خبرگزاری مهر، گروه استانها - زهرا بهرامی: وقتی زیر و بم غرفه‌های نمایشگاه‌های صنایع و هنرهایدستی را بگردیم بیشتر از هر چیزی «ساختِ چین» جلب توجه می‌کند. صنایع دستی کشور ما این روزها نه نشأت گرفته از ظرافت دستان هنرمندانی بومی، بلکه حاصل دستگاه‌ها و کارگران چینی است که نه از ریشه این هنر خبر دارند و نه مفهوم خطوط و طرح‌های به کار رفته در آثار تولیدات هنرمندان ایرانی را می‌دانند.
هنرمند هم در این بازار فراموشی، کنج عزلت گرفته است و تاجران، صنایع‌دستی ماشینی را با زیرنویس «ساختِ چین» در نمایشگاه‌های صنایع‌دستی می‌فروشند. به همین دلیل امروزه شاهدیم بسیاری از هنرهای ریشه‌دار کشور ما فراموش‌شده‌اند و اثری از کارگاه‌ها و هنرمندان سخت کوش این بخش نیست.
سال‌هاست نه دیگر صدای چکش‌های مسگران به گوش می‌رسد و نه فوتی بر لوله‌ای دمیده می‌شود تا ظروف شیشه‌ای آبگون در گرگان زمین تولید شود. دیگر نه خبری از دارهای کوچک ابریشم‌بافی زنان ترکمن است و نه چرمی برای دوختن چارق و ساختن زین اسب دباغی می‌شود.
دیگر نه گرگان زمین حال و هوای استرآباد قدیم را دارد و نه خاطره‌ای از مردان چارق به پا و بیلش دوزی زنان قزاق در ذهن‌ها مانده است. بسیاری از هنرهای اصیل و سنتی این دیار یا از دل خاک سر برمی‌آورند و یا گرد فراموشی بر این هنرها و بازماندگان هنری آن‌ها نشسته است.
به گفته مسئولان هم‌اکنون هنرمندان گرگان زمین برای حفظ و احیاء هنرهای بومی منطقه تلاش می‌کنند و پژوهش‌های کتابخانه‌ای در این حوزه چند سالی است که آغازشده است.
از قهر چارق دوزان تا فراموشی شیشه‌گری فوتی
معاون صنایع‌دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری گلستان راجع به صنایع‌دستی گلستان به خبرنگار مهر گفت: هم‌اکنون هنرمندان صنایع‌دستی استان در ۵۱ رشته بومی و غیربومی مشغول فعالیت هستند.
سارا اخوت به معرفی ۲۷ هنر بومی استان پرداخت و افزود: زیورآلات سنتی ترکمن، رودوزی‌های سنتی و یا سیاه دوزی ترکمن، ساز سازی سنتی دوتار ترکمن، پوشاک سنتی (البسه محلی علی آبادکتول، رامیان، ترکمن، زیارت، سر کلاته خراب شهر، شاه کوه، قزاق، غوغا، پوستین‌دوزی، پاپوش سنتی و عروسک‌سازی محلی)، نساجی سنتی (نوار بافی علی‌آباد کتول، ترکمن، جاجیم‌بافی زیارت، چادرشب بافی رامیان، چادرشب بافی ترکمن، ابریشم‌بافی رامیان، ابریشم ترکمن)، بافته‌های داری و زیراندازها (پلاس بافی، نمدمالی ترکمن) و ... ازجمله هنرهای بومی استان هستند.
وی بابیان اینکه هم‌اکنون هنرمندان گلستانی در ۳۹ رشته غیربومی نیز مشغول فعالیت هستند، ادامه داد: تاکنون پاپوش سنتی (چارق‌دوزی)، زین سازی و شیشه‌گری فوتی به‌طور کامل ازیادرفته و پوستین‌دوزی، ابریشم‌بافی ترکمن، بیلش دوزی و مسگری در حال فراموشی است.
