خبرگزاری مهر، گروه استانها- ونوس بهنود: سفال‌ها از دیرباز بازگوی تمدن‌ها بوده‌اند و به فراخور ویژگی‌هایی که از آن خود کرده‌اند، فرهنگ، آداب‌ورسوم، سنت‌ها و حتی سبک‌های فکری و زیستی اقوام مختلف را بیان کرده‌اند.
کارشناسان تأکید دارند که سفالگری علاوه بر ارزش‌های هنری، امكان شناخت حرفه‌ها، صنايع و آثار مادی طوايف و جوامع بشری در قلمرو فرهنگ‌های گوناگون را فراهم ساخته است.
چراکه سفالگری با مدد گیری از خلاقیت برآمده از باورهای فکری یک قوم، هنری همگانی است كه نه‌تنها سليقه ابداع‌کننده، بلكه نشانه‌های معينی از زندگی اجتماعی و دوره زندگی و ويژگی‌های مادی و معنوی آن را به ما نشان می‌دهد.
در این میان اردبیل سهم قابل‌توجهی از هنر سفالگری را در تاریخ باستانی و معاصر از آن خود کرده است. کاوش‌هایی که در سال‌های اخیر در مناطق مختلف این استان انجام شده نشان می‌دهد داستان‌های مگویی در دل کوزه‌های سفالی باقی‌مانده که تنها بامطالعه و کاوش بیشتر می‌تواند منجر به رمزگشایی این هنر اصیل شود.
سنگ افراشته‌های باستانی پاسبان سفال اردبیل
بر اساس مطالعات صورت گرفته قدیمی‌ترین سفال‌های کشف شده در اردبیل منتسب به منطقه باستانی شهر یری است که همچنان جز مناطق رازآلود به لحاظ باستانی شناسی بوده و باوجود کاوش‌های متعدد در این منطقه باستان‌شناسان را در پاسخ به برخی سؤالات عاجز کرده است.
به گفته کارشناس باستان‌شناسی میراث فرهنگی استان اردبیل قدیمی‌ترین دست‌ساخته‌های سفالی استان در دوره نوسنگی از قوشا تپه واقع در شهر یری پیرازمیان شهرستان مشگین شهر شناسایی شده است و در خصوص قدمت آن باید گفت این محوطه از اواخر نوسنگی جديد تا آغاز عصر مفرغ مورد سكونت قرار گرفته است.
حسن یوسفی در گفتگو با خبرنگار مهر تصریح کرد: آثار سفالين اين دوره در دو قبری كه درست بر روی سطح تپه غربی قرار گرفته بودند، شناسايی شد. بطوریکه تركيب سفال‌ها خاكستری و آجری است كه اکثراً سفال‌هایی چرخ‌ساز با آمیزه‌ی متشكل از شن خميری به‌خوبی ورز داده شده و پختی كامل دارند.
وی در خصوص ویژگی‌های قدیمی‌ترین سفال‌های اردبیل تصریح کرد: جنس سفال‌ها اکثراً متوسط و ظريف بوده و سطح اين سفال‌ها صيقلی، بندرت دارای طرح داغدار است و به لحاظ زمانی در عصر آهن دو قرار می‌گیرند.
پیدایش سفال سبک اردبیل در دوره هخامنشی
درعین‌حال مدیر موزه باستان‌شناسی اردبیل نیز بابیان اینکه مطالعات باستان‌شناسی در منطقه آذربایجان ما را به نوع خاصی از سفال منحصربه‌فرد هدایت می‌کند، تصریح کرد: این نوع سفال به دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فرد به‌عنوان سفال سبک اردبیل شناخته می‌شود.
میر روح‌الله محمدی در این خصوص گفت: این نوع از سفال عمدتاً از گورستان‌ها به‌ویژه از سایت‌های باستانی مغان(گرمی) و مشگین شهر کشف شده است.
وی با تأکید به اینکه اغلب این سفال‌ها به شکل آبریز و کوزه با نقوش قرمزرنگ درزمینهٔ نخودی است، اضافه کرد: اشکال هندسی در طراحی سفال به کار رفته که آن را متمایز از سایر سفال‌ها ساخته است.
به گفته مدیر موزه باستان‌شناسی اردبیل به لحاظ گاه نگاری سفال سبک اردبیل مربوط به عصر آهن سه و اوایل امپراتوری پارتی است.
این اظهارات در حالی است که کارشناس باستان‌شناسی نیز به کشفیات قابل‌توجهی در خصوص سفال سبک اردبیل اشاره دارد.
