خبرگزاری‌مهر، گروه استانها- محمد حسین نیکوپور: «خاتم‌کاری» یا «خاتم‌سازی» و «جوک‌کاری» از میان هنرهای پر پیشینه شهر ادب و هنر است که اولی در دایره‌المعارف فارسی به عنوان «هنر آراستن سطح اشیاء به‌صورتی شبیه موزائیک، با مثلث‌های کوچک» به آن اشاره شده و دومین هنر، یعنی «جُوَک‌کاری» از هنرهای وابسته به چوب است که از ایجاد نقوش هندسی با استفاده از دو تا سه رنگ چوب و کنار هم قرارگرفتن این نقوش با قطعات کوچک با مقطع‌های مختلف مثلث، مستطیل و لوزی به‌وجود می‌آید.
طرحهای گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است. این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث‌های کوچک در کنار هم نقش بندی می‌کنند. مثلث‌ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می‌سازند. هرچه مثلث‌ها ریز‌تر وظریف‌تر باشند، خاتم مرغوب‌تر است.
خاتم‌کاری قدمت بیش از هزار سال در شیراز قدمت دارد و خاستگاه و مهد خاتم شیراز است. هنرخاتم سازی نیز مثل سایر رشته‌های صنایع دستی در دوره صفویه رونق و رواج داشته و در سال‌های اخیر این هنر با رکود و فراموشی مواجه شده است.
کیفیت و اصالت خاتم شیراز زبانزد خاص و عام بوده و خاتم‌های اصیل ساخته شده در شیراز دارای عمر بیشتری نسبت به مشابه آن در دیگر شهر‌ها است اما این هنر رفته رفته رو به فراموشی گذاشته و کمتر کسی را می‌توان یافت که به این هنر روی آورده باشد، این را بسیاری از کار‌شناسان صنایع دستی استان می‌گویند و بسیاری از صنعتگران هم نگاهی مشابه دارند.
در این میان عوامل زیادی نقش بازی می‌کنند. گروهی بر این باورند که از موانع جذب سرمایه‌گذار، یکی بخشی‌نگری دستگاه‌های اداری در استان است.
شیراز کمتر به عنوان قطب تولید صنایع دستی کشور شناخته می‌شود. یکی از دلایل آن شاید نبود تولید انبوه در استان باشد. هنرمندان فارس معتقدند که صنعتگر باید به تولید اثر هنری بپردازد.
نبود کارگاه‌های تولید انبوه صنایع‌دستی باعث شده که فارس جایگاه خود را به عنوان یکی از تولیدکنندگان سرآمد صنایع دستی از دست بدهد. این مشکل در رشته‌های مختلف نمود پیدا می‌کند.
برای نمونه در خاتم شیراز، ریزه کاری‌ها بیشتر مورد توجه هنرمند است. هنرمندان می‌گویند، ایستایی و دوام آن در مقایسه با خاتم تولیدی استان‌های همسایه بیشتر است. با این حال به دلیل نبود تولید انبوه و در نتیجه قیمت تمام شده بیشتر، خاتم در حال از دست دادن بازار است.
معرق و منبت هم به همین وضع دچارند. در صنایع دستی فارس مفهومی به نام تولید انبوه وجود ندارد به این معنا که چنین رویکردی در شیراز هنوز جا نیفتاده است. با این حال در برخی استان‌های همسایه صنایع دستی به عنوان شغل اول بسیاری از شهروندان محسوب می‌شود. در واقع با وجود توانایی‌های فراوان در صنایع دستی استان فارس، فعالیت اقتصادی این حوزه حرفه‌ای نبوده است.
فروش صنایع دستی به سرمایه گذار نیاز دارد
آنچه مانع حضور سرمایه گذاران در حوزه صنایع دستی شده است، به مشکلات اجتماعی خلاصه نمی‌شود.
در این رهگذر رئیس اتحادیه تعاونی‌های صنایع دستی و معاون سرمایه گذاری فارس به مشکلات دیگری هم اشاره می‌کنند. آن طور که سلمان گورنگی می‌گوید مشخص کردن مقدار سود در تجارت صنایع‌دستی امکان پذیر نیست.
او در گفتگو با خبرنگار مهر ادامه می‌دهد: برخی از اداره‌ها هر سال سهام خود را آگهی می‌کنند. آنان به طور مشخص از مقدار سود خود مطلع هستند. با این حال افت و خیزهای فراوان موجود در بخش صنایع دستی باعث می‌شود سرمایه گذار از حضور در این حوزه خودداری کند.