مردان بی چارق گرگان زمین
نام هنر: چارق
کاربری: پاپوش سنتی مردان روستاهای استان گلستان که در سال‌های اخیر تا حدودی جنبه‌های مصرفی خود را ازدست‌داده و تولید آن بیشتر جنبه تزیینی دارد.
معرفی کوتاه: نوعی پاپوش قدیمی و پای‌افزار دهقانان است که بندها و تسمه‌های بلند دارد و بندهای آن‌ها به ساق پا می‌پیچند که اصطلاحاً به آن پاتابه و پالیک نیز گفته می‌شود.
مواد اولیه و ابزار: چرم (دوزان)، نخ ابریشم، قالب، گاز، گزن، سوزن، درفش، قلاب، چکش و مشته
هنرمندان: درگذر از شیوه سنتی زندگی و حرکت به‌سوی صنعتی شدن نه چارقی دوخته می‌شود و نه مردان گرگان زمین چارقی می‌پوشند که هنرمندی برای آن باقی‌مانده باشد.
علل رکود و مهم‌ترین چالش‌های پیش روی احیا: متأسفانه امروزه به دلیل استفاده از چکمه، استفاده از چارق منقرض‌شده است.
اسب‌های بی زین ترکمن‌صحرا
نام هنر: زین سازی
کاربری: روی پشت اسب‌ها برای سهولت در امر سوارکاری قرار می‌گیرد.
معرفی کوتاه: زین سازی هنری است که برای خلق آن از چرم و چوب استفاه می‌کنند، زین را بر پشت اسب می‌گذارند و هنگام سواری روی آن می‌نشیند و دارای سازوبرگ و رکاب است.
مواد اولیه و ابزار: چرم گاو (پادوش)، نخ، میخ دوپا، قاب آهنی، درفش، سوزن
هنرمندان: چوپان رضوانی
علل رکود و مهم‌ترین چالش‌های پیش روی احیا: زین سازی در سال‌های اخیر کمتر موردتوجه قرارگرفته و ازآنجاکه تقاضا کمتر شده این هنر نیز کم‌کم به فراموشی سپرده می‌شود.
بند آمدن نفس‌های شیشه‌گری فوتی جرجان
نام هنر: شیشه‌گری فوتی (شیشه جرجان)
قدمت: در سال‌های اخیر اشیاء شیشه‌ای متعددی مختص به دوران اسلامی در جرجان کشف‌شده‌اند که به‌طور عمده مربوط به قرون اولیه اسلام و دوره سلجوقی بودند. به دنبال حمله مغول در قرن هفتم (هـ. ق) و فتح و غلبه بر ایران، شیشه‌گری به‌طور محسوسی در این منطقه روبه‌زوال گذاشت.
معرفی کوتاه: محصولاتی را که از طریق شکل دادن مواد معدنی ذوب‌شده در کوره، همچون سیلیس، خرده‌شیشه با استفاده از روش دمیدن به‌وسیله لوله مخصوص و به‌کارگیری ابزاردستی حاصل می‌شود را شیشه دست‌ساز می‌نامند.
مواد اولیه و ابزار: سیلیس، خرده‌شیشه، اسید باریک، عناصر ذوب کننده، تثبیت‌کننده و سفیدکننده از مواد اولیه و لوله دم، کوره، میز کار، بوری، قاشق چوبی، دستگاه آب، انبر، پنس، واگیرِ، قالب و ... از ابزار موردنیاز برای شیشه‌گری است.
هنرمندان: سال‌هاست که از عمر شیشه‌گری در منطقه می‌گذرد و فعالیت نکردن در این زمینه موجب شده که هنرمندی در این رشته از صنایع‌دستی شناسایی نشود و متأسفانه اطلاعاتی در رابطه با هنرمندان قدیم نیز در دست نیست.
علل رکود و مهم‌ترین چالش‌های پیش روی احیا: از قرون اولیه اسلامی تا زمان حمله مغولان به جرجان این ناحیه از مناطق مهم تولید فراورده‌های شیشه در ایران بوده اما اکنون هنرمندی برای احیاء این هنر وجود ندارد و نفس‌های شیشه‌گری فوتی جرجان بندآمده است.
