سد داریان، تکرار فاجعه زیست محیطی سد گتوند

خبرگزاری مهر - گروه جامعه؛ فرید ضیائی*: سیروان خروشان و شادیبخش، طراوت خوش زندگی را هزاران سال است زیر پای کوههای سرسبز و سرفراز هورامان جاری کرده است. شاهو -نماد کوه های هورامان-وسیروان-شریان حیات بخش آن دیار-در درازای پیشینه دیرین آن سامان توام با تمدن و فرهنگ انسانی، هویتی تاریخی و زبانزد رابه تصویر کشیده اند. «بل» که چشمه ای پاک و زلال است، چون چشم شاهو، امکان رصد را برای او فراهم نموده است، تا مراقب باشد کوچکترین آسیب و گزندی به همسایه همیشه جاری در کوهپایه اش -سیروان- نرسد. اما افسوس که «بل» -چشم شاهو- کور می شود، تا مبادا کوچ اجباری همدم دیرینه اش -سیروان- به دشتهای گرمسیری را ببیند و شاهد زیر آب رفتن دهها آثار باستانی، میراث فرهنگی و تخریب محیط زیست پیرامونش باشد، زیرا ممکن است، شاهو با دیدن این فاجعه و جانداران ماتم زده از تشنگی، طاقت نیاورد و با غرشهای خود، نظم خدادادی طبیعت هورامان را احیا کند.

با ذکر این مقدمه، مطالب، به ترتیب فهرست و به شرح ذیل ارائه می شوند:

چشمه بل

بل که در زبان بابلیان باستان، به معنای خدای آب است، چشمه ای است در دو کیلومتری روستای تاریخی هجیج (شهرستان پاوه) و در فاصله کمی از رودخانه سیروان قرار دارد و آب آن پس از خروج از دل کوه، به سیروان می ریزد.

دبی متوسط این چشمه پر آب حدود 4000 لیتر در ثانیه و آورد سالانه آن حدود 1۵۴ میلیارد لیتر، آب شرب با کیفیت خیلی بالاست. بل یک چشمه کارستی بزرگ است. (کارست: پدیده خوردگی و انحلال توده سنگهای کربناته)

نتیجه یک مقاله تحلیلی با موضوع «تحلیلی بر کیفیت آب های معدنی بطری شده در ایران» ارائه شده در دومین همایش تخصصی مهندسی محیط زیست، نشان می دهد پس از آزمایش تمامی آب معدنی های بطری شده موجود در بازار ایران، مشخص شده است که آب معدنی کانی بل از نظر ترکیبات شیمیایی بهترین کیفیت را برای شرب دارد و بیشترین پارامترهای مورد سنجش را بر روی برچسب دارد.

طبق دیاگرام شولر(SCHOELLER DIAGRAM)، کیفیت این آب در بهترین رده برای آشامیدن قرار دارد.

چشمه بل در سال 1388 به شماره 64 در فهرست آثارملی طبیعی به ثبت رسیده است.

سد داریان

سد مخزنی برقابی داریان بر روی رودخانه سیروان در تنگه پا یین دست دره داریان اجرا شده است.

هدف طرح، جمع آوری رودخانه سیروان به منظور استفاده از انرژی برقابی، انتقال آب به حوضه های آبریز مجاور، جهت تامین آب کشاورزی و ازجمله به دشتهای نواحی گرمسیری است.

338 میلیون مترمکعب	حجم کل مخزن
826 متر از سطح دریای آزاد	تراز نرمال
1۵۵ متر	ارتفاع سد از کف رودخانه
368 متر	طول تاج سد
9.7 میلیون متر مکعب	حجم عملیات خاکی بدنه سد
۲10 مگاوات (3 واحد 70 مگاواتی)	ظرفیت نیروگاه

چگونگی نابودی چشمه بل با آبگیری سد داریان

بل با سد داریان4.5 کیلومتر فاصله دارد و در کناره راست رودخانه سیروان و در قسمت بالادست آن قرار دارد.

با آبگیری سد داریان تا تراز نرمال، بل در زیر فشار آب به ارتفاع 109 متر و در زمان سیلاب تا 122 متر ناپدید می شود و آب شرب با کیفیت عالی آن، در آب دریاچه حل می شود تا به آب کشاورزی تبدیل شود. قابل ذکر است، طبق گفته وزیر نیرو (ایرنا، 94/06/02) هزینه استحصال و تصفیه آب آشامیدنی 10 برابر آب کشاورزی است.