به باور گورنگی بخش فروش صنایع دستی بیش از هر چیز به سرمایه گذار نیاز دارد.
بخشی‌نگری مانع جذب سرمایه‌گذار
در این میان داوود جعفرپور سرپرست حوزه معاونت سرمایه‌گذاری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری فارس هم در گفتگو با مهر به مشکلاتی اشاره می‌کند.
بخشی نگری دستگاه‌ها عاملی است که به باور او باعث می‌شود سرمایه‌گذار با مشکل روبرو شود. هر چند او می‌گوید که در چند سال اخیر همکاری دستگاه‌ها بهبود پیدا کرده اما هنوز تا نقطه ایده آل فاصله است.
جعفرپور ادامه می‌دهد: در حال حرکت به سمت سرمایه‌گذاری کلان در حوزه صنایع دستی هستیم. برای نمونه درخواست‌هایی برای اجرای بازارچه‌های صنایع دستی دریافت کرده‌ایم ولی در این حوزه هنوز دچار مشکلیم. برای نمونه روند صدور پروانه کار در میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به درازا می‌کشد. سرمایه گذار برای دریافت مجوز از دیگر نهاد‌ها هم باید مدتی را سپری کند. به این ترتیب صدور مجوز بستگی به سرعت کار دستگاه‌های دیگر دارد.
آن طور که جعفرپور می‌گوید منع و محدودیت قانونی برای حضور سرمایه گذاران وجود ندارد. با این همه نهاد‌ها هر کدام ضوابط خاص خود را اجرا می‌کنند.
معاون سرمایه گذاری میراث فارس ادامه می‌دهد: اگر نگاه خشک و انفعالی نباشد به نتیجه می‌رسیم. منتها برای کاهش مشکلات باید کلان نگر باشیم.
جذب سرمایه گذار یک چیز است و نگهداشت سرمایه گذار چیزی دیگر. نقاط مختلف استان نیاز به توسعه گردشگری دارند. مسئولان استان مدام از آمادگی دولت برای جذب سرمایه گذار سخن می‌گویند. حال باید دید آیا آن‌ها در جلب رضایت سرمایه گذاران کنونی موفق بوده‌اند؟ پاسخ را مسئولان دولتی بهتر می‌دانند.
خاتم و جوک کاری، هریک هزارسال قدمت دارند
نام هنر: خاتم کاری و جووَک کاری
قدمت: دوره صفویه و قاجاریه
شهر زادگاه هنر: شیراز
معرفی کوتاه: هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیک، با مثلث‌های کوچک را خاتم کاری می‌نامند. طرحهای گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است. این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث‌های کوچک در کنار هم نقش بندی می‌کنند. مثلث‌ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می‌سازند. هرچه مثلث‌ها ریز‌تر وظریف‌تر باشند، خاتم مرغوب‌تر است.
بیشترین کاربری: صنایع دستی و اشیا تزئینی
هنرمندان به نام این عرصه: گلریز خاتمی، غفار قاسم‌زاده، رضا بهرامی و محمدعلی فرزانه
هنرمندان بازمانده: غلامعلی اطمینان
وضعیت فعلی این هنر در استان: هنوز با وجود گردشگران خارجی و داخلی فراموش نشده است، اما در شرف فراموشی قرار دارد.
علل رکود و مهم‌ترین چالش‌های پیش روی احیا: ورود کالاهای با کیفیت و تغییر ذائقه مردم.
ارائه راهکارهای حفظ و احیاء: تشکیل خانه‌های صنایع دستی، بیمه هنرمندان این عرصه، کاربردی شدن آن.
گره‌ها و لچک ترنج‌های استادکاران خاتم کار و جوک کار شیرازی ارج و منزلت گذشته را از دست داده و کمتر استادکاری از این هنر اصیل و بلندمرتبه در شهر ادب و هنر به جا مانده است که بتواند به شکل اولیه این هنر را میراث دار گذشتگان باشد.
خاتم آستردار ویژگی کار هنرمندان شیرازی
ضربه‌های چکش و قلم با همراهی اره و استخوان دنده شتر یا گاو تاجی بر سر هنر فارس نهاده که نامش «خاتم کاری» است. خاتم آستردار ویژگی کار هنرمندان شیرازی است. برش‌های خاتم پس از مرحله خاتم سازی در دستان هنرمند به مرحله خاتم کاری می‌رسد.
