خبرگزاری مهر، گروه استانها- ثمین مامقانی‌نژاد: به گذرها و کاروانسراهای قدیمی بازار اراک که سر بزنی گرچه رونق سال‌های گذشته بازار فرش دستباف دیده نمی‌شود اما هستند کسانی که هنوز می‌کوشند با چنگ و دندان این هنر بومی را در اراک زنده نگه‌دارند.
فرشی که در روزگار گذشته تنها علت حضور تاجران و بازرگانان خارجی در شهر اراک بود این روزها زیر خرواری از گرد فراموشی و رخوت، کتاب خاطرات خود را در غربتی که دست‌ساخته بی‌توجهی‌ها و نامهربانی‌ها در حق اوست، ورق می‌زند.
ردپای هنر - صنعت فرش اراک که شجره‌نامه‌اش از دوران قبل از قاجاریه نگارش شده را می‌توان در موزه‌های خارج از کشور و خانه‌های اعیانی تجار انگلیسی و آلمانی دید، تجاری که برای سهولت رفت‌وآمد خود به اراک در آن دوران مبادرت به ساخت فرودگاهی تحت عنوان بالان خانه در محل سیلوی فعلی اراک کردند و کاروانسراهایی چون سرای کاشانی و سرای کتاب‌فروشان بازار اراک که در آن روزگار محل انبار کردن خامه و قالی‌های دستباف زنان هنرمند اراکی و روستاهای اطراف آن محسوب می‌شد به قولی پاتوقشان بود.
برخی از منابع تعداد فرشبافان گذشته در منطقه را بیش از پنج هزار تن برآورد می‌کنند. این رونق فرشبافی سبب شد اراک به عنوان یکی از مهمترین مراکز صدور فرش به اروپا تا سال ۱۳۱۹ خورشیدی باقی ماند
حالا از آن‌همه رفت‌وآمد تاجران خارجی در بازار فرش اراک افسانه‌ای به‌جامانده که گاهی با مرورش سرخوش می‌شویم و گاه افسوس می‌خوریم برای غربتی که هنر صنعت فرش دستباف این شهر باید با آن دست‌وپنجه نرم کند.
هنر صنعتی که در روزگاری نه‌چندان دور زنان این شهر را در کارگاه‌های جمعی و فردی دورهم می‌نشاند تا با زمزمه شعرهای پشت‌دار رج به رج ببافند آنچه را که امروز از آن به نیکی یاد می‌شود.
قدمت هنر قالیبافی در استان مرکزی و شهر اراک آن‌قدر طولانی هست که اگر بخواهی درباره‌اش به سخن بنشینی باید کتاب تاریخ فرش استان را در دست گرفته و با ورق زدن اوراق کهنه و خاک گرفته‌اش که مزین به نقش و نگار قالی‌های قدیمی این خطه است آنچه بر سر این هنر صنعتِ بومی و ایرانی آمده را مرور کنی.
زمانی که شرکت زیگلر سوئیس دفتر مرکزی خود را در تبریز و نمایندگی‌هایی در سایر شهرهای ایران داشت شرکت آلپیگر اقدام به تأسیس یک انبار بزرگ در اراک (سلطان‌آباد قدیم) کرد.
راویان می‌گویند در سال ۱۲۷۳ خورشیدی، ۱۲۰۰ فرش‌باف در شهر اراک و ۱۵۰۰ فرش‌باف در روستاهای نزدیک این شهر فعال بودند. برخی دیگر از منابع تعداد فرشبافان در منطقه را بیش از پنج هزار نفر برآورد می‌کنند. این رونق فرشبافی سبب شد اراک به‌عنوان یکی از مهمترین مراکز صدور فرش به اروپا تا سال ۱۳۱۹ خورشیدی باقی بماند.
حالا دیگر از آن رونق و رفت‌وآمدها در بازار فرش اراک خبری نیست. گرچه هنوز سراهایی چون سرای مهدیه و سرای کاشانی به نام فرش است و ریش‌سفیدان فرش اراک را در دل خود جای‌داده اما سکوت بازار فرش به‌خصوص در طول سال‌های اخیر خاک رخوت را بر تن این بخش پاشیده تا دیگر بوی خامه از کوچه‌پس‌کوچه‌های بازار به مشام نرسد.
با قدم زدن در بازار قدیمی اراک، تجارت‌خانه‌های خالی فرش دستباف و تخریب تیمچه‌های بازار که روزی محل معاملات بزرگ فرش بود دل آدمی را به درد می‌آورد. هنری که می‌توانست در سایه کمی برنامه‌ریزی و توجه مسئولان در راستای به‌روزرسانی این هنر، امروز اراک را هم‌ردیف رقبایی چون تبریز و قم قرار دهد در گوشه‌ای خاک عزلت می‌خورد و متأسفانه به دلیل نبود همگرایی میان تولیدکنندگان و فعالان این عرصه نه‌تنها نتوانست باوجود برخورداری از ظرفیت‌های بالقوه بسیار راه رشد و توسعه را بپیماید بلکه امروز به‌عنوان یک بخش ضعیف و ناتوان آن‌چنان غرق در رکود شده که دیگر کمتر کسی امید به احیای آن دارد.
