خبرگزاری مهر، گروه بین الملل-مریم خرمائی: سال میلادی ۲۰۱۶ مصادف با شصتمین سالگرد صدور بیانیه ۱۹۵۶ ژاپن و اتحاد جماهیر شوروی سابق با تاکید بر تداوم مذاکرات در راستای حصول معاهده صلحی است که هیچگاه حاصل نشد. در این فاصله و در دوره پس از جنگ جهانی دوم، رابطه دو کشور که زخم تنش های حاصل از جنگ سرد و در عین حال مناقشات ارضی لاینحل را به خود دیده، همواره با مشکلاتی همراه بوده است که دامنه آن به زمان حال نیز کشیده می شود.
با این وجود، به نظر می آید که رهبران دو کشوری که امروز با یدک کشیدن ته مانده امپراتوری ژاپن و اتحاد جماهیر شوروی همچنان در شمار قدرتمندترین بازیگران جهانی به شمار می روند، با محاسبه سود احتمالی که از آشتی با یکدیگر نصیبشان می شود به فکر رها کردن اختلافات قدیمی و حصول توافق افتاده اند.
اما، در این میان آنگونه که از شواهد برمی آید، اشتیاق توکیو برای توسعه روابط دوستانه به مراتب بیشتر از مسکو است. واقعیت آن است که «شینزو آبه» نخست وزیر ژاپن علیرغم آنکه در مورد مسئله الحاق «کریمه» به خاک روسیه جانب غرب را نگه داشت و از تحریم ها علیه مسکو حمایت کرد، خود شخصا مسیر معکوسی را در پیش گرفته و سعی دارد روح تازه ای را در پیکره مذاکرات ناتمام صلح بدمد.
وقتی «آبه» روی «اوباما» را زمین انداخت
همینکه آبه از دو ماه پیش یعنی اول ژانویه سال میلادی ۲۰۱۶، نماینده ویژه ای را برای نظارت بر جلسات مشورتی دو جانبه میان توکیو – مسکو برگزید، می توان نشانه ای از اهمیت مسئله برای وی به حساب آورد.
«باراک اوباما» رئیس جمهوری آمریکا از آبه خواسته است تا سفر غیررسمی خود به روسیه را لغو کند. بهانه اوباما برای ارائه چنین درخواستی تداوم اختلافات واشنگتن – مسکو در زمینه بحران اوکراین و سوریه استدر این میان، گفتگوهایی که آبه و «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهوری روسیه از اواخر سال میلادی گذشته با یکدیگر داشتند، سفر «سرگئی لاوروف» وزیر امور خارجه روسیه به ژاپن که برای ماه میلادی آوریل ۲۰۱۶ برنامه ریزی شده است و در نهایت سومین دور از مذاکراتی که هفته گذشته در سطح معاونین وزارت خارجه دو کشور برگزار شد، همگی نشان از عزم راسخ توکیو – مسکو برای خاتمه دادن به کشمکش های دیرینه دارد.
اما آنچه که در این برهه زمانی پیش بینی ها درباره اراده نخست وزیری ژاپن به پایان خصومت با روسیه را بیش از پیش به واقعیت نزدیک می کند، تصمیم وی برای سفر به روسیه علیرغم هشداری است که از دولت واشنگتن به عنوان دوست و متحد دیرینه خود دریافت کرده است.
خبرگزاری «کیودو» ژاپن در روز سه شنبه ۲۳ فوریه گزارش داد که «باراک اوباما» رئیس جمهوری آمریکا از آبه خواسته است تا سفر غیررسمی خود به روسیه را لغو کند. بهانه اوباما برای ارائه چنین درخواستی تداوم اختلافات واشنگتن – مسکو در زمینه بحران اوکراین و سوریه است.
با این حال، در روز چهارشنبه ۲۴ فوریه، «یوشیهید سوگا» سخنگوی کابینه ژاپن با تاکید بر انجام این سفر که زمان آن نامعلوم است، اعلام کرد که تغییری در سیاست توکیو نسبت به مسکو اعمال نشده است.
به گفته وی، موضوع اوکراین از اولویت برخوردار است و به همین دلیل هم در سفری که آبه در زمان مناسب به روسیه خواهد داشت به آن پرداخته خواهد شد.
