تحولات كنوني جهان معاصر، بر اهميت همكاري كشورها با يكديگر براي مقابله با تهديدات مختلف كه بسياري از آنها ماهيتي بين‌المللي يافته‌اند، افزوده است.درچنين شرايطي،سازمان‌هاي منطقه‌اي،نقش برجسته‌اي مي‌يابند كه سازمان همكاري شانگهاي يكي از آنهاست.
سابقه پايه گذاري سازمان همكاري شانگهاي به اجلاس سال 1996 سران كشورهاي روسيه،چين، تاجيكستان، قزاقستان و قرقيزستان در شانگهاي باز مي گردد كه معاهده اي را براي "تعميق اعتماد نظامي در مرزهاي منطقه" امضا كرده و نهادي موسوم به گروه پنج را تاسيس كردند .
در گروه پنج هدف چين از تشكيل چنين گروهي جلوگيري از كمك دولت هاي جديد التاسيس آسياي ميانه به شورشيان استان سين كيانگ كه بيشتر ايغورهاي ترك تبار بود.بسياري از شورشيان اين استان عظيم چين،پيوندي نزديك با ايغورهاي آسياي ميانه دارند.براي كشورهاي آسياي ميانه نيز مسئله قوميت فرصتي فراهم آورد تا از اين مناسبات بهره برداري تجاري از همسايه قدرتمند شرقي كند . هدف روسيه از پيوستن به اين سازمان،تثبيت مجدد اقتدار خود در منطقه اي بود كه آن را به طور سنتي جزو حوزه نفوذ خود تلقي مي كرد.
با قبول عضويت ازبكستان در سال 2001، اين گروه نام خود را به سازمان همكاري شانگهاي تغيير داد.
سازمان همكاري شانگهاي به مرور زمان در طول ده سال بر اساس نياز منطقه اي دچار تحولات فراوان شد.اهداف امنيتي آغازين اين سازمان به مرور زمان به عرصه هاي اقتصادي نيز گسترش يافت .
در سال 2004،كشور مغولستان به عنوان عضو ناظر سازمان پذيرفته شد و كشورهاي پاكستان، هند و ايران نيز در سال 2005 به عنوان اعضاي ناظر سازمان قبول شدند.درحال حاضر جمهوري بلاروس نيز خواستار آن است كه به عنوان عضو ناظر پذيرفته شود.
آنچه كه از گذشته اين نهاد منطقه اي نمايان مي شود اينكه سازمان همكاري شانگهاي به عنوان يك سازمان منطقه اي قدرتمند موقعيت خوبي دارد و بيانيه هاي پيشين اين نشستها در زمينه همكاري هاي منطقه اي و بين المللي ضرورت وجود چنين سازماني را براي كشورهاي عضو اثبات مي كند.بيانيه هاي پيشين نشست سازمان همكاري شانگهاي نشان مي دهد تمام اعضاي اين سازمان از ديدگاههاي مشتركي درباره عدم پذيرش مدلها و استانداردهاي كشورهاي غربي در اين منطقه برخوردار هستند.
اهميت منطقه اي و بين المللي شانگهاي :
1 - سازمان منطقه اي است كه دو قطب بزرگ اقتصادي و سياسي امروز جهان و كمونيستي سابق را در كنار هم گرد آورده است .
2- برقراري همكاريهاي مكمل در زمينه فن آوريهاي مورد نياز .
3 - مشاركت در مبارزات فاخر سالهاي آغازين هزاره جديد از جمله تروريسم . اظهارات ولاديمير پوتين در نشست روساي شانگهاي در 5 آبانماه 84 اهميت موضوع فوق را آشكار مي كند. وي گفته بود:"نمي‌شود مساعي سازمان همكاري شانگهاي در جهت مبارزه با تروريسم را از قلم انداخت.درچارچوب سازمان ساختارهاي خاصي تشكيل شده كه بايد مأموريت‌هاي بسيار بغرنج و همچنين بسيار مهم تقريباً تمام جهان متمدن را حل كنند. برخي حوادث و منجمله در كشورهاي عضو سازمان،و حوادث ديگر كشورها نشان مي‌دهداين مأموريت و اين مسئله ابرام بسيار داشته و بايد در كانون توجه ما باشد".
4- نهادگرايي امنيتي.ايجاد سازماني با قابليت برپايي مانورهاي نظامي به منظور مقابله با تهديدات امنيتي در دستور كار اين پيمان منطقه اي قرار دارد.اگر چه پس از استقلال كشورهاي آسياي ميانه در سال 1992 سياست اتخاذي قدرتهاي وارث، در جهت فاصله گيري از روسيه و چرخش به سمت دولت آمريكا استوار گرديد،اما از آنجا كه بافت حكومتي اين كشورها كه فضاي سياسي بسته بود با آنچه كه آمريكا پس از فروپاشي نظام دو قطبي در سطح جهاني دنبال مي كرد،متضاد بود.اين تضاد سرانجام به ضرر نظامهاي فرسوده به ارث رسيده از شوروي سابق تمام شد كه منجر به يكسري آشوبها و ناامني در سطح منطقه گرديد.نفوذ و دخالت آمريكا در اين آشوبها سبب شد كه كشورهاي منطقه نگران تبديل اين دخالتها به يك رويه در آينده گردد.
بر اساس چنين نگراني كشورهاي قزاقستان،ازبكستان، قرقيزستان و تاجيكستان به همراه چين و فدراسيون روسيه در روز 14 تيرماه در قالب سازمان همكاري شانگهاي (SCO) در آستانه پايتخت قزاقستان طي بيانيه اي از آمريكا خواسته بودند تا تاريخ مشخصي را براي خروج نيروهاي خود از آسياي ميانه تعيين كند. درخواستهاي اين چنيني بنيانهاي نهادگرايي امنيتي در بين اعضاي سازمان همكاري شانگهاي به شمار مي رود .