رج به رج تاریخ قالی دستباف اراک
نام هنر: قالی دستباف
قدمت: پیش از دوره قاجار
شهر زادگاه هنر: ساروق
معرفی کوتاه هنر: قالی اراک گونه‌ای از قالی ایرانی است که در منطقه اراک بافته و تولید می‌شده است. در دوره قبل و بعد از قاجار اراک یکی از مراکز مهم قالی بافی ایران بود. صنعت قالی در این منطقه از گذشته رواج داشته و قالی فراهان، قالی سرابند و قالی ساروق شهرت جهانی داشته‌اند.
بیشترین کاربری: صادرات
هنرمندان به نام این عرصه: زنان و مردان این منطقه
هنرمندان بازمانده: ندارد
وضعیت فعلی این هنر در استان: نیمه فعال
علل رکود و مهمترین چالش‌های پیش روی احیا: حاکمیت نگاه سنتی فعالان این عرصه بر بازار و بی توجهی در به روز رسانی طرح‌ها و تمرکز بر نیاز بازارهای خارجی
ارائه راهکارهای حفظ و احیاء: تغییر نگاه سنتی و باز کردن زمینه فعالیت طراحان جوان فرش
فرش اراک ملقب به فرش آهنین
یکی از فعالان صنعت فرش دستباف در اراک به خبرنگار مهر گفت: قالی اراک در زمره قالی‌های درشت‌بافت است، قالی‌هایی که رج شمار آن در بهترین حالت به ۴۰ و به‌ندرت ۵۰ می‌رسد.
عباس جیریایی بابیان اینکه در بین قالی‌های اراک، قالی‌های ریزبافت نیز وجود دارد که به سفارش مشتریان بافته می‌شود، افزود: درگذشته کار قالیبافی کاری کاملاً زنانه بوده و هر زن یا دختر باید یک سال به‌عنوان شاگرد پای دار قالی می‌نشست تا فنون کار را یاد بگیرد.
قالی‌های درشت بافت اغلب سنگین بوده و از آنجا که در آن گره فارسی استفاده می‌شده، برای سفت کردن گره‌ها شانه را محکمتر می‌کوبند تا چله قالی محکم شود و شاید به همین خاطر است که قالی اراک به قالی‌های آهنین معروف شده است
وی یادآور شد: قالی‌های درشت‌بافت اغلب سنگین بوده و ازآنجاکه در آن گره فارسی استفاده می‌شده است برای سفت کردن گره‌ها شانه را محکمتر می‌کوبند تا چله قالی محکم شود و شاید به همین خاطر است که قالی اراک به قالی‌های آهنین معروف شده است.
این هنرمند در ادامه با ورق زدن کتاب تاریخ فرش دستباف اراک اظهار داشت: صنعت قالیبافی از آغاز بنیان گذاشتن شهر اراک توسط یوسف خان گرجی به‌عنوان عمده کالای صادراتی این شهر محسوب می‌شد.
وی نبوغ ویژه در رنگرزی را از نقاط قوت قالی اراک برشمرده و گفت: استفاده از گیاهان طبیعی مانند روناس، برگ مو، پوست انار، پوست گردو و اسپرک و قرمزدانه برای رنگ‌آمیزی خامه‌های فرش درگذشته‌ای نه‌چندان دور رایج بوده است و ازجمله رنگ‌هایی که در قالی این منطقه استفاده می‌شد قرمز دوغی فراهان، آبی، زرد، شتری، لاکی، سرمه‌ای، سبز، سبز کمرنگ، کرم، مسی، حنایی، قهوه‌ای، آبی گلناری، ماشی، طلایی و زیتونی است.
جیریایی افزود: به علت وجود قالیبافی در اراک حرفه‌های مرتبط با آن نظیر چله‌کشی، رفوگری، رنگرزی، طراحی و پرداخت قالی نیز در دو قرن اخیر از رونق نسبی برخوردار بودند این در حالی است که اکنون هیچ از مشاغل فوق دیگر رونق گذشته را ندارد و فعالان این عرصه در اراک کمتر از انگشتان یکدست هستند.