ابریشم‌بافی ترکمن در یک‌قدمی فراموشی
نام هنر: ابریشم‌بافی ترکمن
قدمت: تولید این هنر در استان دارای سابقه‌ای دیرینه است و با توجه به منابع تاریخی، در دوره حمله مغولان و عهد صفویه، ترکمن‌صحرا از مناطق مهم تولید ابریشم ترکمن بوده است.
معرفی کوتاه: پارچه‌های ابریشمی الوان با طرح‌های ساده و حاشیه راه‌راه که توسط دستگاه بافت دستی با عرض تقریبی ۴۰-۳۰ سانتیمتر و به طول چلِ ۱۰۰ متر و یا بیشتر تولید می‌شود.
مواد اولیه : الیاف ابریشمی، رنگ، نخ‌های طلایی و نقره‌ای
ابزار : دار یا دستگاه بافت، ماکو، ماسوره کوچک و بزرگ، گورد و چرخ ابریشم ریسی
هنرمند: تازه گل عطایی و عفت مرادی زاده
آخرین سوزن‌ها بر لباس زنان قزاق
نام هنر: بیلش دوزی
قدمت: گفته می‌شود، قزاق‌ها در حدود ۵۰ سال قبل از قزاقستان به ایران آمدند. بنابراین قدمت این هنر در استان به نیم‌قرن می‌رسد و این هنر در شهرهای گرگان، گنبد، بندر ترکمن و آق قلا رواج داشته است.
معرفی کوتاه: در این نوع سوزن‌دوزی زنان قزاق طرح‌ها و نقوش ذهنی و برگرفته از طبیعت بوده که بخش عمده آن به‌صورت اشکال هندسی بوده و رنگ قالب آن قرمز شرابی است.
مواد اولیه: پارچه کتان سفیدرنگ، مخمل و جیر سیاه و نخ‌های ابریشمی
ابزار: سوزن، انگشتانه و قیچی
هنرمندان: خانم‌ها تنی و نجابت
رضوانی تنها بازمانده هنرمندان پوستین‌دوز
نام هنر: پوستین‌دوزی
قدمت: گفته می‌شود بعد از اسلام در ایران صنعت پرداخت پوست رونق یافت و پوست ایران مخصوصاً پوست بره شهرت جهانی پیدا کرد. در دوره صفویه پوستین ایران عمدتاً به اروپا و عثمانی و هند صادر می‌شد و در دوره قاجاریه موازات انحطاط بسیاری از صنایع، صنعت پوست نیز دچار رکود شد.
معرفی کوتاه: دوخت لباس‌هایی چون کت، پالتو، کلاه، و... توسط پوست گوسفند که در بعضی مواقع برای تزیین روی آن با نخ‌های رنگین و طرح‌های اصیل سوزن‌دوزی می‌شود.
مواد اولیه: پوست گوسفند، نخ‌های رنگین، زاج، مازوج، آرد جو
ابزار: سوزن
هنرمند: چوپان رضوانی تنها هنرمند باقی‌مانده در این هنر است.
فراموشی مسگری در سایه صنعتی شدن
نام هنر: مسگری
قدمت: بنا بر حدس باستان شناسان در حدود سه تا پنج هزار سال سابقه دارد و صنعتی شدن سریع ایران در ظرف چند دهه اخیر اثری ژرف بر همه صنایع سنتی فلزکاری داشته است.
معرفی کوتاه: ساخت ظروف با ورقه‌های مسی توسط چکش‌کاری به شیوه پهن کردن، کوبیدن، پخ کردن و غیره را گویند و درواقع مسگری یکی از شعبات فلزکاری است.
مواد اولیه: ورقه مسی، پودر قلع، نشادر، میخ، تنه کار، مفتول برنجی
ابزار: قیچی، انبر، چکش، انواع سندان، هویه، کوره، گیره، قلم فولادی
هنرمندان: آقایان کلاته و کریمی تنها بازماندگان هنر مسگری گلستان هستند که در سایه صنعتی شدن در آستانه فراموشی کامل است.
