول خدا صلى الله عليه وآله وحدت اجتماعى و سياسى پديد مى آوردند. در واقع، محتواى فكرى دعوت حضرت در اعلام اصالت تقوا و كرامت انسانى و نيز مقتضاى عملكرد او، نقش يك ابزار پويا براى ايجاد وحدت اسلامى نوين را ايفا كرد.
اين اعلام حمايت و جانب دارى كه بتدريج دامنه پوشش آن نيز گسترده مى شد، توانست نيروهاى خسته و گريزان، ستمديده و درگير ترديدهاى فكرى را به مركزى واحد هدايت كند و پايه هاى وحدت دينى را استوار سازد.
ب) نقش بيت الله
با نظرى به رويدادهاى تاريخ اسلام بعضى راه حلهاى ديگر نيز به چشم مى آيد كه در آنها به نحوى از ظرفيت و مقتضيات موجود جامعه آن زمان در جهت تحقق وحدت اسلامى بهره بردارى شده است.
در اين باره تاثير كعبه مكرمه و كيفيت استفاده پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله از آن به عنوان يكى از ابزارهاى ارزشى وحدت ساز شايان توجه است چه اين كه: «ان اول بيت وضع للناس للذى ببكة مباركا وهدى للعالمين». (آلعمران /۹۶)
پيامبر صلى الله عليه وآله از موقعيت مكانى مكه و فرصت زمانى ايام حج در مقطعى كه تمام مردم جزيرةالعرب به آن جا مى آمدند بهره مى برد تا دعوت توحيدى خود را به مهتران و بزرگان قبايل ارائه دهد. در متون تاريخى نام قبيله هاى «بنى حنيفه»، «كنده»، «بنى صعصعه»، «كلب» و ديگران را در فراخوان حضرت مى بينيم و حتى گرايش مردم يثرب به اسلام هم از طريق همين تدبير در استفاده از موقعيت خانه خدا و موسم حج بوده است: «جعل الله الكعبة البيت الحرام قياما للناس». (مائده /۹۷)
ميزان كارآمدى اين عامل در تمايل و كشش توده ها به سوى پيامبر صلى الله عليه وآله به قدرى بود كه كفار و مشركان را كاملا در موضع انفعالى قرار مى داد. آن گونه كه پيش از آغاز مراسم براى جلوگيرى از شعاع نفوذ پيام نبى صلى الله عليه وآله به مشورت مى پرداختند تا مناسب ترين شيوه هاى تبليغى و روانى را براى تغيير اذهان مخاطبان و مردم به كار گيرند. شعارهاى روانى - سياسى آنها اين بود: «وقالوا يا ايها الذى نزل عليه الذكر انك لمجنون». (حجر/۶)
و مهم اين است كه در تبليغاتشان، روح تعصبهاى نژادى و قومى موج مى زد: «ويقولون ائنا لتاركوا آلهتنا لشاعر مجنون». (صافات /۳۶)
۳ - راهبردهاى اجتماعى و فردى
الف) حميت عربى و حس مشترك
بهره بردارى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله از اخلاق و خصوصيات روحى عرب جاهلى در جهت اهداف توحيدى و بويژه تحقق وحدت اسلامى، يكى ديگر از راهبردهاى ارزشى به شمار مى آيد.
ظرفيتهاى روحى جامعه آن زمان در تمامى شرايط اجتماعى خاص خود تنيده شده بود و پيوندى مستحكم با پيشينه تاريخى اش داشت; سعى پيامبر صلى الله عليه وآله اين بود كه قابليتها را به سمت مطلوبيت هاى مورد نظر هدايت كند و به نوعى، آميزه هاى اخلاقى نوينى به وجود آورد. بدينسان پيامبر عزيز صلى الله عليه وآله از اين امكانات اخلاقى و روحى براى پديدآورى يك همگرايى دينى و استحكام علايق مشترك اعراب در جهت آرمانهاى امت واحده استفاده مى كند.
