خبرگزاری مهر؛ گروه استانها - سولماز شهبازی: امروزی که شدیم، دیروز را به فراموشی سپردیم، دیروز را با همه ظرافت‌هایش با همه دست‌های هنرمندی که از هر انگشتش یک هنر می‌بارید، با همه چشم‌هایی که به جرم شیفتگی هنر کم سو شدند.
دیروز را به آدم‌های دیرورزی سپردیم و بی هیچ دلواپسی درگذشته جا گذاشتیم، آدم هایی را که هر یک بوی فرهنگ و هنر می‌دادند را به گذشته‌ها سپردیم تا با سرعت ورود تکنولوژی از عرصه خارج شوند.
قرار نبود وقتی به سمت توسعه رفتیم و تکنولوژی را با همه توان وارد زندگی کردیم، حس هنری آدم‌ها را به خودشان واگذار کنیم تا در انزوا با آن خداحافظی کنند بلکه قرارمان این بود که در چشم به هم زدن‌هایی که متحول می‌شویم سمبلی از اصالتمان را به نظاره بنشینیم و باافتخار به آنچه هنر و فرهنگمان محسوب می‌شود به‌پیش رویم.
تجلی فرهنگ و هنرمان گاه‌گاه به دوش صنایع دستی است و چه تأسف انگیز وقتی این هنرها در دالان زمان رنگ می‌بازند و موزه‌ها تنها مامن آن‌ها می‌شوند.
تکنولوژی که آمد سال و ماه و روز و ساعت معنی خود را از دست داد در چشم به هم زدنی کالاهای شیک و ظریف از دهان ابزارهای به‌روز بالا زد و انگار دیگر نیازی به حس‌های ناب هنرمندانی نیست که با تمام قوا با همه اعضا و جوارح روح زیبای خود را در کالبد تولیدات‌شان می‌دمیدند. آدم‌هایی که حالا خیلی از آن‌ها نه خودشان هستند، نه هنرشان و نه تکنیک‌های خاص خودشان.
صنایع دستی بسیاری هست که امروز ما با آن‌ها بیگانه‌ایم، از دیوار نگاری و سقف‌نگاری گرفته تا لمبه کاری و چلنگری، از سبدبافی و نقشه‌های سنتی گلیم تا آجرچینی سنتی صنایع دستی بسیاری هست که امروز ما با آن‌ها بیگانه‌ایم، از دیوار نگاری و سقف‌نگاری گرفته تا لمبه کاری و چلنگری، از سبدبافی و نقشه‌های سنتی گلیم تا آجرچینی سنتی.
حالا که در بحبوحه صنعتی شدن، آدم هایی هستند که دلشان برای هنرهای دستی تنگ‌شده شاید فرصت آن رسیده که از بی تفاوتی نسبت به هنرمان دست‌برداریم و در پی حیای آن باشیم.
کمتر از آنی هنرمندی می‌رود و تمام هنرش را با خود می‌برد بدون آنکه حواس‌ها جمع او باشد. درهمین استان زنجان که مهد هنر است و فرهنگ، ده‌ها هنرمند رفته‌اند بی آنکه از هنرشان صیانت شود بی آنکه قدر دانسته شوند.
نام هنر: چلنگری
قدمت: بیش از یک قرن
شهر زادگاه هنر: زنجان
معرفی کوتاه هنر: چلنگری یعنی آهنگری محلی است که در آن اشیاء سبک‌وزنی مانند میخ‌طویله، میخ سرکج، نیم‌ذرع بزازی، انبر و سیخ و سه‌پایه‌ی آهنی، زنجیر و سیخانک، قلم، سنبه، منقل آهنی، چفت‌و‌ریزه، تملیک، اسکنه، مقار، درفش، جوالدوز و امثال این‌ها می‌ساختند.
