حفظ قرآن در کلام معصومین/ پاداش کسی که قرآن را بامشقت حفظ کند

به گزارش خبرنگار مهر، متن زیر بخش سوم از سلسله یادداشتهایی است درباره حفظ قرآن به قلم دکتر مصطفی عباسی مقدم، استاد دانشگاه کاشان و مشاور پژوهش و برنامه ریزی معاونت قرآن و عترت(ع) وزارت فرهنگی و ارشاد اسلامی که در پی می آید؛

اولیاء دین و ائمه معصومین (سلام الله علیهم) و در رأسشان خاتم الانبیاء(ص) عنایت خاصی به حفظ قرآن توسط صحابه و مسلمین داشتند. پیامبر(ص) نه تنها خود حافظ قرآن بودند، بلکه صحابه را نیز به کوشش در حفظ قرآن توصیه می­فرمودند و به این ترتیب تعداد زیادی از یاران آن حضرت در زمان ایشان قرآن را به خاطر سپردند.[۱]

پیامبر اسلام(ص) برای انتخاب امیران جنگی کسانی که بیشتر از بقیه عالم به قرآن بودند را انتخاب می ­فرمود.[۲] حتی بعد از جنگ احد زمان دفن شهداء فرمودند: ببینید کدامیک از آنها بخش بیشتری از قرآن را یاد گرفته، او را پیشاپیش بقیه دفن کنید.[۳]

بازتاب حفظ قرآن در دعاهای معصومین:

پیغمبر اکرم و ائمه معصومین علیهم السلام، مصداق واقعی حافظ و عامل به قرآن بودند و وجود افکار و اندیشه قرآنی در اعمال و گفتار آن­ها کاملاً مشهود بود. ایشان برای استنباط احکام، به آیات قرآنی استدلال می کردند؛ در قضاوت و داوری آیه­ای را به عنوان شاهد بر حکم خود می­آوردند و برای هدایت مردم آیه­هایی از قرآن را برای آن­ها تلاوت می­کردند. در دعاهایی که از ائمه به دست ما رسیده تسلط و اشراف کامل آن­ها به آیات قرآنی کاملاً مشهود است، به عنوان نمونه در قسمتی از دعای وداع با ماه رمضان صحیفه سجادیه اینگونه آمده است:

امام سجاد (ع) در دعای وداع با ماه رمضان با خداوند چنین مناجات می­کند: أنت الذی زدتَ فی السوم علی نفسک لعبادک، ترید ربحهم فی مناجرتهم لک، و فوزهم بالوفادة علیک و الزیادة منک فقلت تبارک اسمک و تعالیت "مَن جَاءَ بِالحَْسَنَةِ فَلَهُ عَشرُْ أَمْثَالِهَا  وَ مَن جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلَا يجُْزَى إِلَّا مِثْلَهَا"[۴] "مَّثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فىِ سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فىِ كلُ‏ِّ سُنبُلَةٍ مِّاْئَةُ حَبَّةٍ  وَ اللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَن يَشَاءُ"[۵] و قلت "مَّن ذَا الَّذِى يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً"[۶] و ما انزلتَ من نظائرهن  فالقرآن من تضاعیف الحسنات..." و تویی آن که بر خود لازم کرده­ای تا بندگانت در معامله با تو سود بیشتری ببرند و اراده کرده­ای در تجارتشان با تو منفعت کسب کنند و در سیر به سویت حظ فراوانی که از ناحیه تو نصیبشان می­گردد رستگار شوند و خود که نامت پر­برکت و بلندمرتبه است فرموده­ای: "هر کس کار خوبی انجام دهد ده برابر مزد می­گیرد و هر که کار بدی بجا آورد فقط یک بار جزا می­بیند"؛ و نیز خود فرموده­ای "حکایت آن­ها که اموال خویش را در راه خدا انفاق می­کنند چون دانه­ای است که هفت خوشه رویانیده که در هر خوشه صد دانه است و خدا برای هر که بخواهد ده برابر می کند که خدا وسعت بخش داناست"؛ و نیز فرمودی: "چه کسی است که به خداوند تبارک و تعالی قرض دهد و خداوند قرض او را به چندین برابر افزون کند." و آن چه نظائر این­ها که در قرآن درباره افزایش حسنات نازل فرمودی.[۷]