روحيه تعصب و حميت عربى، تعهد و وفاى به عهد و پيمان، شجاعت و دلاورى يا ميهمان نوازى، نمايانگر شاخصه هاى اجتماعى اعراب جاهلى شده است: «اذ جعل الذين كفروا فى قلوبهم الحمية حمية الجاهلية...» (فتح /۲۶)
و در همين حركت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله اصلاح و بهسازى ارزشهاى حاكم در چارچوب نظام ارزشى اسلام را يكى از كليدهاى رويكرد اتحاد اسلامى مى داند. به اين صورت كه تعصب به قوم و قبيله، حفظ و بزرگداشت منزلت عشيره و رؤسا و بزرگان آن و نيز واكنش در حمايت از افراد طايفه (كه معمولا به نحو صريح يا ضمنى توام با گونه اى تعهد و پيمان بود) بارها و بارها در تاريخ اسلام سبب حمايت از حضرت در مواضع مختلف و اصولا، زمينه تشكيل اولين وحدت سياسى و علنى اسلام تلقى مى گردد. پيامبر صلى الله عليه وآله خود مى فرمود: «ما نالت منى قريش شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب.» (۱۹)
به هر حال، چنين بيعتهايى نه تنها در محدوده داخلى كه بيشتر در تعهد قبايل نسبت به يكديگر نيز كاربرد داشت و طبق رسوم جاهلى تا زمان اعلام انصراف هم پيمان يا هم پيمانان به قوت خود باقى مى مانده است. و پيامبرصلى الله عليه وآله نيز از همين طريق ديگران را دعوت به اسلام مى كرد و در طول تاريخ مكرر بين حضرت و افراد يا گروهى از ياران، پيمانهاى گوناگونى منعقد مى گرديد كه تكرار آن حاصلى جز فراگيرى دامنه وحدت اسلامى نداشت. شبيه آنچه در «عقبه اولى»، «عقبه ثانيه»، «بيعت در غزوه بدر»، «بيعت رضوان» و غير آنها روى داد.
شجاعت و دليرى اعراب كه ريشه در وضعيت خاص آن جامعه و نيز مسايل جغرافيايى و طبيعى داشت، هيچگاه به صورت مطلق از ناحيه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مطرود و مذموم دانسته نشد بلكه اين روحيه خاص نيز در مسير اصلاح و امور پسنديده و صحيح قرار گرفت. و بدون ترديد اين امر در گسترش حاكميت سياسى اسلام كه فقط در طى ده سال، بيش از هشتاد غزوه و سريه را در پرونده خود جاى داده، تاثير بسزايى داشته است.
حضرت، در جنگهاى بسيارى ضمن تجليل و تمجيد از روحيه شجاعت و سلحشورى سربازان اسلام، ارزشمندى آن را در محدوده عبادت و تقواى الهى مورد سنجش و مقايسه قرار مى داد و بدينسان شيوه تعديل و تصحيح ويژگى هاى اخلاقى اعراب را برمى گزيد مانند: «ضربة علىّ يوم الخندق افضل من عبادة الثقلين» از سوى ديگر، پيامبر صلى الله عليه وآله در تقويت و اصلاح روحيه مهمان نوازى اعراب نيز مى كوشد كه اين نيز سبب جذب فزونتر افراد به قلمرو مسلمانان است.
پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مسلمين را امر به سخاوت و بخشش اموال و انفاق دارايى هاى خود مى كرد بر مبناى: «لن تنالوا البر حتى تنفقوا مما تحبون...»(آل عمران /۹۲) و خود مى فرمود: «فأحسنوا صحبة السلام بالسخاء...» نيز در دوره اوليه تكوّن جامعه اسلامى از انصار مى خواست مهاجران را مورد حمايت قرار دهند و مسلمانان مدنى هم با توجه به همان روحيه خاص اجتماعى، (كه اكنون صبغه دينى هم پيدا كرده بود) چنين كردند تا آن جا كه براى اسكان مهاجران در خانه هاى خود به قرعه كشى روى آوردند: «والذين تبوءو الدار والايمان من قبلهم يحبون من هاجر اليهم ولايجدون فى صدورهم حاجة مما اوتوا ويؤثرون على انفسهم ولو كان بهم خصاصة ومن يوق شح نفسه فاولئك هم المفلحون». (حشر /۹)