همچنین جوک هنر ریزه ریزه ساختن اشیا بوده که به خاتم شبیه است با این تفاوت که در خاتم کاری از استخوان شتر استفاده می‌شود اما در جوک کاری از چوب درختان گردو وعناب استفاده می‌شود.
این هنر در روش کار به خاتم شباهت دارد با این تفاوت که جوک مثل خاتم تنها در روکاری به کار گرفته نمی‌شود بلکه گاهی به صورت جازنی و گاهی هم به عنوان یک عضو اصلی از یک شیء خاص مثلاً به عنوان کلاف اصلی چهارچوب استفاده می‌شود و در این هنر مواد مورد استفاده چوب است.
تنوع طرحهای جوک بسیار زیاد است به گونه‌ای که هر طرحی را که بتوان با نقوش هندسی ایجاد کرد، می‌توان در این هنر به کار گرفت. از جوک در تزئین در، مبلمان، دور جعبه‌ها و قاب‌های منبت، خاتم کاری و معرق کاری استفاده می‌شود.
قدیمی‌ترین اثر جوک ایران منبر و در مسجد جامع عتیق شیرازاست که به قرن دوم هجری و زمان لیث صفاری بر می‌گردد.
کاربرد جوک در ساخت در و پنجره باعث شده که استفاده از این هنر رفته رفته در زندگی‌ها کمرنگ‌تر شود و اگر به این هنر توجه نشود ممکن است در آینده از بین برود.
استادان این فن و هنر، عبدالعلی گلریز خاتمی، غفار قاسم‌زاده، رضا بهرامی و محمدعلی فرزانه هستند که گاهی در خبر‌ها و یادمان‌ها نامی از آن‌ها برده می‌شود تا شاید این هنر هم به فراموشی سپرده نشود.
بسیاری از کار‌شناسان، صنایع دستی فارس را جزو مرغوب ترین‌های کشور می‌دانند. به باور این دسته از کار‌شناسان، خاتم شیراز بهترین نوع خاتم است. چرا که هم مرغوبیت بیشتری دارد و هم نازک کاری بیشتری در آن دیده می‌شود.
آباده را هم پایتخت منبت ایران می‌دانند. اگرچه فارس دیگر در باشگاه تولیدکنندگان انبوه دست بافته‌های کشور حضور ندارد، آن‌ها که با فن فرش بافی آشنایند فرش فارس را هم جزو اولین‌ها می‌دانند. با این حال صنایع دستی فارس به خاطر نبود سرمایه گذاری کلان در حال زوال است.
همان طور که فرش فارس از رونق افتاده نگرانی وجود دارد که دیگر صنایع دستی از جمله خاتم هم به این سرنوشت دچار شوند.
چرایی و راهکار این مشکل را از مصیب امیری، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی فارس جویا شدیم. به باور امیری سرمایه گذاری کلان باید به کمک صنایع دستی بیاید.
او در گفتگو با خبرنگار مهر مبنی بر اینکه برای زنده نگه داشتن صنایع دستی چه کاری انجام گرفته است، می‌گوید: در حوزه صنایع دستی فارس باید سرمایه گذاری کلان صورت بگیرد. در واقع بخش خصوصی باید وارد شده و بازارچه‌ها را ایجاد کند. وقتی اهمیت این موضوع بیشتر دیده می‌شود که می‌بینیم هنرمندان از تمکن مالی بالا برخوردار نبوده و به صورت سنتی صنایع دستی را تولید می‌کنند. سرمایه گذاران هم برای حضور در این حوزه با نگرانی روبرو هستند. از این رو اگر صنعتگر توانایی ورود ندارد، باید سرمایه گذاری انجام شده و امکانات فراهم شود. بی‌گمان سرمایه گذاری در این حوزه سودآور خواهد بود.
لزوم راه اندازی شهرک صنایع دستی
مدیر ارشد میراث فارس درباره وعده راه اندازی شهرک صنایع دستی، معتقد است: تاکنون بازارچه‌های زیادی را در استان راه اندازی کرده‌ایم. شرایط فروش در آن‌ها مساعد است. ولی راه اندازی شهرک صنایع دستی نیازمند مشارکت بخش خصوصی است. ایجاد شهرک صنایع دستی جزو مصوبات سفر هیئت دولت است. با این حال ما جذب سرمایه گذار برای راه اندازی آن را دنبال می‌کنیم. در واقع شرکت شهرکهای صنعتی باید بسترهای لازم را فراهم کند.