در این قسمت از دعا امام سجاد(ع) ۳ آیه از قسمت­های مختلف قرآن ذکر شده است که همه دارای این مضمون هستند: اجر و ثوابی که خداوند به بندگانش می دهد خیلی والاتر و بیشتر از اعمالی است که آن­ها انجام می­دهند. امام حسین(ع) در بخشی از دعای عرفه با خداوند چنین مناجات می­ کنند:

"یا مقیض الرکب لیوسف فی البلد الفقر و مخرجه من الجب و جاعله بعد العبودیه ملکا، یا رادّه الی یعقوب بعد أن أبیضت عیناه من الحزن و هو کظیم، یا کاشف الضر و البلوی عن أیوب،یا ممسک یدی ابراهیم عن ذبح ابنه بعد کبر سنّه و فناء عمره، یا من استجاب لزکریا فوهب له یحیی و لم یدعه فردا و وحیدا،یا من اخرج یونس من بطن الحوت، یا من فلق البحر لبنی اسرائیل فأنجاهم و جعل فرعون و جنوده من المغرقین"[۸]

جمله و عبارت این دعا برگرفته از آیه یا آیه­هایی از قرآن مجید است آیه­هایی از سوره­های یوسف، صافات، انبیاء، طه و اعراف و... به عنوان مثال جمله "یا کاشف الضر و البلوی عن ایوب" از دعا اشاره به آیات ۴۱-۴۴ سوره ص و ۸۳ و ۸۴ سوره الانبیاء دارد "وَ أَيُّوبَ إِذْ نَادَى‏ رَبَّهُ أَنىّ‏ِ مَسَّنىِ‏َ الضُّرُّ وَ أَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحمِِينَ، فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَكَشَفْنَا مَا بِهِ مِن ضُرٍّ  وَ ءَاتَيْنَاهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحمَْةً مِّنْ عِندِنَا وَ ذِكْرَى‏ لِلْعَابِدِين" و ایوب هنگامی که پروردگارش را خواند [و عرضه داشت] بدحالی و مشکلات به من روی آورده و تو مهربان­ترین مهربانانی. ما دعای او را مستجاب کردیم و ناراحتی­هایی را که داشت برطرف ساختیم و خاندانش را به او بازگرداندیم و همانندشان را بر آن­ها افزودیم تا رحمتی از سوی ما و تذکری برای عبادت کنندگان باشد.

همه این عبارات به آیه­ هایی از قرآن برمی­گردد که ذکر رحمت و لطف خاص خداوند به یکی از بندگانش می­باشد. امام حسین(ع) با یادآوری نعمت خاص خداوند بر یوسف ویعقوب و ابراهیم و اسماعیل و زکریا ویونس، سابقه خداوند بر انعام و بخشش به بندگان را یادآوری می­کنند.

 یکی دیگر از فواید حفظ قرآن این است که شخص حافظ علاوه بر این که می­تواند به زبان قرآن سخن گوید، این قدرت را داراست که آیه­های مختلفی که در مورد یک موضوع نازل شده است را کنارهم بگذارد و در نتیجه این امر بهتر می تواند آیات قرآن را تفسیر کند یا موضع قرآن را در مورد یک موضوع بیان کند.