نگاهی به موضوعات مورد اختلاف بین ژاپن و روسیه
جزایر کوریل از یک سو به دلیل برخورداری از منابع نفت و گاز و نیز ذخایر آبزیان و از سوی دیگر واقع شدن در اقیانوس آرام از موقعیت راهبردی برای روسیه و ژاپن برخوردار استشماری از مسائل از جمله رابطه امنیتی توکیو – واشنگتن روند بهبود روابط دو جانبه میان ژاپن و روسیه را با کندی مواجه ساخته است. اما در این میان، آنچه که بیش از همه به تشدید تنش ها بین دو کشور دامن زده، مناقشات ارضی بر سر مالکیت چهار جزیره از مجموعه ۵۶ عددی جزایر «کوریل» است. این جزایر کورد مناقشه که به «کوریل جنوبی» معروف هستند، در پایان جنگ جهانی دوم به نشانه به زانو درآوردن امپراتوری ژاپن تحت کنترل اتحاد جماهیر شوروی سابق درآمد.
جزایر مورد مناقشه از سال ۱۹۵۱ به این سو تحت پیمانی موسوم به موافقت نامه صلح «سان فرانسیسکو» از جانب مسکو اداره شده است اما توکیو نیز ادعای مالکیت آنها را دارد و در ماه فوریه ۲۰۱۵ خواهان بازپس گیری آنها شد. این جزایر از یک سو به دلیل برخورداری از منابع نفت و گاز و نیز ذخایر آبزیان و از سوی دیگر واقع شدن در اقیانوس آرام از موقعیت راهبردی برای روسیه و ژاپن برخوردار است.
در بیانیه مشترک سال ۱۹۵۶ میلادی، شوروی سابق متعهد شد تا در صورت حصول معاهده صلح، مالکیت دو جزیره از چهار جزیره مورد مناقشه را به ژاپن منتقل کند. این در حالیست که در ژانویه امسال (۲۰۱۶)، سرگئی لاوروف با تاکید بر اینکه انتقال و نه بازگرداندن مالکیت این جزایر به ژاپن نشانه ای از حسن نیت روسیه خواهد بود، هشدار داد که نباید به معاهده صلح احتمالی به چشم راه حل پایان دادن به مناقشات ارضی نگاه کرد. با این حال، وی اذعان کرد که جنبه های تاریخی روابط دو جانبه هم می تواند در بخشی از مذاکرات صلح لحاظ شود.
چرایی اشتیاق آبه برای تحکیم روابط با روسیه
اکنون سوال کلیدی آن است که چرا با وجود همه مشکلات ریشه دار و لاینحل، آبه همچنان برای حصول پیشرفت در مذاکرات صلح پافشاری می کند؟
حل مناقشات ارضی با روسیه به منزله افزایش امنیت ژاپن از سمت شمال و محدود کردن اختلافات ارضی به دو کشور چین و کره جنوبی خواهد بود. از سویی تعامل هر چه نزدیکتر توکیو - مسکو می تواند مانعی برای توسعه همکاری های راهبردی میان مسکو – پکن باشدسایت تحلیلی «اینترپرتر» استرالیا در توضیح این مطلب می نویسد: برخی بر این باورند که انگیزه آبه از به ثمر رساندن معاهده صلح بیشتر شخصی است. هر چه باشد وی میراث دار «شینتارو آبه» به عنوان پدری است که زمانی در مقام وزیر امور خارجه ژاپن نقشی مثبت در نظم بخشیدن به روابط توکیو – مسکو ایفا کرد. اما در همان حال که آبه پسر مشتاق تداوم رویاهای پدر است، بهبود روابط در برهه فعلی می تواند منافع ملی ژاپن را نیز تا حدود زیادی تامین کند.
از جمله مزایای احتمالی که با عقد معاهده صلح توکیو – مسکو نصیب ژاپن می شود، می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
*حل و فصل مناقشه ارضی با فرض اینکه ژاپن زیر بار معاهده صلحی نخواهد رفت که رسیدگی به این مسئله را در خود نگنجانده باشد. حل مناقشات ارضی با روسیه به منزله افزایش امنیت ژاپن از سمت شمال و محدود کردن اختلافات ارضی به دو کشور چین و کره جنوبی خواهد بود.