بدين ترتيب بهره برى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله از اين ظرفيت روحى كه با صحه گذاشتن و تعديل دينى همراه بود، سبب شد تا وحدت اسلامى، هر روز با اقتدار بيشترى همراه باشد و به مرور زمانى، تسرى يابد. البته نزد اسلام، اصل تعدد در مليت و اقوام نفى نمى شود اما ستيزه جويى و ايجاد تشتت در وحدت سياسى و وفاق عمومى جامعه اسلامى نيز مورد قبول نيست. چه اين كه: «انا خلقناكم من ذكر وانثى وجعلناكم شعوبا وقبائل لتعارفوا...» (حجرات /۱۳) بدين ترتيب چنانچه تعصب در مسير پايبندى بر غير حق و تهى شدن از ارزشهاى دينى و انسانى و تنها به صرف تكيه بر قوميت و ملى گرايى باشد، مورد پذيرش دين و پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله نيست: «ليس منا من دعى الى عصبية». (۲۰)
ب) آداب اخلاقى
پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه وآله يكى از اهداف عالى رسالت خود را اتمام اخلاق نيك و تكميل فضايل الهى و اخلاقى انسان مى داند كه:«انى بعثت لاتمم مكارم الاخلاق» (۲۱) و بر اين بنيان يكى از موارد ديگرى كه مى توان در زيرمجموعه راهبردهاى ارزشى پيامبر صلى الله عليه وآله در جهت ايجاد زمينه وحدت اسلامى ياد كرد، نحوه رفتار فردى و آداب خاصى است كه از آن حضرت در متون تاريخى آورده اند چه اين كه:«وانك لعلى خلق عظيم». (قلم /۴)
برخوردهاى پرجاذبه: اخلاق نرم و خوى پر جاذبه رسول حق همواره يكى از مهمترين ابزارهاى ارزشى وحدت دينى و فرونشاندن اختلافها و نزاعها و جذب انسانهاى پاكسرشت بوده است: «فبما رحمة من الله لنت لهم ولو كنت فظا غليظ القلب لانفضوا من حولك...» (آلعمران/۱۵۹)
رويدادهاى تكان دهنده تاريخ اسلام آن چنان آشكار و گوياست كه هيچ نيازى به ترجمان تحليلى ندارند چه اين كه: «الم نشرح لك صدرك»(شرح /۱) يكى از هزاران: فردى به نام «غورث بن الحارث» در برابر پيامبر صلى الله عليه وآله شمشير در دست گرفت و گفت: «من ينجيك منى»، رسول خدا صلى الله عليه وآله مى فرمايد: «الله». لرزه بر اندام او افتاد و شمشير از دست بينداخت. سپس، پيامبر او را آزاد كرد. همين شخص هر جا مى رود مى گويد: «جئتكم من عند خير الناس». (۲۲)
و به واقع عنوان: «اطهر المطهرين شيمة و اجود المستمطرين ديمة...» (۲۳) تنها بر او زيبنده بود. اين سلوك و اخلاق نيكوى الهى است كه او را اسوه حسنه و نمونه برتر انسان كامل مى دانند تا آن جا كه محبت معجزه آساى او سبب مى شد مخالفان سرسختش به صف دوستان مؤمن سوق يابند (۲۴) و اين آداب الهى، محور جمع و وحدت دلها قرار گيرد. دعوت فطرى پيامبر صلى الله عليه وآله جان تشنه هر حق خواهى را مجذوب او مى ساخت و اين، نيكوترين ابزار براى دميدن روح وحدت دينى بود
پيوندهاى خانوادگى: در رديف آداب ويژه پيامبر مى توان به فلسفه پيوندهاى خانوادگى حضرت اشارهاى كوتاه كرد. بدون ترديد با توجه به جايگاه خاص نظام قبيلهاى در جامعه آن روز، يكى از آثار اجتماعى اين امر ايجاد الفت، پيوند بين قبايل، و وحدت لايه هاى اجتماعى بوده است. اين نوع پيوندهاى قبيله اى (به نوعى) بديل حلفهاى قانونى و رسمى شناخته مى شود و پيش از اسلام نيز ازدواجهاى متقابل، دشمنى ها را به دوستى تبديل مى ساخت. به عنوان نمونه ازدواج پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله با «جويريه دختر حارث» از طايفه بنى مصطلق بود كه مسلمانان، به سبب اين خويشاوندى، بقيه اقوام او را آزاد كردند و در نهايت تمام طايفه او به اسلام پيوستند و يا ازدواج حضرت با «صفيه دختر حى بن اخطب يهودى»، سردار بنى قريظه كه پس از اسارت، همسرى پيامبر خدا را در برابر آزادى و الحاق به خانواده خود برمى گزيند و در آخر، به همراه گروهى از اقوام، اسلام مى آورند.