طرح نجات بخشی آب بل و ایرادات فنی آن

پس از آغازساخت سد، و در پی تلاش فعالان زیست محیطی و فشار افکار عمومی، طرح نجات بخشی چشمه بل با ۵گزینه مطرح و در نهایت ۲ مورد آن اجرایی شد :

- شناسایی مسیر چشمه در ترازهای بالاتر از دریاچه و خروج ثقلی آب

- شناسایی مسیر چشمه و انتقال آب چشمه به تراز بالاتر از دریاچه سد داریان.

در اجرای گزینه اول، یک گالری به طول ۲20 متر در تراز 836 متر جهت بررسی ژئوفیزیکی احداث شد، اما شواهدی مبنی بر وجود جریان در ترازهای بالا ثبت نشد و این طرح با شکست مواجه شد.

سپس، گزینه دوم اجرایی شد، ابتدا آبخوان بل در تراز پایین، تحت مطالعات ژئوفیزیکی قرار گرفت، که با این روش نیز موفق به شناسایی مسیر جریان آب نشدند.

در نتیجه ثمربخش نبودن مطالعات غیرمستقیم، در تراز پایینتر از خروجی چشمه از روشهای مستقیم) حفاری گمانه، گالری و شفت(استفاده شد وبا گمانه زنی های متعدد، مشخص شد که مجرای جریان، دالانی است که به صورت سیفون به سمت کوه ادامه پیدا می کند.

سپس با استفاده از لوله شفت، آب بل را به صورت ثقلی (با کاهش شدید دبی) به میزان 120 متر بالاتر از خروجی قبلی آن، بالا آوردند و مظهر طبیعی بل مسدود شد.

با بررسی طرح نجات بخشی آب بل، نکات ذیل قابل تأمل است:

- حفظ چشمه بل و یا برنامه ریزی برای صدمه ندیدن آن، در زمان مطالعات فاز 0 تا 2 سد داریان، مورد توجه قرار نگرفته و فقط در فاز 3، یعنی در زمان آغاز ساخت و با اصل حفظ سد داریان، مطالعات و اقداماتی در قالب طرح نجات بخشی آب بل انجام شده است.

- به نظر کارشناسان، مطالعات برای رسیدن به یک راه حل، جهت نجات بخشی واقعی چشمه بل خیلی کم بوده است.

- دبی آب چشمه در خروجی جدید، که 120 متر بالاتر از خروجی طبیعی آن است، حداقل به میزان 35 درصد افت داشته است.

- با آبگیری سد داریان در تراز نرمال، فشار ناشی از ارتفاع آب دریاچه در مرز مشترک آن با دیواره سنگی آبخوان چشمه، حداقل معادل 11 بار و در زمان سیلابی تا 12 بار افزایش می یابد.

- مسیر آبخوان چشمه به صورت کارستی است.

- توده سنگهای مشرف به دره رودخانه سیروان (حد فاصل دره و آبخوان چشمه) با وجود حداقل 3 گسل شناسایی شده و درزه و شکافها و شکستگیهای متعدد، و نیز عدم مطالعات جامع در آن ناحیه، حتی با انجام تزریقهای صورت گرفته، به طور کامل آب بند نمی شود.

- با توجه به بررسی های زمین شناسی و تستهای انجام شده، منطقه دارای سازند آهکی با قابلیت انحلال می باشد که با آبگیری سد، مظهر چشمه تحت فشار هیدرولیکی بالا در مرز آبخوان آن قرار خواهد گرفت و امکان انسداد همه منافذ نیز با حفاری تزریق امکان پذیر نیست، حتی اگر منافذ بالاتر از رقوم رودخانه شناسایی و مسدود گردند، منافذی که در آبرفت رودخانه و پایین تر از رقوم آن قرار گرفته، باعث اختلاط آب آلوده دریاچه با آبخوان بل می شود.