امیری درباره چرایی اینکه تاکنون این اتفاق نیفتاده و آیا بخشی نگری دستگاه‌ها در راه اندازی نشدن شهرک موثر بوده است، تاکید می‌کند: هرچند که شهرک صنایع دستی از آرمان‌های هنرمندان و فعالان این عرصه است، اما اختصاص خانه تاریخی سعادت به احیا هنر‌ها و صنایع دستی در مسیر زنده و پاینده نگه داشتن این هنر‌ها یاری رساننده است.
از سویی، معاون هنری‌های سنتی و صنایع دستی میراث فرهنگی فارس وجود ۲۰۰ هزار صنعتگر هنرهای سنتی و دستی فارس را توان مناسبی برای راه اندازی شهرک صنایع دستی در مقابل بازار کالاهای نامرغوب صنایع دستی بازار کشور چین میداند.
زهرا الحمدی می‌گوید: متاسفانه بعد از گذشت ۱۴ ماه هنوز نمی‌توانیم هنرمندانی که تازه به جرگه صنایع دستی پیوسته و از ما مجوز دریافت می‌کنند را برای بیمه شدن معرفی کنیم. متاسفانه به دلیل نبود اعتبار که از سوی سازمان تامین اجتماعی به ما اعلام شده بیش از ۱۴ ماه است که نشده هنرمند جدیدی را بیمه کنیم.
برگزاری دوسالانه نشان مرغوبیت صنایع دستی
الحمدی با یادآوری اینکه بیشتر هنرمندان شهرستانی این عرصه در فارس به صورت پراکنده در حوزه دست بافته‌ها بیشترین میزان را به خود اختصاص می‌دهند و در قالب فضاهای روستایی و عشایری به تولید محصول می‌پردازند می گوید: متاسفانه بسیاری از این افراد هنرمند برای دریافت مجوز و حتی بیمه شدن هم ممکن است اطلاعی نداشته باشند که بخواهند برای این منظور اقدام کنند.
متولی هنرهای سنتی و صنایع دستی استان فارس آماری نیز از تعداد بیمه شدگان در سه سال اخیر داده و می‌گوید: خوشبختانه ظرف این مدت بیش از دوهزار و ۲۰۰ هنرمند این بخش بیمه جدید داشته‌ایم. البته باید به این آمار اضافه شود که تمدید بیمه هنرمندان هم در این فهرست می‌گنجد.
وی ادامه می دهد: اما متاسفانه با شرایط خاصی که پیش آمده خیلی اتفاق می‌افتد هنرمندی با توجه به اینکه باید برای بیمه هم کارت صنعتگری صنایع دستی و هم گواهی مهارت یا صلاحیت فنی و حرفه‌ای داشته باشد، ممکن است غفلتی انجام گیرد، زیرا تاریخ اعتبار این کارت‌ها محدود است و مواردی پیش می‌آید که هنرمند برای تمدید بیمه با مشکل مواجه می‌شوند. البته در تعاملی که با بیمه تامین اجتماعی انجام گرفته این معضل حل شده و تا زمانی که مشکل تمدید کارت هنرمندان حل شود با معرفی نامه‌ای که از سوی ما داده می‌شود می‌توانند بیمه خود را تمدید کنند.
وی با توجه به برگزاری دوسالانه نشان مرغوبیت صنایع دستی که پیش روی هنرمندان این عرصه قرار دارد، می گوید: خوشبختانه در زمینه هنر خاتم کاری و دست بافته‌های استان با وجود یکصد اثری که در این رویداد رقابتی برای دریافت نشان بین المللی اصالت حاضر می‌شوند می‌توان امیدوار بود که این عرصه به حیات خود ادامه دهد.
الحمدی وجود دست بافته‌های داری مانند گلیم، فرش و جاجیم در میان آثار ارزیابی شده را نقطه امیدی برای حضور هنرمندان این بخش از هنرهای سنتی و صنایع دستی عنوان کرد.
ایجاد خانه‌های صنایع دستی
وی در زمینه روند حمایتی از آثار سنتی و صنایع دستی افزون بر تسهیلاتی که دریافت می‌دارند، به ایجاد خانه‌های صنایع دستی هم اشاره کرد و از وجود ۹ کارگاه فعال در مجموعه خانه سعادت خبر داد.