بیشترین کاربری: در بخش دامداری و کشاورزی و مصارف خانگی
هنرمندان به نام این عرصه: مرحوم رضا چلنگری
هنرمندان بازمانده: هوشنگ چلنگری
وضعیت فعلی این هنر در استان: تنها تعداد کمی در این رشته فعال هستند
علل رکود و مهم‌ترین چالش‌های پیش روی احیا: صنعتی شدن جامعه
ارائه راهکارهای حفظ و احیاء: معرفی و شناساندن این رشته از صنایع دستی و مطرح کردن آن به عنوان یک هنر ارزشمند دستی
علاوه بر صنایع دستی شناخته‌شده زنجان اعم از ملیله، مس و چارق که با فرازوفرودهایی مواجه بوده‌اند هنرهای دستی و تکنیک‌های بسیاری در این استان بوده و شاید باشند که اگر به‌موقع به دادشان نرسیم برای همیشه با ما وداع می‌کنند.
صندوق سازی، آجرچینی سنتی، لمبه بافی، سبدبافی، سفالگری (ساخت تنور و ظروف سفالی)، دیوار نگاری و سقف‌نگاری، گلیم بافی سنتی، پرده بافی، رنگرزی، چلنگری، نقاشی قهوه‌خانه‌ای، مرکب سازی، رفوگری، گیوه دوزی و ده‌ها هنر دیگر ازجمله این هنرها هستند.
این روزها به‌جای جای استان که سر می‌زنی چندان خبر از ظرافت هنرهای دستی نیست، مسن‌ترها که هنرشان را به گنجینه حافظه خود سپرده‌اند و جوانان نیز چندان علاقه‌ای به هنری که پول‌ساز نباشد ندارند.
رنگرزی‌ها در همین بازار زنجان اندک‌اند، صندوق سازها انگشت‌شمار، چلنگری ها که رخت بربسته‌اند از این دیار، از رفوگران یکی دو نفر بیشتر دوام نیاورده و از لمبه بافان کمترشان عمرشان به دنیا بوده، خلاصه هنرمندان همه امروزی شده اند گرچه دیروز را یدک می‌کشند.
نام هنر: گلیم‌بافی
قدمت: سابقه بیش از صدها سال
شهر زادگاه هنر: مناطق روستایی استان زنجان و شهر ماهنشان
معرفی کوتاه هنر: گلیم به طور ساده، یک فرش با بافت صاف یا یک نوع قالی بدون کُرک است.
بیشترین کاربری: برای زیرانداز استفاده می‌شود.
وضعیت فعلی این هنر در استان: در حال حاضر بیشتر در مناطق روستایی فعال است، همچنین میراث فرهنگی دوره های آموزشی برای احیای گلیم بافی برگزار می کند.
علل رکود و مهم‌ترین چالش‌های پیش روی احیا: استفاده از وسایل و تولیدات صنعتی
ارائه راهکارهای حفظ و احیاء: مسئولان می توانند با حمایت از هنرمندان بازمانده در این عرصه نسبت به آموزش نسل جدید اقدام کنند.
ماجرای صنایع دستی این دیار همین است، می‌خواستیم در همین حوالی یک بازارچه سنتی بسازیم ناگزیر آجر چین سنتی را از لرستان وارد کردیم، می‌خواهیم سفالینه ساز را رونق دهیم جز چند بانوی سن و سال دار کسی را نمی‌یابیم که در این هنر دستی بر آتش داشته باشند.
خلاصه وقتی امروز دنبال نشانی از گذشته می‌گردیم نمودهایش را به‌دشواری می‌یابیم.
مرادلو را شاید کسی نشناسد همان جوان چلنگری که مسگری هم می‌کرده و حالا پیرمردی است با چشم‌ها و گوشی آسیب‌دیده که در یک کارخانه مس سازی وظیفه‌اش چکش کاری مس‌هاست تا شاید رد احساس را روی ظروف مسی صنعتی حک کند.
او یکی از حافظه‌های تاریخی زنجان است که شصت سال پیش آهنگری می‌کرده، نعل اسب و میخ طویله و ابزار کشاورزی می ساخته است.
یا همین حاج زین‌العابدین محمودی که برند مرکب رضایی را با تمام وجود حفظ کرده تنها فردیست که تکنیک مرکب سازی استاد میر محمدرضایی را در فهرست افتخاراتش گنجانده است. او هم گرچه یادگار گذشته است اما با بسیاری از دارایی‌های هنری‌اش خداحافظی کرده است.