5- زايش بلوك اقتصادي،سياسي و نظامي با پتانسيلهاي نوظهور:بسياري از تحليلگران شانگهاي را در راستاي ظهور يك قدرت جديد و همچنين تقويت قدرت مجدد روسيه در سطح بين المللي در مقابل بلوك غرب مي دانند.اين مسئله حساسيت بيشتر آمريكا را سبب شده است . اين نگراني از آن روي است كه ممكن است اين سازمان تبديل به بلوكي قدرتمند و جانشين بلوك كمونيستي سابق گردد و جبهه گيري جديد را از سوي غرب سبب گردد و اين كشورها را بار ديگر وارد بازي هزينه بر ديگري كند .
6 - قابليت خلق راهبردي جديد براي پشت سر گذاشتن ساير قدرتها .
7 - گردآوري سه حوزه تمدني بودايي ، ارتدوكسي و اسلامي در زير يك پرچم همگرايي.پيمان منطقه اي جديد از معدود سازمانهايي است كه حوزه تمدني انگلوساكسوني را در خود جاي نداده است و مي تواند خالق نظام هويتي مستقل و غير انگلوساكسوني باشد .
ايران و سازمان همكاري شانگهاي :
به گزارش خبرگزاري مهر مقصد يك سياست خارجي همواره متكي بر ايدئولوژي،تاثيرگذاري بر محيط و در نهايت تغيير محيط مطابق آمال خويش است. سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران در طول 27 سال گذشته به واسطه اصول انقلاب،مبنا را نخست بر همكاري با همسايگان قرار داده و سپس عرصه اي به وسعت سراسر جهان را در پيش روي خود قرار داده است .
اگر نگاهي به موقعيت جغرافيايي ايران بيفكنيم، متوجه خواهيم شد كه ايران واسطه اي ما بين دو منطقه مشحون از انرژي در جهان يعني خليج فارس و درياي خزر است. در محيط جنگ سرد و پس از فروپاشي شوروي ايران به صورت يك قدرت منطقه اي در آسياي جنوب غربي قدرت خود را نمايان ساخت و از لحاظ ژئواستراتژيك اهميت ويژه اي پيدا كرد و در دو منطقه بزرگتر يعني خاورميانه و آسياي مركزي و قفقاز نفوذ قابل توجهي يافت.درهرمنطقه ج.ا.ايران خواستگاههاي اقتصادي و امنيتي خود را دنبال مي كند و به همين علت سياستهاي ايران گاه در قالب همكاريهاي دوجانبه و يا درچارچوب منطقه اي دنبال مي شود .
از سالهاي پاياني دهه 90 و در پي پيشنهاد يوگني پريماكف نخست وزير اسبق روسيه موضوع نزديكي سه غول بزرگ آسيايي يعني روسيه،چين وهند به يكديگر مطرح گرديد. رقابت ها و مخاصمات مابين اتحاد شوروي و چين،وچين و هند كه در سايه نظام تك قطبي هر از چند گاهي بروز مي كرد پس از پايان جنگ سرد به سمت تفاهم و درك يكديگر پيش رفت و همكاري هاي امنيتي، سياسي و سپس اقتصادي مابين اين سه قدرت ظاهر گرديد .
اكنون دو كشور روسيه و چين در چارچوب سازمان همكاري شانگهاي، همفكري هاي مربوط به امنيت مرزي، مبارزه با اشرار و همچنين تبادلات تجاري را دنبال مي نمايند و هند همكاري هاي تكنولوژيك و اقتصادي بلندي را با روسيه و چين برقرار كرده است. سازمان شانگهاي كشور هند را در بدنه خود به عنوان يك عضو ندارد.در اين بين پيوستن ايران و هند به چين و روسيه مي تواند تشكيل دهنده مربع قدرت در آسيا باشد.
سازمان همكاري شانگهاي به جمهوري اسلامي ايران اين فرصت را خواهد داد تا در چارچوب همكاريهاي منطقه اي بعد از سازمان "اكو" گام ديگري بردارد و نوع ديگري از مناسبات را تجربه كند .
اعضاي اوليه شانگهاي اگر چه هنوز از اعضاي ناظر مهم كنوني يعني ايران و هند به عنوان برگه هشدار براي رقباي ديرين غربي شان استفاده مي كنند،اما پرچمداري ايران در جهت پيوستن به شانگهاي مي تواند خنثي كننده تلاشهاي كشورهاي غربي در راستاي انزواي ايران باشد .
با وجود رقابت بين آمريكا و چين و روسيه پيوستن كشورهايي چون ايران به سازمان همكاري شانگهاي وزنه ضد آمريكايي تصميمات در سطح منطقه سنگين تر از قبل شده و تبديل به محور مقابله گرايي در برابر يكجانبه گرايي آمريكا شود .
صرفنظر از نگاه سياسي اقتصاد هند، چين،ايران و روسيه در نوار پويايي و رشد اقتصادي قابل توجه حركت مي كند.تجميع اين قطبها در زير يك سقف همكاري سازمان شانگهاي را مي تواند در چانه زني با قطبهاي اقتصادي جهان در رديف ممتازي قرار دهد.
بنابراين جايگاه اين نهاد منطقه اي با توجه به شروع خوبش انتظار مي رود با اقبال خوبي در آينده روبرو شود و عضويت ايران در اين نهاد به تسريع اهداف سياسي و اقتصادي اش كمك اساسي خواهد كرد.