*با امضای این معاهده، توکیو دستکم تا آنجایی که به روسیه مربوط می شود، خط بطلانی بر خاطرات شوم به جا مانده از سیاست های امپریالیستی ژاپن در جنگ جهانی دوم می کشد. این مورد را می توان در تطابق با سیاست های مشابه آبه در این زمینه، از جمله توافق اخیر بین توکیو – سئول در خصوص ابراز ندامت از به بردگی جنسی واداشتن زنان کره جنوبی در طول جنگ جهانی دوم، به شمار آورد.
*فرونشاندن اختلاف دیرینه با روسیه را می توان به منزله قوه محرکه برای توسعه پیوندهای دو جانبه اقتصادی به شمار آورد که از آن جمله می توان به فرصت های پیش روی ژاپن برای تنوع بخشیدن به واردات انرژی افزون بر آن مقداری اشاره کرد که در حال حاضر از طریق سرمایه گذاری در زمینه توسعه زیرساخت های انتقال گاز طبیعی مایع تحت قرار داد با شرکت «ساخالین انرژی» روسیه، نصیب ژاپن می شود.
*از زاویه دید ژاپن، تعامل هر چه نزدیکتر با روسیه می تواند مانعی برای توسعه همکاری های راهبردی میان مسکو – پکن باشد.
چرایی استقبال روسیه از عقد معاهده صلح با ژاپن
معاهده صلح توکیو - مسکو را می توان اقدامی نمایشی در جهت به رخ کشیدن سیاست روسیه در چرخش به سوی آسیا به حساب آورد. از سوی دیگر، روسیه می تواند از رابطه سیاسی و راهبردی نزدیکتر با ژاپن به عنوان سپری برای پوشاندن کاستی های رابطه با چین استفاده کنداگرچه به ظاهر اشتیاق آبه برای بهبود رابطه بیشتر از طرف مقابل به چشم می آید اما در این میان، پوتین هم به نوبه خود از برگزاری نشست ها و سفرهای دیپلماتیک اخیر در راستای حصول معاهده صلح و فرونشاندن مناقشات ارضی استقبال کرده است.
«اینترپرتر» مزایای احتمالی را که با عقد معاهده صلح توکیو – مسکو نصیب روسیه می شود، در موارد ذیل خلاصه می کند:
*معاهده صلح توکیو - مسکو را می توان اقدامی نمایشی در جهت به رخ کشیدن سیاست روسیه در چرخش به سوی آسیا به حساب آورد که از برخی جهات می تواند در تقابل با سیاست چرخش به پاسیفیک آمریکا قرار بگیرد.
*با توجه به رکود اقتصادی که در نتیجه کاهش قیمت جهانی نفت و تحریم های اعمال شده از سوی غرب نصیب مسکو شده است، برقراری ارتباط نزدیک با توکیو می تواند به بهبود همکاری های اقتصادی و تجاری دو جانبه منجر شود.
*مسکو می تواند از رابطه سیاسی و راهبردی نزدیکتر با ژاپن به عنوان سپری برای پوشاندن کاستی های رابطه با چین استفاده کند که در آن به روسیه تنها به چشم یک شریک کوچک نگاه می شود.
نتیجه آنکه دلایل مطرح شده همگی نشان از همپوشانی منافع مسکو - توکیو دارد حال آنکه هر دو طرف در درجه نخست نیازمند کنار آمدن با یکدیگر برای حل و فصل مناقشات ارضی هستند. در این میان، هر گونه واگذاری امتیاز از سوی مسکو بر مبنای بیانیه ۱۹۵۶ انجام خواهد شد اما اینکه توکیو قرار است بر سر چه مقولاتی کوتاه بیاید هنوز به روشنی مشخص نیست.
با این حال، واضح است که حساسیت شخصی و تاکید بر لزوم پیگیری مذاکره در سطوح عالی با هدف به سرانجام رساندن معاهده صلح، در آبه بیش از نخست وزیران پیشین ژاپن وجود دارد و به همین دلیل روشن کردن این مطلب که چرا این بار اوضاع تا به این حد با همیشه متفاوت است، تنها از عهده خود وی بر می آید.