تلاش «خاله رحیمه» ها برای احیاء ۴ لباس‌های محلی روستایی
درحالی‌که برخی از هنرها و صنایع‌دستی گلستان منسوخ‌شده یا در حال منسوخ شدن است اما «خاله رحیمه»ها تلاش برای احیاء لباس‌های محلی را از اواخر دهه هشتاد آغاز کردند.
هرچند نخستین قدم‌ها از سوی رحیمه رحیمی معروف به خاله رحیمه برای احیاء لباس سنتی روستای زیارت آغاز شد اما حالا لباس‌های محلی ۳ روستای استرآباد قدیم فصل نوینی را برای احیاء دوباره آغاز کرده‌اند.
استان گلستان نیز همانند سایر نقاط کشور ازنظر تاریخی پیشینه‌ای غنی در بخش صنایع‌دستی دارد و این موضوع به دلیل تکثر اقوام بیش از سایر نقاط کشور مشهود است.
اگر از تأثیرات اقتصادی این هنر بتوان گذشت، تأثیرات فرهنگی آن بر جامعه غیرقابل‌گذشت است. بااین‌حال باید یادآور شد در بسیاری از کشورها، صنایع‌دستی نقش بسیار مهمی در اقتصادی ایفا می‌کنند و از طریق صادرات تولیدات، ضمن معرفی فرهنگ و هنر خود به سایر کشورها، به تولیدات کنندگان داخلی هم کمک بزرگی ازنظر اقتصادی می‌کنند.
معاون صنایع‌دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری گلستان، در گفتگو با خبرنگار مهر، از احیاء پوشاک سنتی و لباس محلی شاهکوه، سر کلاته خراب شهر و زیارت در سال‌های اخیر خبر داد و اظهار کرد: هم‌اکنون ۲۷ رشته ازجمله زیورآلات ترکمن، گلیم‌بافی، پلاس بافی، البسه محلی علی آبادکتول، البسه محلی زیارت و ... در مراکز آموزشی استان به هنرجویان آموزش داده می‌شود.
سارا اخوت همچنین به راهکارهای حفظ و احیاء هنرهای ازدست‌رفته اشاره و تصریح کرد: شناسایی رشته‌های منسوخ‌شده، برگزاری دوره‌های آموزشی، تجهیز کارگاه‌های باقی‌مانده برای ارتقاء کیفی تولیدات، برگزاری دوره‌های آموزشی برای هنرمندان موجود و باهدف آشنایی آنان باسلیقه روز و بازاریابی محصولات می‌تواند به احیاء این هنرهای سنتی کمک کند.
به گفته اخوت، برگزاری دوره‌های طراحی برای ارتقا سطح کیفی محصولات، ایجاد مراکز فروش موقت و دائمی در استان، ایجاد بازارچه‌های دائمی، برگزاری نمایشگاه‌های فصلی و متناوب، پرداخت تسهیلات کم‌بهره به تولیدکنندگان، ایجاد سایت فروش الکترونیکی و همچنین شرکت در نمایشگاه‌های ملی و بین‌المللی از دیگر راهکارهای موجود در این زمینه است.
معاون صنایع‌دستی استان همچنین به عملکرد این سازمان برای احیاء هنرهای ازیادرفته اشاره و خاطرنشان کرد: رشته پای‌پوش سنتی و شیشه‌گری فوتی هم‌اکنون فاقد هنرمند هستند و اطلاعات در حد پژوهش‌های کتابخانه‌ای است اما پژوهش در رشته زین سازی انجام‌شده و دو هنرمند شناسایی‌شده‌اند.