یوسفی با استناد به یافته‌های باستان‌شناسی تصریح کرد: کشف و شناسايى سفال منقوش سبك اردبيل منتسب به دوره هخامنشى تا عصر اشكانى است که از طريق کندوکاوهای غيرمجاز و تجارتى به موزه‌هاى معروف جهان راه‌یافته است.
وی تأکید دارد که سفال سبک اردبیل بخشی از مباحث تاریخ هنر و باستان‌شناسی قبل از اسلام در غرب و جنوب خزر را به خود اختصاص داده و به عبارتی مهم‌ترین آثار فرهنگی اردبیل در عصر هخامنشی که این ناحیه را از سایر مراکز فرهنگی متمایز می‌کند سفال خاصی است که با عنوان سفال سبک اردبیل در مباحث هنری و باستان‌شناسی اعتبار ویژه دارد.
کارشناس باستان‌شناسی اضافه کرد: این سفال منقوش ویژه، مشخصه دوره هخامنشی است که احتمالاً ساخت آن تا دوره اولیه اشکانی یعنی تا سده دوم قبل از میلاد ادامه داشته است.
وی افزود: این ظروف شامل سفال‌های نخودی مايل به نارنجی، خاکستری مايل به قهوه‌ای روشن و سفال منقوش پرنده شکل آنها شامل کاسه‌های عرق چين کله‌قندی، کاسه‌هایی با بدنه کشيده مورب، ظروف به شکل حيوانات با يک لوله کوچک آبريز در جلو و دهانه باز و گردن در وسط پشت حيوان و ظروف دوتایی هستند.
فرضیه سفال ویژه تدفین
اما آنچه حائز اهمیت است تنها سبک و سیاق ساخت سفال سبک اردبیل و شکل ظاهری آن نیست بلکه ویژگی‌های پشت پرده‌ای از آداب‌ورسوم این دیار حکایت دارد.
با توجه به اینکه بیشترین کاوش سفال اردبیل از گورستان‌ها و حتی از قبرهای باستانی بوده کارشناسان این فرضیه را که شاید سبک سفال منقوش اردبیل به‌عنوان سفال ویژه تدفین است مطرح کرده‌اند.
اینکه هر فردی در تاریخ باستان با سفالی با نقش‌های خاص دفن می‌شده خود از سؤالات بی‌پاسخ حول‌وحوش سفال سبک اردبیل است که به عقیده باستان‌شناسان تنها کاوش‌های بیشتر و مطالعه عمیق‌تر می‌تواند منجر به کشف رموز آن شود.
اغلب هنرهای دستی به‌درستی مطالعه نشده‌اند و مشخص نیست از کجا، توسط چه کسی و از چه تاریخی تولید آنها آغازشده استحتی در گاه نگاری سفال اردبیل نیز نیازمندی به مطالعه همچنان احساس می‌شود. موضوعی که از سوی معاون صنایع‌دستی و هنرهای سنتی میراث فرهنگی استان تأکید می‌شود.
علیرضا دباغ عبداللهی در این خصوص به خبرنگار مهر گفت: هرچند آثار صنایع‌دستی در این استان از تنوع مثال‌زدنی برخوردار است اما در خصوص تاریخچه شکل‌گیری هنرهای دستی ما نیازمند مطالعه هستیم.
وی افزود: اغلب هنرهای دستی به‌درستی مطالعه نشده‌اند و مشخص نیست از کجا، توسط چه کسی و از چه تاریخی تولید آنها آغازشده است.
به تعبیر کارشناس باستان‌شناسی سفالینه‌های اردبیل تا حدی با برخی از اشیاء «املش» خویشاوندی دارد. ظروفی متعلق در نزدیکی اردبیل که اکثراً به شکل جانوران هستند، آثار هنری بسیار تصنعی شناخته شده در ناحیه املش را به یاد می‌آورند و بی‌شک می‌توان آنها را مربوط به همان دوره دانست.
یوسفی افزود: یکی از ظروف مجموعه‌ی اردبیل که در ارمنستان کشف شده است به دوره هخامنشی نسبت می‌دهند. سفال‌های منقوش حسنلو ازنظر گاه نگاری به۶۵۰ تا ۶۰۰ سال قبل از میلاد تعلق دارد.
به گفته این کارشناس می‌توان محدوده جنوبی سفال سبک اردبيل را به‌طور تقریبی، حدود يانيق تپه قرار داد.
یوسفی افزود: این احتمال وجود دارد که محدوده‌ی گسترش سفال سبک اردبيل از آنچه که تصور می‌رود فراتر است و نيز بايد دقت بيشتری بر روی محدوده زمانی و تحول و تنوع سفال‌های بومی معطوف شود.