دعا و نماز برای توفیق حفظ قرآن

در اهمیت حفظ قرآن همین بس که ائمه معصومین دعاها و نمازهایی را برای توفیق حفظ قرآن  به اصحاب خود تعلیم می­دادند. در برخی از جوامع حدیثی بابی تحت عنوان باب "الدعاء فی حفظ قرآن" وجود دارد. حضرت علی(ع) در دعا از خداوند تقاضا می­کنند تا خداوند به او توفیق حفظ قرآن را عنایت فرمایند و مشمول این رحمت الهی قرار گیرند. "اسالک یا الله ان تلزم قلبی حفظ کتابک کما علمتنی" خدایا از تو می­خواهم که ملازم دل من گردانی حفظ قرآن را چنانچه به من تعلیم فرمودی.[۹] امام صادق(ع) در مقام دعا از حضرت احدیت تقاضا می­کنند که پروردگارا دو چیز به ما عنایت فرما: "اللهم فحبب الینا حسن تلاوته و حفظ آیاته" قرآن را نیکو تلاوت کنیم و قرآن را حفظ کنیم.[۱۰]

أبان بن تغلب عن ابی عبدالله(ع): قال تقول اللهم أنی أسألک و لم یسأل العباد مثلک أسألک بحق محمد نبیک و رسولک و ابراهیم خلیلک و صفیک و موسی کلیمک و عیسی کلمتک و روحک و أسالک بصحف ابراهیم و توراة موسی و زبور داود و انجیل عیسی و قرآن محمد(ص) و بکل وحیٍ أو حیتة و قضاء أمضیته و حق قضیته و غنی أغنیته و ضال هدیته و سائل أعطیته و أسالک باسمک الذی وضعته علی الارض فاستقرت و دعمت به السماوات فاستقلت و وضعته علی الجبال فرست و باسمک الذی بثثت به الارزاق و اسالک باسمک الذی تحیی به الموتی و أسالک بمعاقد العز من عرشک و منتهی الرحمة من کتابک أن تصلی علی محمد و آل محمد و أن ترزقنی حفظ القرآن و اصناف العلم و أن تثبتها فی قلبی و سمعی و بصری و أن تخالط بها لحمی و عظامی و مخی وتستعمل بها لیلی و نهاری برحمتک و قدرتک فانه لا حول و لا قوه إلا بک یا حی یا قیوم...[۱۱].

أبان ابن تغلب از امام صادق روایت می­کند که امام فرمودند، می­گویی:... پروردگارا! از تو می­خواهم بر محمد و خاندان او درود فرستی و حفظ قرآن و انواع دانش را بر من روزی فرمایی، و آن­ها در دل و گوش و چشمم پا برجا نمایی و با گوشت و خون و استخوان و مغزم بیامیزی و به رحمت و قدرتت، در شب و روزم آن ها را به کار گیری.

حضرت امام سجاد(ع) در دعای ختم قرآن صحیفه سجادیه این نعمت الهی را متذکر می شود که خدا آن­ها را حامل قرآن و مفسر قرآن قرار داده است.

“اللهم انک ورثتنا علمه مفسرا و فضلتنا علی من جهل علمه و قویتنا علیه لترفعنا فوق من لم­یطق  حمله، اللهم فکما جعلت قلوبنا له حمله و عرفتنا برحمتک شرفه و فضله فصل علی محمد الخطیب به و علی اله الخزان له و اجعلنا ممن یقترف بأنه من عندک؛ خدایا تو علم به قرآن همراه با تفسیر به ما میراث دادی و ما را بر آن که با آشنای به این علوم است برتری بخشیدی و بر ما قدرت اشراف بر قرآن را عنایت کردی تا بر آن که طاقت زیر بار رفتن آن را نداشت شرافت دادی الهی همان طور که دل های ما راحامل قرآن قرار دادی و به رحمتت ما را به شرافت و فضیلت آن آشنا کردی پس بر محمد گوینده آن و بر آلش درود فرست و ما را از جمله کسانی قرار ده که اعتراف دارند قرآن از جانب توست.”[۱۲]

در آیین اسلام و سخنان ائمه حتی قبل از تولد فرزند آدابی ذکر شده است تا کودک موفق به حفظ قرآن گردد. رسول اکرم می فرمایند: شب دوشنبه با همسرت همبستر شو که فرزندت حافظ کتاب و راضی به آن چه خدا به او داده خواهد شد.[۱۳]

در بسیاری از کتب روایی، نماز حفظ قرآن به عنوان یکی از نمازهای شب جمعه معرفی شده است.