روزگاری بود که به قول خودش لمبه بافی می‌کرد و سقف‌های همه خانه‌های اعیانی زنجان را با طرح و نقشی که روی تخته می‌زد زیباتر می‌کرد اما حالا دیگر حوصله این کارها را ندارد.
حاج زین‌العابدین می‌گوید به‌سختی مرکب سازی را از استاد رضایی آموخته و کسی این هنر را نمی‌شناسد؛ گویا بنا دارد مرکب رضایی با او چشم از جهان ببندد.
محمد جعفری هم یادگاری دیگر است از روزهایی که نوعروس‌ها صندوقچه‌های چوبی را می‌خریدند و لوازم مهمشان را در آن جاسازی می‌کردند و شاید قفلی هم بر درش می‌آویختند.
او تنها بازمانده صندوق سازی روزگارهای دور است که حالا در راسته «صندوقچی لر» در بازار سنتی زنجان مشغول کار است.
آقا عیسی هم یکی دیگر از هنرمندانیست که در دل بازار زنجان در لابه‌لای نخ‌ها و فرش‌های وصله شده خط سیر زندگی‌اش را کوتاه‌تر می‌کند. او رفوگر است با هنری بدون بازمانده. به گفته خودش «کارگرم رفوگرم بهترم/ واردی علاقه ایشیمه ایشلرم»
فاطمه امینی هم از دیگر هنرمندان سفالینه ساز است که در روستای گلابر از توابع شهرستان ایجرود زندگی می‌کند. او هنری را که از مادر به ارث برده منبعی برای امرارمعاش کرده است.
او همراه چند نفر از همسایه‌هایش تنور سفالی می‌سازد و می‌فروشد. این هنر را فقط فاطمه و چند زن مسن می‌شناسند و جوان‌تر ها رغبتی برای آموختن آن ندارند.
عزم جزم مسئولان برای احیای صنایع‌دستی
معاون صنایع‌دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان با اشاره به‌ضرورت احیای صنایع‌دستی منسوخ‌شده و در حال فراموشی استان زنجان گفت: امیدواریم با برنامه‌ریزی های صورت گرفته در استان بتوانیم مردم را با هنر اصلی بومی آشتی دهیم.
نبود بازار اقتصادی توجیه‌پذیر، ورود تکنولوژی و تمایل مردم به سمت کالاها و معماری وارداتی از دلایل منسوخ شدن صنایع‌دستی بومی استمحمود علی محمدی در گفتگو با خبرنگار مهر، نبود بازار اقتصادی توجیه‌پذیر، ورود تکنولوژی و تمایل مردم به سمت کالاها و معماری وارداتی را از دلایل منسوخ شدن صنایع‌دستی بومی برشمرد و افزود: متأسفانه برخی صنایع‌دستی و تکنیک‌های تولیدبه‌مرورزمان به انزوا رفته و با مرگ هنرمندان مسلط به آن تکنیک از بین می‌روند.
وی نمدمالی، مفرش بافی و پرده بافی طارم را ازجمله هنرهای در حال منسوخ شدن برشمرد و بیان کرد: اهالی طارم به دلیل اقلیم مرطوب آن درگذشته از نمد استفاده می‌کردند اما به‌مرورزمان این هنر به انزوا گرایید گرچه یکی از بازماندگان این صنعت دستی امسال موفق به دریافت نشان ملی کیفیت نمدمالی شد.
علی محمدی ضمن ابراز تأسف از کمرنگ شدن نقوش خاص گلیم و پرده سنتی طارم و نیز پلاس بافی شهرستان خدابنده، ادامه داد: گرچه دوره‌های آموزشی پلاس بافی را در خدابنده برگزار کردیم اما به دلیل نبود توجیه اقتصادی تولید آن رشد چندانی نداشت.
این مسئول با اشاره به تکنیک‌های در حال منسوخ شدن در استان زنجان اظهار کرد: تکنیک ساخت تیغه گوهر به دلیل دشواری و هزینه بالای تولید در حال از بین رفتن است، تکنیک قلم‌زنی یا حکاکی روی مس برخی افراد همچون استاد «ایوقی» و تکنیک‌های خاص تولید ملیله اساتیدی همچون «بیات» با مرگ آن‌ها از بین رفته است.