وی با تأکید به اینکه آثار سفال سبک اردبیل از چهارگوشه استان اردبیل مخصوصاً محوطه‌های باستانی شهرستان‌های اردبیل، مشگین شهر، نمین، نیر، سرعین و مغان شناسایی شده است، متذکر شد: با گسترش تحقیقات باستان‌شناسی شناسایی محوطه‌های باستانی منتسب به مراکز ساخت سفال سبک اردبیل غیرممکن نیست.
اونار مهد سفال معاصر اردبیل
سفالگری هنوز که هنوز است در زندگی روستایی و عشایر کاربرد دارد. هرچند تغییر عادات زندگی و ظروف جدید رقیب سفال شده است اما نمی‌توان دوره تاریخی معاصر تولید سفال در اردبیل را نادیده انگاشت.
داش كسن(ججین) در اردبیل و آبادی اونار در مشگین شهر از مراکز مهم سفالگری تاریخی اردبیل هستند که در تاریخ هنری استان و پرآوازگی صنعت سفالگری آن نقش مهم ایفا کرده‌اند.
تا چند سال قبل آبادی اونار از توابع شهرستان مشگین شهر، نیاز آبادی‌های منطقه را تأمین می‌کرد. ظروف ساخته شده در این مناطق ازجمله خمره‌های نسبتاً بزرگ همانند یخچال‌ها و سیلوهای بزرگ مدرن امروزی جهت نگهداری آذوقه و غلات برای روز مبادا بود و مورد استفاده کشاورزان و دامداران قرار می‌گرفت.
امروز از نوای چرخ‌های سفالگری در این آبادی صدایی به گوش نمی‌رسد و بسیاری از کارگاه‌های سفالگری به دلیل اینکه اقبال عمومی به استفاده از ظروف سفالی کاهش یافته تعطیل شده‌اند.
به گفته کارشناس باستان‌شناسی میراث فرهنگی استان آخرین نسل از سفالگران هنرمند اردبیل به نام احمد زمانیان در این آبادی زندگی می‌کرد. وی از نیم سده ی گذشته در سخت‌ترین شرایط توانسته بود از افول این صنعت بومی جلوگیری کند.
پایه‌های یک پل روگذر بر روی تمدن سفالگری
در خود اردبیل نیز تعداد کارگاه‌های سفالگری بسیار بیش از وضعیت کنونی بود تا جایی که درواقع بیشترین نیاز مردم از خود کارگاه‌ها تأمین می‌شد.
در این میان برخی اظهارات وجود دارد که پل پیرعبدالملک فعلی (پل روگذر درون شهری اردبیل) که باوجود اعتراض ساکنان و کسبه باهدف کاهش ترافیک بازار اردبیل احداث شد بر روی کارگاه سفال سازی ساخته شده است.
کارشناس باستان‌شناسی در پاسخ به صحت و سقم این موضوع تصریح کرد: هرچند گفته می‌شود که در زمان احداث پل پیرعبدالملک به یکی از کوره‌های تاریخی سفالگری شهر اردبیل برخورد کرده ولی این اظهارات بیشتر حدس و گمان است.
یوسفی معتقد است تنها تحقیقات باستان‌شناسی می‌تواند نسبت به تائید صحت این موضوع اقدام کند.
به گفته این کارشناس در دوره هم‌زمان با لایه پل، کارگاه‌های سفالگری در محله «داشکسن» یا «ججین» در سمت جنوبی شهر قرار داشت و تا نیم سده گذشته نسل سفالگران با کارگاه‌های متعدد سفال‌پزی در این مکان در توسعه و تنوع تولیدات سفالینه‌ها نقش برجسته داشتند. هرچند با توسعه شهر و احداث شهرک‌های جدید همه آنها تعطیل شدند.
مطالعاتی که این باستان‌شناس به آن تأکید دارد به نظر می‌رسد چندان موردت وجه نخواهد بود؛ چراکه اگر مواریث باستانی اهمیت داشت در آن مقطع زمانی که پل باوجود مخالفت‌ها احداث می‌شد کارشناسان ابراز عقیده می‌کردند و یا حداقل قدری مطالعه را تجویز می‌کردند.
امروز یکی از مصادیق میراث باستانی اردبیل آثاری انگشت‌شمار در موزه باستان‌شناسی اردبیل دارد. آثاری که به نظر می‌رسد تنها نشانه‌های بازمانده برای نسل آینده هستند.