ابن عباس از امیرالمؤمنین(ع) روایت می­کند که رسول الله (ص) فرمود: "آیا می­خواهی کلماتی را به تو بیاموزم تا خدای عزوجل به واسطه آن تو را نفع رساند و بر هر که این کلمات را بیاموزی از آن بهره­مند گردد؟ عرض کردم: آری. پس گفت، در ثلث آخر شب جمعه به پا خیز و اگر توانستی قبل از آن چهار رکعت نماز بگذار. در رکعت اول سوره حمد و یس، در رکعت دوم حمد و سجده، در رکعت سوم حمد و دخان و در رکعت چهارم حمد و ملک را قرائت نما و هرگاه از تشهد و سلام فارغ شدی خداوند عزوجل را حمد و ثنا نما و درود فرست بر من، بهترین درودها را و سپس برای مؤمنان طلب آمرزش نمای و سپس این دعا را بخوان: "بار خدایا بر من رحم نما به ترک گناهان، مادام که زنده ام... و حفظ کتابت را قرین قلبم نما، همان گونه که آموختی مرا، و تلاوتش را آنگونه که مورد رضایت توست، روزی من گردان..."

"قل اللهم ارحمنی بترک المعاصی أبدا ما ابقیتنی...و أن تلزم قلبی حفظ کتابک کما علمتنیه و ارزقنی أن أتلوه علی النحو الذی یرضیک عنی...[۱۴]"[۱۵]

همانطور که بیان کردیم حضرت علی و امام صادق علیهما السلام در دعاهای خود از خداوند می­خواهند که نعمت حفظ کتاب خود را به آنها عطا کند. امام سجاد علیه السلام حمل قرآن را یکی از نعمت­های الهی می­داند که خداوند به آنها ارزانی داشته است. در آداب شب جمعه نیز نمازی برای حفظ قرآن بیان شده است. تمام این مطالب بیانگر عنایت و توجه ائمه به حفظ آیات الهی می­باشد.

دعا و درخواست از خداوند برای توفیق در حفظ قرآن که توسط ائمه بیان شده بیانگر عنایت و توجه آن­ها به حفظ قرآن می­باشدو نشان می­دهد که آنان حفظ کلام الهی را قدمی مثبت برای نزدیک شدن به باری تعالی می­دانند. روایات زیادی در فضیلت حافظان و حاملان قرآن بیان شده و در هر یک مقام و فضیلت آن ها در دنیا و آخرت بیان گردیده است، به ویژه اگر در راه فراگیری آن زحمت زیادی متحمل شوند.

پاداش کسی که قرآن را بامشقت حفظ کند

امام صادق(ع): "من شدد علیه القرآن کان له اجران و من یسر علیه کان مع الابرار" هر که به سختی قرآن را یاد بگیرد دو اجر دارد و هر کس به آسانی یاد بگیرد همراه با نیکان و ابرار خوهد بود. "ان الذی یعالج القرآن ویحفظه بمشقه منه و قلة حفظه له اجران"[۱۶] راستی کسی که با قرآن همدم است و آن را به مشقت حفظ می­کند دو اجر دارد.