۴ - امت اسلامى و وحدت دينى
اين بحث را با نظرى به رسالت امت اسلامى در تداوم رحمت نبوى تا تحقق وحدت اسلامى، به پايان مى بريم:
«وحدت»، جوهره قوام، پايدارى و حيات هستى است و پيامبران، مامور و سرپرست احياى رحمت مطلقه الهى در دنياى انسانى
و محمد خاتم صلى الله عليه وآله، پيامبر وحدت و رسول رحمت: «وجعلنى رسول الرحمة و رسول الملاحم». (۲۵)
رحمت واسعه الهى، با او جريان يافته: «واطيعوا الله والرسول لعلكم ترحمون» (آل عمران/۱۳۲) و امت بشرى حول خاتميت او گرد مى آيند: «ما كان محمد ابا احد من رجالكم ولكن رسول الله وخاتم النبيين» (احزاب /۴۰) و با اين همه، چشمه جوشان رحمت الهى است كه: «فبما رحمة من الله لنت لهم...» (آل عمران /۱۵۹)
نداى وحدت او، صداى وحدت طلبى تمامى انبياى الهى است و اين آهنگ شيرين در حلقوم مبارك او به كمال نهايى خود مى رسد
او آخرين پيامبران از سلسله مناديان رحمت و وحدت الهى است; «تقدم در غايت و تاخر در نوبت دارد يعنى: «لولاك لما خلقت الافلاك».
و از اينرو، به تمام شاخ و برگهاى اين شجره طيبه; رنگ، عطر، و ميوه حيات ابدى مى بخشد و با خاتميت او، درخت نبوت الهى معنا مى يابد كه:«ما من نبى آدم و من سواه الا تحت لوائى» (۲۶)
و از اين پس، امت محمدى او; «امة مرحومة» و «امة آخرون السابقون»، و نيز، آخرين نخبگانى اند كه پذيراى حضور اويند;
و بى شك امت محمد صلى الله عليه وآله رسالت گسترش دعوت او را تا توسعه امت واحده الهى در پهنه ارض به دوش دارند چرا كه: «كنتم خير امة اخرجت للناس...» (آل عمران /۱۱۰) و همانانند كه برگزيدگان خدايند و غير آنان، زيانكاران: «ومن يبتغ غير الاسلام دينا فلن يقبل منه و هو فى الاخرة من الخاسرين» (آلعمران /۸۵)
به آرزوى روزى كه وحدت اسلامى، راهى براى پيوند جوامع اسلامى، به امت واحده الهى گردد و دعوت «امت» با دعوت «خداى»، همسان كه:«والله يدعوا الى دارالسلام ويهدى من يشاء الى صراط مستقيم». (يونس /۲۵) آن افق روشن و درخشان كه پيامبر وحدت براى امت عزيز اسلام به زيبايى تمام ترسيم نمود و شايسته: «فطوبى لك يا محمد و لامتك». (۲۷)
طريقى كه وحدت امت را زمينه احياى امت واحده مى دانست چرا كه احياء امت واحده را با جوهره اقامه دين (تقوا و عبوديت الهى) همرديف شمرده: «... ان هذه امتكم امة واحدة وانا ربكم فاعبدون» (انبياء /۹۲) و از سويى، اقامه دين حق (در سلسله انبياء) را نيز به وحدت مى پيوندد:«شرع لكم من الدين ما وصى به نوحا والذى اوحينا اليك ما وصينا به ابراهيم و موسى و عيسى ان اقيموا الدين ولا تتفرقوا فيه...» (شورى /۱۳)
و بدون ترديد استجابت و پذيرش نداى «پيامبر وحدت» به وحدت دينى، قبول و احياى حيات ابدى انسانى و الهى امت اوست كه: «يا ايها الذين آمنوا استجيبوا لله وللرسول اذا دعاكم لما يحييكم» (انفال /۲۴) و اين دستور قطعى الهى است كه: «يا ايها الذين آمنوا اطيعوا الله واطيعوا الرسول ولاتبطلوا اعمالكم» (محمد /۳۳) دستورى كه تخلف از آن، تباهى و سياهى آشكارا، به دنبال دارد: «ومن يعص الله ورسوله فقد ضل ضلالا مبينا». (احزاب /۳۶)
و به اين ترتيب; امت واحده، راهى است تا تفوق تمام: «هو الذى ارسل رسوله بالهدى و دين الحق ليظهره على الدين كله وكفى بالله شهيدا.»(فتح /۲۶) و سپس تسرى اين حقيقت نهفته الوهى به همه وجدانهاى خفته كه: «محمد رسول الله» (فتح /۲۹)
و در نهايت از حال تا آينده امت واحده فرايندى است به ميزان يك اراده جمعى يك تمايل معمولى و نيز صبرى استوار و پايدار: «يا ايها الذين آمنوا استعينوا بالصبر والصلوة ان الله مع الصابرين» (بقره /۱۵۳) و آن گاه پيامد آب حيات وعده الهى: «فاصبر ان وعد الله حق» (روم/۶۰)
اين ره يافتى است كه به جاى مقصد، مسير، و مايه هاى درونى، بيشتر نيازمند همگرايى اراده و تمايلات وحدت طلبانه مسلمانان جهان حول محور جمع و نظام بخشيدن به آن است.