وی از برگزاری نمایشگاه‌های سراسری، فصلی و محلی و حمایت از هنرمندان برای شرکت در نمایشگاه‌های سایر استانها خبر داد و اضافه کرد: پرداخت تسهیلات در رشته‌های مختلف، دریافت مهر اصالت در رشته‌های ابریشم‌بافی، سوزن‌دوزی شاه کوه و لباس محلی شاه کوه از سازمان یونسکو، برگزاری دوره آموزشی مقدماتی، برگزاری دوره‌های آموزشی شاغلان رشته‌های مذکور، صدور کارت شناسایی و پروانه تولید کارگاهی و انجام پژوهش‌های میدانی برای احیاء ازجمله اقدامات صورت گرفته در این حوزه است.
به گفته اخوت ایجاد خانه صنایع‌دستی در گرگان، ایجاد بازارچه دائمی در گرگان و گنبد، پیگیری برای راه‌اندازی خانه ابریشم، ثبت ناملموس رشته‌های ابریشم‌بافی، لباس محلی شاه کوه و تکمیل پرونده برای رشته‌های زین سازی، پوستین‌دوزی، قزاق دوزی، مسگری، لباس محلی زیارت از دیگر اقدام صورت گرفته است.
انقراض تا احیا هنرهای بومی از نگاه یک کارشناس
پاپوش سنتی مردان روستاهای استان گلستان که در اصطلاح محلی چارق نامیده می شود، کفشی سیاه‌رنگ، بدون تزئینات و از جنس لاستیک است که اکنون به عنوان یکی از هنرهای فراموشی شده استان گلستان شناخته می‌شود. البته دلیل فراموشی این هنر استفاده از چکمه و کفش‌های جدید است. زین سازی نیز در سال‌های اخیر کمتر موردتوجه قرارگرفته و ازآنجاکه تقاضا کمتر شده این هنر نیز کم‌کم به فراموشی سپرده شد.
کارشناس صنایع‌دستی استان گلستان به معرفی هنرهای ازیادرفته گلستان پرداخت و به خبرنگار مهر گفت: در سال‌های اخیر اشیاء شیشه‌ای متعددی مختص به دوران اسلامی در جرجان کشف‌شده و با آغاز کاوش‌های علمی آن ناحیه پس از حفاری‌هایی که توسط اداره باستان‌شناسی در سال ۱۳۵۰ (هـ. ش) انجام شد، ظروف شیشه‌ای مکشوفه از این محل که به طور عمده مربوط به قرون اولیه اسلام و دوره سلجوقی (قرن ۶-۵ هـ. ق) است، هم‌اکنون دیگر هنرمند این رشته وجود ندارد.
وی همچنین به هنر پوستین‌دوزی که در حال منسوخ شدن است اشاره و خاطرنشان کرد: بعد از اسلام در ایران صنعت پرداخت پوست رونق یافت و پوست ایران مخصوصاً پوست بره شهرت جهانی پیدا کرد. در دوره صفویه پوستین ایران عمدتاً به اروپا و عثمانی صادر می‌شد. در دوره قاجاریه به موازات انحطاط بسیاری از صنایع، صنعت پوست نیز دچار رکود شد.
وی اظهار کرد: این هنر به تولید کت، جلیقه، کلاه، پالتو و ...مردان می‌پردازد که هم‌اکنون تنها یکی دو هنرمند ازجمله چوپان رضوانی به این هنر مشغول هستند.
به گفته حاجی ابراهیمی تولید پارچه‌های ابریشمی الوان با طرح‌های ساده، راه‌راه و چهارخانه که توسط دستگاه بافت دستی دارای سابقه‌ای دیرینه در استان است که با توجه به منابع تاریخی، در دوره حمله مغولان و عهد صفویه، گرگان یکی از مناطق مهم تولید ابریشم ایران بوده است و عفت مرادی زاده یکی از هنرمندان این رشته بومی است.
وی ادامه داد: قزاق‌ها در سال ۱۳۱۱ شمسی از غرب قزاقستان به ایران آمدند و با خود هنرهایی چون سوزن‌دوزی (قزاق دوزی)، ساخت زیورآلات، دوخت لباس محلی، نوار بافی، گلیم‌بافی و... را به ایران آورده‌اند.