فضیلت حاملان قرآن

روایات زیادی در فضیلت حاملان قرآن و برتری و ارجمندی آن­ها بیان شده است که همه حاکی از مقام ومنزلت حافظان قرآن نزد رسول اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) است. پیامبر(ص) فرمودند: "اشراف امتی حملة القرآن و اصحاب اللیل."[۱۷]بزرگان امت من حاملان قرآن و نماز شب خوانان می­باشند. "حملة القرآن عرفاء اهل الجنة و الشهداء قؤاد اهل الجنة و الانبیاء سادة اهل الجنة."[۱۸] قرآن­ خوانان، معرفان اهل بهشت و شهیدان، افسران اهل بهشت و پیامبران، آقایان اهل بهشت هستند. پیامبر(ص) فرمودند: "ان اکرم العباد الی الله بعد الانبیاء العلماء ثم حملة القرآن، یخرجون من الدنیا کما یخرج الانبیاء ویحشرون من قبورهم مع الانبیاء ویمرون علی الصراط مع الانبیاء و یأخذون ثواب الانبیاء."[۱۹] یأخذون ثواب الانبیاء."[۲۰] همانا بهترین بندگان نزد خداوند بعد از پیامبران علماء هستند و سپس حاملان قرآن، آنان همانند انبیاء از دنیا می­روند. همراه آن­ها از قبرها برانگیخته می­شوند، در کنار آنان از صراط می­گذرند و پاداش انبیاء را دریافت می­کنند. نخستین برکت حفظ قرآن کریم در زندگی انسان غنای فرهنگی است. این برکت در حقیقت مبدأ و مادر سایر برکت­های این کتاب آسمانی است. از دیدگاه اسلام، قرآن ارجمندترین ثروت فرهنگی است و فاقد آن هر قدر از نظر فرهنگی و اقتصادی پیشرفت کند بی­نیاز نیست.[۲۱]

"لاینبغی لحامل القران أن یری أن أحداَ مِن أهل الأرض أغنی منه و لو مَلَکَ الدنیا بِرَحبِها."[۲۲] "سزا نیست که حافظ قرآن کسی از اهل زمین را از خود ثروتمندتر بپندارد، هر چند سراسر پهنه گیتی را مالک باشد."امام صادق(ع) می­فرمایند: "أغنی الناس حملةالقرآن  من جعله الله تعالی فی جوفه."[۲۳] بی نیازترین مردم حاملان قرآن هستند آنان کسانی هستند که خدای تعالی قرآن را در سینه­ی آنان جای داده است. "عن النبی إذا انزل الله عاهة من السماء عُوفی منها حملة القرآن و رعاة الشمس أی الحافظون لأوقات الصلوات و عمّار المساجد." هنگامی که خداوند بلایی را از آسمان فرو می­فرستد حافظان قرآن و آنان که بر اوقات نماز مراقبت می­کنند و آبادگران مسجد از شر آن حفظ می­شوند.[۲۴]

ابی عبدالله(ع): "الحافظ القرآن العامل به مع السفرة الکرام البررة."[۲۵] "حافظ قرآن که بدان عمل کند در آخرت رفیق و همراه فرشتگان و سفیران الهی خواهد بود." عبارت "سفرة کرام برره" که در این روایت آمده عیناً در آیاتی از سوره مبارکه عبس آمده است. " كلاََّ إِنهََّا تَذْكِرَةٌ، فَمَن شَاءَ ذَكَرَهُ، فىِ صحُُفٍ مُّكَرَّمَةٍ، مَّرْفُوعَةٍ مُّطَهَّرَةِ، بِأَيْدِى سَفَرَةٍ، كِرَامِ  بَرَرَةٍ"[۲۶] این قرآن یک تذکر ویادآوری است و هر کس بخواهد از آن پند می­گیرد. در الواحی پر ارزش ثبت است الواحی والاقدر و پاکیزه، به دست سفیرانی والا مقام و نیکوکار. این یک واقعیت است که وقتی این دانشمندان و حافظان کاری شبیه فرشتگان و حاملان وحی انجام دهند در ردیف آن­ها قرار می­گیرند.[۲۷]