و آينده روشن، از آن مؤمنان مجاهدى است كه نور وحدت مى نشانند و كمال آن مى افشانند چه اينكه: «يريدون ان يطفئوا نور الله بافواههم ويابى الله الا ان يتم نوره ولو كره الكافرون» (توبه/۳۲) و آنگاه خشنود از سپاس الهى: «و رضوان من الله اكبر ذلك هو الفوز العظيم». (توبه/۷۲)
نتيجه گيرى
وحدت امت همواره يكى از آرمانهاى دينى پيامبران توحيدى قلمداد مى شده و بر اين بنيان، يكى از محورهاى مهم دعوت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نيز پى ريزى شاكله هاى پيدايش آن بوده است.
تحليل رويدادهاى تاريخ اسلام گوياى آن است كه در جهت تلاشهاى «سياسى» و «فرهنگى» حضرت براى تحقق اين هدف، «راهبردهاى ارزشى» نيز كارآيى خاص داشته اند تا آن جا كه با شناخت دقيق ظرفيتهاى اجتماعى حاكم بر جامعه، ابزارهايى برگزيده شده تا زمينه پذيرش و گرايش همگانى را به سوى ايجاد وحدت امت متمايل گرداند.
طرح پيمان نامه ملى مدينه بهترين راه براى ايجاد يك وحدت عمومى و القاى روحيه همبستگى دينى بود و در همين راستا پيمان ويژه مسلمين، راهكارى مذهبى براى پيوند روح برادرى به حساب مى آمد. استفاده از راهبردهاى ملى و مذهبى تنها مى توانست پايه هاى استوارى اجتماعى جامعه را نمايان سازد; اما، در اين ميان مبارزه با نژادپرستى و قومگرايى و يا به كارگيرى عاقلانه موقعيتها و مكانهاى تجمع عمومى نيز، از جمله راهكارهاى قومى و ميهنى لازم جهت دستيابى به وحدت طلبى شمرده مى شد و با اين همه، بهره گيرى پيامبر صلى الله عليه وآله از ظرفيتهاى اخلاق اجتماعى و نيز توان اخلاق فردى، امرى قابل توجه است.
بدين ترتيب، يكى از ضرورى ترين راههاى پى ريزى وحدت دينى در امت بزرگ اسلامى، هماهنگى ارادهها و تمايلات ارزشى جوامع بر بنياد همانند سازى ابزارهاى سه گانه فوق است; يعنى: «راهبردهاى ملى و مذهبى»، «قومى و ميهنى» و نيز «اجتماعى و فردى».
پى نوشتها و مآخذ
۱- حميدالله، محمد: اولين قانون اساسى مكتوب در جهان، ترجمه غلامرضا سعيدى، تهران، انتشارات بعثت، ۱۳۶۵، ص ۵۵-۶۴.
۲- علامه هندى، علاءالدين، كنزالعمال فى سنن الاقوال و الافعال، بيروت، مؤسسه الرسالة، ۱۹۸۵م، ج ۱، ص۱۴۹.