وی همچنین گفت: فریبا چشتی و نسرین نجابت، رحیمه رحیمی، زبیده ملکی، زهرا صغیری نیز از هنرمندانی هستند که توانستند به احیاء هنرهای لباس محلی شاهکوه و زیارت و جاجیم‌بافی در گلستان کمک کنند.
مردم صنایع‌دستی را کنار گذاشته‌اند
بر اساس برآورد کارشناسان صنعتی کشور هزینه سرانه ایجاد یک فرصت شغلی در صنایع‌دستی به نسبت سایر صنایع بسیار پایین‌تر است ضمن اینکه تهیه مواد اولیه نیز هیچ‌گونه وابستگی خارجی ندارد و از مزایای نسبی داخلی و ملی برخوردار است.
علاوه بر جذابیت هنری و زیبایی‌های خاص محصولات صنایع‌دستی، وابستگی‌های فرهنگی و فطرت انسان‌ها در بازگشت به پیشینه تاریخی خویش و بالاخره کنجکاوی سایر اقوام در خصوص فرهنگ و آداب‌و رسوم سایر ملل انسان‌ها را به‌سوی این‌گونه کالاها می‌کشاند.
عضو هیئت‌مدیره انجمن هنرمندان کشور دراین‌باره در گفتگو با خبرنگار مهر با تأکید بر اینکه یکی از مشکلات اصلی صنایع‌دستی مصرف داخلی است، ادامه داد: تا وقتی‌که مردم مصرف صنایع‌دستی را کنار گذاشته‌اند هیچ کاری نمی‌توان کرد.
سید حسن مرتضوی افزود: می‌توان با معرفی، تبلیغ و ترویج آن به‌منظور بازاریابی در داخل و خارج از کشور با شیوه‌های نوین تبلیغاتی، استفاده از فناوری روز در تولیدات صنایع‌دستی با حفظ اصالت‌های هنر ملی، حمایت و تشویق بخش خصوصی و ... به ارتقای بازار داخلی صنایع‌دستی پرداخت.
رئیس هیئت‌مدیره انجمن هنرمندان و صنعتگران استان گلستان بیان کرد: روح ایرانی ما ایرانیان با همین اشیاست که معنی و هویت پیدا می‌کند و تقویت می‌شود، امروزه برخی از این اشیاء از زندگی ما رخت بربسته‌اند و همین امر نشان‌دهنده دور شدن ما از هویت و فرهنگ ملی است و ما باید با تغییر دیدگاه‌های مردم نسبت به صنایع‌دستی، آموزش علاقه‌مندان، ترویج و توسعه و ایجاد انگیزه و علاقه در عموم مردم برای استفاده روزمره از این کالاها برنامه‌ریزی کنیم.
به گفته این هنرمند معمار و طراح کاشی سنتی، افزایش علاقه مردم به استفاده از صنایع‌دستی ایرانی و ارائه کاربردهای جدید متناسب بافرهنگ و مصرف امروز در برابر کالاهای خارجی، به‌مراتب کار و سرمایه کمتری طلب می‌کند.
مرتضوی متذکر شد: در صورت افزایش تقاضا، تولیدات صنایع‌دستی نه‌تنها از سوی سازمان‌ها بلکه از سوی مردم نیز افزایش خواهد یافت و ما شاهد رشد کارگاه‌های تولید صنایع‌دستی و طبیعتاً دستاورد عمده آن افزایش صادرات صنایع‌دستی خواهد بود.
وی در پایان به نگاه ویژه استاندار و مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری گلستان به هنرمندان اشاره و اظهار کرد: انبوه مشکلات و عدم‌حمایت‌های مادی و معنوی باعث بی‌انگیزگی در بسیاری از هنرمندان استان شده و نگاه ویژه این مسئولان نشان از دغدغه آن‌ها به هنرمندان و مشکلات آنان دارد و امیدواریم با پیگیری‌ها مشکلات این حوزه به حداقل برسد.