با توجه به نکات فوق، این نگرانی ایجاد می شود که با آبگیری کامل سد داریان، آب بل که از کیفیت بسیار بالایی برخوردار است، با آب دریاچه که هم از املاح بیشتر و هم آلودگی های گوناگونی برخوردار است به احتمال زیاد، آمیخته می شود.

مشابهت های سد داریان و سد گتوند

ادامه آبگیری سد داریان، یادآور تکرار فاجعه زیست محیطی سدگتوند، اما این بار نه در خوزستان بلکه در کردستان است.

سد داریان	سد گتوند
کارفرما : شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران	کارفرما : شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران
مشاور : شرکت مهندسین مشاور مهاب قدس	مشاور : شرکت مهندسین مشاور مهاب قدس
ایراد احتمالی: اختلاط آب کشاورزی رودخانه سیروان با آب شرب بل وآلوده شدن آن	ایراد قطعی: انحلال تپه های نمکی داخل مخزن سد گتوند در آب کارون و شور شدن آن
فاصله مظهر چشمه بل از بدنه سد داریان : 4.5 کیلومتر	فاصله تپه های نمکی از بدنه سد گتوند: 4.5 کیلومتر
اجرای طرح علاج بخشی، جهت جلوگیری از اختلاط آب آلوده سیروان، با آب شرب بل	اجرای طرح علاج بخشی، جهت جلوگیری از حل شدن تپه های نمکی در آب کارون
اطمینان خاطر کامل کارفرما و مشاور به مردم و مسوولین مبنی بر اینکه پس از اجرای علاج بخشی چشمه بل، دیگر هیچ گونه نگرانی از بابت اختلاط و آلودگی آب شرب بل با آب آلوده سیروان وجود ندارد.	اطمینان خاطر کامل کارفرما و مشاور به مردم ومسوولین مبنی بر اینکه پس از اجرای علاج بخشی، دیگر هیچ گونه نگرانی از بابت انحلال تپه های نمکی با آب رودخانه کارون دردرون مخزن وجود ندارد.
سد داریان: سنگریزهای با هسته رسی به ارتفاع 179 متر از پی	سد گتوند: سنگریزهای با هسته رسی به ارتفاع 182 متر از پی
طبق نظر کارشناسان، محور سد داریان بهتر بود در بالادست چشمه بل و بر روی رسوبات سازند گرو که درفاصله حدود 700 متری بالا دست چشمه بل قرار دارد، واقع می شد و در نتیجه چشمه بل در مخزن سد قرار نمی گرفت و از بین نمی رفت.	طبق نظر کارشناسان خارجی در سال 1350، بدنه سد بهتر بود در 14.5 کیلومتر بالاتر از محل فعلی سدجانمایی می شد و در نتیجه تپه های نمکی در مخزن سد قرار نمی گرفت و آب کارون شور نمی شد ...
باوجود هشدار کارشناسان مبنی بر عدم آبگیری سد، در تاریخ 94/09/02 مرحله اول آبگیری انجام شد و به احتمال زیاد، با آبگیری کامل سد، آب شرب با کیفیت بسیار بالای بل به میزان 150 میلیون مترمکعب در سال، با آب سیروان اختلاط پیدا کرده، آلوده و نهایتاً به آب کشاورزی تبدیل می شود.	باوجود هشدار کارشناسان مبنی بر عدم آبگیری سد، در سال90 این کار انجام شد و در نتیجه، بزرگترین کارخانه شورابه سازی مصنوعی دنیا ساخته شد و صدها میلیون متر مکعب آب کارون به آب شور تبدیل شد.

 

نظر مدیران مسوول در سازمان حفاظت محیط زیست در خصوص سد داریان :

علاوه بر کارشناسانی که مخالف بهره برداری سد داریان هستند، مدیران ذیل نیز که مسوولیتشان مرتبط با پیامدهای زیست محیطی ناشی از این پروژه است، به این صورت انتقاد خود را نسبت به سد داریان ابراز می دارند:

- جناب آقای دکتر متصدی–معاونت محترم انسانی سازمان حفاظت محیط زیست (۱۳۹۴/۹/۱۸):

-احداث سد داریان به صلاح محیط زیست کشور نیست ولی صدور مجوز ارزیابی برای این سد، در سال های گذشته و تابع سیاست های کلان دولت نهم و دهم بوده است که ایجاد تاسیسات را بر حفظ محیط زیست ارجح می دانست.