۳- آيتى، محمد ابراهيم، تاريخ پيامبر اسلام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،۱۳۶۶، ص۲۳۵.
۴- تفصيل اين سخن را در جاى خود بايد دنبال كرد; نگاه كنيد: حسينى، سيد حسين: «علوم انسانى اسلامى، مبناى تحقق وحدت فرهنگى»، نامه فرهنگ، بهار۱۳۷۷، شماره۲۹ و نيز: جزوه درسى «عرفان دينى» از همين قلم.
۵- روايت پيامبرصلى الله عليه وآله در كنزالعمال، جلد ۱، ص۱۴۹.
۶- علامه مجلسى، محمدتقى، بحارالانوار، تهران، دارالكتب الاسلاميه،۱۴۰۳ ق، جلد۳۹، ص۵۶.
۷- الميبدى، ابوالفضل رشيدالدين، كشفالاسرار و عدةالابرار، به اهتمام على اصغر حكمت، تهران، اميركبير، ۱۳۶۱، جلد۹، ص ۲۷۱-۲۶۷.
۸- حاج سيد جوادى و ديگران، دايرةالمعارف تشيع، تهران، سازمان دايرةالمعارف تشيع،۱۳۶۶، جلد ۱، ص۲۴۳.
۹- تاريخ پيامبر اسلام، ص۲۷۲.
۱۰- بهشتى، سيد محمد، محيط پيدايش اسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى،۱۳۶۷، ص۱۴۷.
۱۱- ابن هشام، ابومحمد عبدالملك: السيرة النبويه، قم، انتشارات ايران،۱۳۶۳، جلد ۴، ص۲۵۰.
۱۲- يعقوبى، احمدبن ابى يعقوب: تاريخ يعقوبى، ليدن،۱۸۸۳م، جلد ۲، ص۱۱۰.
۱۳- كلينى رازى، ابوجعفر محمد بن يعقوب بن اسحاق: الاصول من الكافى، تهران، دارالكتب الاسلاميه،۱۳۶۳، جلد ۸، ص۲۶۸.
۱۴- بحارالانوار، جلد۲۲، ص۳۴۸.
۱۵- مطهرى، مرتضى، سيره نبوى، تهران، انتشارات صدرا،۱۳۶۷، به نقل از «هديه الاحباب» داستان روايت را آورده است.
۱۶- مطهرى، مرتضى، خدمات متقابل اسلام و ايران، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۶۲، ص۷۵ و۷۶.
۱۷- سنن ابى داوود، جلد ۲، ص۶۲۴ به نقل منبع پيشين، ص۷۴.
۱۸- نهج البلاغه، ترجمه دكتر سيد جعفر شهيدى، تهران، انتشارات سهامى عامل، ۱۳۷۱، خطبه ۱۹۲، ص۲۱۵.
۱۹- تاريخ پيامبر اسلام، ص۱۶۸.
۲۰- بحارالانوار،جلد۷۳، ص۲۸۳.
۲۱- همان، جلد۱۶، ص۲۱۰.
۲۲- البخارى، محمد بن اسماعيل، صحيح البخارى، چهار جلدى، بيروت، دارالمعرفة للطباعة والنشر، بىتا، جلد ۲، ص۵۳۹.
۲۳- نهجالبلاغه، خطبه ۱۰۵.
۲۴- پاره اى مورخان داستانى از كافرى خشن و معاند نقل مى كنند كه به خانه پيامبرصلى الله عليه وآله به مهمانى رفت و در نهايت با ايمان خارج شد. اين جريان نمونه جالبى از همين تاثير اخلاقى و الهى خاص پيامبر رحمت است. نگاه كنيد: زرين كوب، عبدالحسين، بحر در كوزه، تهران، علمى،۱۳۶۷، ص۱۰۴ و ۱۰۵.
۲۵- شيخ صدوق، ابوجعفر، معانى الاخبار، تصحيح على اكبر غفارى، بيروت، دارالتعارف للمطبوعات،۱۳۹۹ ق، ص۵۱.
۲۶- بحر در كوزه، ص۱۱۵.
۲۷- معانى الاخبار، ص۵۱.
يادآورى: جهت رعايت اختصار، بسيارى از پاورقى هاى توضيحى، تفسيرى يا معرفى منابع حذف گرديد.
منبع: پایگاه اطلاع رسانی آیت الله جاودان