“فضل حملة القرآن علی الذی لم یحمله کفضل الخالق علی المخلوق"[۲۸] فضل حامل قرآن بر کسی که حامل آن نیست مانند فضل خالق است بر مخلوق. "ان الله لیغضب فتسلم الملائکه لغضبه فاذا نظر الی حملة القرآن تملأ رضا"[۲۹] طبق این روایات حاملان ثقل اکبر جزء برترین و شریف­ترین امت رسول الله می­باشند، در کلام ائمه حافظان قرآن بزرگان امت پیامبر اکرم(ص)، معرفان اهل بهشت و گرامی­ترین و بی­نیازترین مردم معرفی شده­اند. آن­ها کسانی هستند که خداوند به برکت وجود آن­ها بلا را از مردم باز می­دارد و آن­ها همراه با فرشتگان مقرب وگرامی و سفیران الهی هستند

[۱]- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، دوستان و ناهید، ج۱، ص۹۴۵

[۲] - “اذا حضرت الصلوة لیؤذن احدکم و لیؤمکماکثرکم قرآنا” ، عسکری، سیدمرتضی، القرآن الکریم وروایات المدرستین، چاپ دوم، تهران، مجمع علمی اسلامی، ۱۳۷۳، ج ۱، ص ۱۶۶.

[۳] -  بحارالانوار، ج ۹۲، ص ۱۹، “انظروا اکثرکم جمعا للقرآن فاجعلوه امام صاحبه فی قبره.”

-[۴] انعام، ۱۶۰

-[۵] بقره/ ۲۶۱                                                                                     

-[۶] بقره/ ۲۴۵.

-[۷]  صحیفه سجادیه، ترجمه سیدکاظم ارفع، چاپ دوم، تهران، طلوع آزادی، ۱۳۸۲ ه.ش، ص ۲۶۸-۲۷۱.

[۸]- مفاتیح الجنان، قمی، دعای عرفه حضرت سیدالشهداء(ع).

[۹]-  صحیفه علویه، متن فارسی، ص۳۶۸.

[۱۰] - کافی، ج۲، ص۴۱۷.

[۱۱]- اصول  کافی، ج۲، ص۵۷۶، چرا قرآن را حفظ کنیم، ص ۱۰۴

[۱۲] - صحیفه سجادیه، ص ۲۴۲ و ۲۴۳.

[۱۳] - نوری، میرزا حسین، المستدرک الوسایل، قم، نشر فرهنگ اسلامی، ۱۴۱۳؛ کلینی ، اصول کافی

- [۱۴] جمال الاسبوع بکمال العمل المشروع، ابن طاووس، علی بن موسی، قم، انتشارات رضی، ۱۳۳۰ ش، ص۱۲۱.

[۱۵] - چرا قرآن را حفظ کنیم،  ص۱۲۲ و ۱۲۳.

[۱۶]- اصول کافی،  ص۴۰۶.

[۱۷] - کنزالعمال، ج۱، ص۵۱۰، ح۲۲۵۹.

[۱۸]- پیشین، ص۵۵۰، ح۲۲۶۴.

[۱۹]-  بحارالانوار، ج۹۲، ص۱۷

[۲۰]-  بحارالانوار، ج۹۲، ص۱۷

[۲۱]-  محمدی ریشهری، محمد، کلید حفظ قرآن، ص ۱۵.

[۲۲] - شیخ صدوق، معانی الأخبار، تحقیق علی اکبر غفاری، نشر مؤسسه النشر الاسلامی، قم، ۱۳۶۱، ص ۲۹۷.

[۲۳]-  کنزالعمال، ج۱، ص۵۱۰، خ۲۲۶۱

[۲۴] - مستدرک الوسائل، ج۳، ص۱۵۰

[۲۵]- اصول کافی، ج۶، ص۳۹۸ و ۳۹۹

[۲۶] - عبس/ ۱۱-۱۶.

-[۲۷] چرا قرآن را حفظ کنیم، ص ۹۰ و ۹۱

[۲۸] - کنزالعمال، ج۱، ص۵۱۵، ح۲۲۹۹

[۲۹]-  کنزالعمال، ج۱، ح۲۸۵۴،۲۸۵۵