وی ادامه داد: درحالی‌که درگذشته به علت رونق کار رنگرزی خیابانی به نام خیابان رنگرزان در شهر اراک وجود داشت که این خیابان امروز تنها شاهد فعالیت یک واحد رنگرزی است و مابقی واحدها به نمایشگاه‌های خودرو تبدیل‌شده‌اند؛ این خیابان که این روزها فقط نام رنگرزان را با خود به یدک می‌کشد یادآور خاطرات خوب روزهای رونق صنعت قالیبافی در اراک است.
احیای هنر صنعت فرش دستباف در اولویت
محمدرضا حاجی پور، رئیس سامان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر گفت: احیای صنعت فرش دستباف اراک از اولویت‌های کاری استان است.
وی با اشاره به تلاش‌های صورت گرفته در راستای ثبت جهانی فرش اراک افزود: ثبت جهانی توسط سازمان جهانی مالکیت معنوی به‌عنوان یک عامل حفاظت کننده از برندهای شناخته‌شده و ارزشمند تاریخی صورت می‌گیرد کاری که خوشبختانه در مورد فرش ساروق انجام شد و در آینده نزدیک در مورد فرش اراک نیز عملیاتی خواهد شد
رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی یادآور شد: فرش در این استان تنوع بسیار و پیشینه غنی دارد و فرش دستباف سلطان‌آباد (اراک)، لیلیان (خمین) و فراهان همه از برندهای شناخته‌شده در بازارهای بین‌المللی و فرامرزی هستند.
زندگی شهرنشینی رکود هنر فرش دستباف را رقم‌زده است
رئیس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی نیز در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: متأسفانه ما امروز شاهد جراحتی عمیق بر پیکر منزلت هنر صنعت فرشبافی در استان مرکزی هستیم جراحتی که سال‌ها رهاشده و امروز برای درمانش باید وقت بسیاری را صرف کنیم.
نبی‌الله کمال‌آبادی افزود: این مشکل در کنار بی‌رونقی صنعت فرش، انگیزه فعالان و تولیدکنندگان فرش دستباف را برای فعالیت در این عرصه گرفته است.
وی توسعه لجام‌گسیخته زندگی شهرنشینی در استان مرکزی را عامل دیگر از رونق افتادن صنعت فرش دستباف برشمرد و ادامه داد: در سال‌های اخیر با توسعه زندگی شهرنشینی وزندگی آپارتمان‌نشینی صنعت فرش دستباف از رونق افتاد و دارهای قالی به بهانه همین توسعه از خانه‌ها جمع شد.
کمال‌آبادی بیان داشت: رونق فرش دستباف یکی از اهداف اولویت‌دار حوزه بازرگانی استان مرکزی است و در این راستا کوشیده با تدوین سند راهبردی فرش دستباف گامی در این مسیر بردارد.
رئیس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی افزود: از دیگر ضرورت‌های صنعت فرش استان راه‌اندازی کارگاه‌های متمرکز است تا بتوانیم دوباره صدای شانه‌ها را بر تخت دارهای قالی بنشانیم و شاهد احیای این هنر در اراک باشیم.
موزه فرش در اراک ایجاد می‌شود
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مرکزی نیز در گفت‌وگو با خبرنگار مهر از ایجاد موزه فرش در اراک خبر داد و گفت: با توجه به پیشینه تاریخی صنعت فرش دستباف در اراک ایجاد این موزه یکی از ضرورت‌های پیش روی ما است.
سید محمد حسینی افزود: امروز نمونه‌های نفیسی از فرش دستباف در اختیار اداره کل میراث فرهنگی و صنایع‌دستی استان مرکزی است که با ایجاد موزه فرش می‌توانیم زمینه نگهداری این آثار را بیش‌ازپیش فراهم کنیم لذا با توجه به اینکه شرایط نگهداری فرش ازلحاظ نور و رطوبت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است باید در انتخاب مکان آن توجهات ضروری صورت گیرد.
وی ادامه داد: ایجاد این موزه در پارک ملت اراک واقع در میدان ولی‌عصر(عج) و چند نقطه دیگر پیشنهادشده که امید است هرچه سریع‌تر از سوی شورای اسلامی کلان‌شهر اراک، مکان‌ها بررسی و نتیجه اعلام شود.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مرکزی بیان کرد: امیدواریم با ساخت این موزه به‌نوعی فرش ساروق و هنر فرشبافی این خطه را حفظ کرده و احیا کنیم.
به نظر می‌رسد هنر صنعت فرش استان مرکزی در سایه چند عامل مختلف قرارگرفته که این عوامل درنهایت رنگ باختن آن را در بازار هنر فرش کشور رقم‌زده است و رفع این موانع و عوامل نیاز به جامع‌نگری و برنامه‌ریزی مناسب از سوی تولیدکنندگان و متولیان صنعت فرش استان دارد تا بار دیگر نقش فرش استان مرکزی و اراک در میان صنعت فرش کشور و جهان بدرخشد.