وی می‌گوید: تلاش شده در خانه‌هایی که به عنوان خانه صنایع دستی معرفی شده‌اند بر هنرهای بومی بیشتر تکیه شود. اکنون هنرهایی مانند دوات‌گری، قلم زنی، خاتم سازی، پاپیه ماشه یا گل و مرغ در این خانه آموزش داده شود. در این میان هنر پاپیه ماشه یا گل و مرغ هنر خاصی است که با تاکید بر مکتب شیراز در خصوص آن فعالیت انجام می‌گیرد.
الحمدی ترویج صنایع دستی بومی را از موارد تاکید شده در این دوره عنوان کرده و می‌گوید: برای ترویج این هنر‌ها با تاکید بر بازاریابی و فروش، خانه‌های صنایع دستی اماکن مناسبی برای این هدف خواهند بود.
خانه سعادت تنها مرکزی است که برای احیا هنرهای سنتی و صنایع دستی اختصاص یافته و الحمدی با این باور که ایجاد خانه‌های صنایع دستی شرایط خاصی می‌طلبد، ادامه می‌دهد: به طور حتم این فضا‌ها و اماکن باید در مالکیت میراث فرهنگی باشد و در پروسه‌ای خاص هنرمندانی که قرار است در این اماکن حضور یابند باید معرفی و پس از تایید فضا در اختیارشان گذاشته می‌شود تا به فعالیت بپردازند.
معاون هنرهای سنتی و صنایع دستی میراث فارس تعامل این سازمان با شهرداری را برشمرده و می‌گوید: این تعامل وجود دارد و خانه‌هایی که در بافت تاریخی شهر شیراز وجود دارد که بعضا هم در مالکیت میراث فرهنگی هستند به خانه‌های صنایع دستی تبدیل شوند یا در قالب موزه و فضاهای اقامتی مورد استفاده قرار گیرند.
خانه سعادت به اتحادیه تعاونی‌های صنایع دستی سپرده شد
الحمدی با بیان اینکه خانه سعادت هم در قالب تفاهم نامه‌ای به اتحادیه تعاونی‌های صنایع دستی سپرده شده، یادآور می‌شود که این مکان با هدف ایجاد خانه صنایع دستی به بخش خصوص واگذار شده است.
وی مهیا شدن شرایط را برای توسعه خانه‌های صنایع دستی مورد تاکید قرار داده و می‌گوید: متاسفانه بسیاری از خانه‌های بافت تاریخی شیراز از قدمت بالایی برخورداند و خانه‌هایی بوده که از سوی کار‌شناسان حوزه میراث خسته هستند چنانچه بخواهیم همه این فضا‌ها را به خانه‌های صنایع دستی اختصاص دهیم شاید از نظر قوانین میراثی و حفظ و احیا خانه‌های تاریخی دچار مشکل شوند.
الحمدی معتقد است خانه‌هایی که برای این جریان می‌توان از آن‌ها استفاده کرد در بافت تاریخی قرار دارند که با مشکلاتی از جمله رفت و آمد، مسائل فرهنگی و اجتماعی روبه روست.
وی ادامه می دهد: یکی از مسائلی که در بخش میراث فرهنگی و صنایع دستی دنبال می‌شود، آموزش است، استاد کاری که در این خانه‌ها مستقر می‌شود مکلف است به صورت رایگان در ازای فضای کاری که در اختیار دارد به آموزش بپردازد. از این رو، باید بسترسازی برای این موضوع پیش از آوردن آن‌ها که مشتاقند این صنایع و هنر‌ها را فرا بگیرند انجام گیرد. چنانچه امنیت این فضا‌ها مهیا نشود یا مشکلات خاص آن منطقه موجود باشد، بعضا برای حضور در این خانه‌ها استقبالی نمی‌شود.
وی یادآور می شود: به هر حال هماهنگی‌هایی میان دستگاه‌ها ایجاد شده است اما نباید از یاد برد که هر دستگاه وظیفه و ضوابط خاص خود را دارد که باید آن‌ها را اعمال کند. من تاکنون احساس نکرده‌ام که دستگاه‌ها با اجرای ضوابط خاص خود بخواهند از حل مشکلات شهروندان شانه خالی کنند.