علی محمدی تکنیک سفالگری و لعاب‌کاری را از دیگر هنرهای بومی استان زنجان برشمرد و یادآور شد: نمونه‌ای از آثار این هنر را در گنبدها و زیر طاقی‌ها مشاهده می‌کنیم که گاه قدمتی بالای ۷۰ سال دارند اما متأسفانه امروزه هنرمندانی در این زمینه در استان فعالیت نمی‌کنند.
وی سفالگری سنتی یا «ساخسی» سازی را در شهرستان هیدج و روستای «قلتوق» دارای پیشینه دانست و افزود: متأسفانه اکنون این هنرها در این مناطق فراموش‌شده‌اند.
محمدی خاطرنشان کرد: در تولید کاشی هفت رنگ هم هنرمندانی همچون استاد «سیدی» در قید حیات هستند که به دلایل مختلف از این کار دست کشیده‌اند، البته جوانانی در ابهر و خدابنده در حال تولید سفال هستند.
معاون صنایع‌دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان، به «زین سازی»، «دباغی» و چرم‌دوزی در زنجان هم گریزی زد و یادآور شد: در دوره‌ای یک خیابان طویل در زنجان به‌نام «دباغ لر» معروف بود که در آن دباغی انجام می‌شد.
امیدواریم طی دو سال آتی ۴۰ تا ۵۰ پرونده هنرهای منسوخ‌شده یا در حال منسوخ شدن را برای ثبت به سازمان ارسال کنیمبه گفته وی در زین سازی یک هنرمند به‌عنوان آخرین بازمانده هنرمندان این حوزه در قید حیات است.
علی محمدی «قفل‌سازی سنتی» و «چلنگری»، «آهک بری»، «کاغذ سازی»، «جلدسازی»، «لمبه کاری»، «آجرچینی سنتی»، در و پنجره سازی یا «ارسی‌سازی سنتی»، «تفنگ‌سازی»، «کاشی معرق»، «کاشی مهری»، «زیورآلات سازی»، علم سازی و پوشاک سنتی را از دیگر صنایع‌دستی برشمرد که روزگاری توسط هنرمندان استان زنجان تولید و عرضه می‌شدند.
وی با اشاره به عزم جزم میراث فرهنگی استان برای صیانت از صنایع‌دستی، تکنیک‌های تولید و هنرمندان این عرصه گفت: برگزاری دوره‌های آموزشی در برخی رشته‌ها مثل پرده بافی و پلاس بافی، راه‌اندازی خانه سفال و حمایت از تشکل‌های مردم‌نهاد برای احیای هنرهای بومی بخشی از تلاش‌ها برای دستیابی به این هدف است.
علی‌محمدی ایجاد بازارچه‌های سنتی برای عرضه صنایع‌دستی، پیگیری، مستندسازی و ثبت معنوی رشته‌ها و تکنیک‌های صنایع دستی را از برنامه های در دست اجرای اداره کل میراث فرهنگی استان برشمرد و ابراز کرد: امیدواریم طی دو سال آتی ۴۰ تا ۵۰ پرونده هنرهای منسوخ‌شده یا در حال منسوخ شدن را برای ثبت به سازمان ارسال کنیم.
معاون صنایع‌دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان بابیان اینکه صنایع‌دستی تنوع و گستردگی زیادی دارد گفت: با احصا همه صنایع‌دستی ظرفیت ۴۰ هزارنفری تولید صنایع‌دستی در استان زنجان وجود دارد اما آنچه در سامانه جامع صنایع‌دستی استان ثبت‌شده ۹ هزار نفر است.
علی محمدی در خصوص تلاش‌های معاونت صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی برای تغییر ذائقه مردم و سوق دادن آن‌ها به سمت هنرهای سنتی گفت: گرچه صنعتگران مطابق با ذائقه بازار تولیدات خود را سامان می‌دهند اما اداره کل میراث فرهنگی استان نیز با طراحی محصولات جدید برای تولید و ارائه آن به هنرمندان زمینه جلب مشتری را فراهم می‌کند.