• صدور مجوز برای این سد با علم به از بین رفتن چشمه بل در مخزن سد بوده است، از این رو مجوز منوط به حفظ آب چشمه بل با همین دبی در تراز بالاتر صادر می شود.

• نکته مغفول در صدور مجوز ارزیابی سد داریان، توجه به اهمیت چشمه بل به عنوان اثر طبیعی ملی بوده، یعنی چشمه علاوه بر آب، به دلایل دیگری همچون مورفولوژی، شرایط طبیعی و اکوسیستمی از اهمیت بالایی برخوردار بوده است.

• در سال ۹۲ و با آغاز کار دولت یازدهم، مکاتبات، مذاکرات و تلاش های بسیاری برای عدم آبگیری سد و حفاظت از چشمه بل آغاز شد، اما متاسفانه به دلیل پیشرفت ۹0 درصدی احداث سد به نتیجه نرسید.

- جناب آقای درویش-مدیرکل محترم مشارکتهای مردمی سازمان حفاظت محیط زیست (۱۳۹۴/۹/۱۶):

-آنچه در مورد سد گتوند رخ داد، امروز در داریان تکرار می شود.

 

نتیجه گیری:

در راستای منافع ملی و جلوگیری از تکرار یک فاجعه زیست محیطی دیگر همچون دریاچه ارومیه، سدگتوند و... و به استناد:

- دلایل کارشناسان محیط زیست، مدیریت منابع آب و سدسازی در مخالفت با پروژه سد داریان

- سخنان انتقادی مدیران سازمان حفاظت محیط زیست نسبت به سد داریان

- آماده نشدن نیروگاه سد داریان تا سال ۹6

- آماده نشدن سامانه انتقال آب به دشتهای گرمسیری تا حداقل 3 سال دیگر

- انجام آبگیری مرحله اول سد داریان تاکنون (۹4/۹/۲)

- کشف آثار ۷0 هزار ساله در کردستان، کاوشهای باستان شناسی در غارها و پناهگاههای سنگی دره رودخانه سیروان، به کشف آثار شکارگران عصر سنگ و غارنشینان اولیه منجر شد.

با بررسی تعدادی از این مکانهای باستانی چند هزار ساله از جمله: پناهگاه هوار گلوان، غار کناچه و ... که مربوط به دوره های باستانی پارینه سنگی و فراپارینه سنگی می باشند پی می بریم که جایگاهشان در زیر تراز نرمال آب دریاچه قرار گرفته است و در نتیجه در مرحله دوم آبگیری سد، به زیر آب می روند.

- دلایل و شرح مطرح شده در این مقاله

پیشنهاد می شود، به جای نابودی بل، این ودیعه گرانقدر الهی و نیز محو کردن مکان های باستانی محدوده دریاچه سد داریان، راهکار ذیل دنبال شود:

دریچه تخلیه کننده تحتانی سد داریان باز شود و آبگیری به صورت موقت به مدت 6 ماه متوقف شود، تا فرصت و بستری فراهم شود جهت تشکیل یک تیم کارشناسی دارای دانش فنی کافی و جامع، برای بررسی موارد ذیل :

الف - با توجه به اینکه مطالعات و کارهایی که بایستی در طرح علاج بخشی چشمه بل انجام شود ناکافی بوده است، در این فرصت 6 ماهه توقف آبگیری، مطالعات تکمیلی در این خصوص انجام شود.

ب – همزمان با مطالعات تکمیلی نجات بخشی آب چشمه بل، فرصت سرمایه گذاری در زمینه های دیگر از جمله موارد ذیل نیز بررسی شود:

ب - ۱- مطالعات امکان سنجی فنی، اقتصادی و زیست محیطی احداث کارخانه های مدرن بسته بندی آب معدنی به منظور صادرات، بر پایه درآمدزایی در سطح کلان و اشتغالزایی نیروهای مستعد و تحصیلکرده منطقه، انجام شود.

ب – ۲ - مطالعات انتقال بخشی از آب چشمه بل به روستاها و شهرهای اطراف که مشکل کم آبی دارند، انجام شود.

* کارشناس سدسازی- کارشناس ارشد مدیریت پروژه