خبرگزاری مهر - گروه استان ها: قلعه ضحاک در ۲۰ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان هشترود در استان آذربایجان شرقی در ایران واقع شده این دژ تاریخی، احتمالاً بازمانده‌ای از دوران اشکانیان یا معبدی زرتشتی و یا محلی برای پادگان نظامی محلی بوده‌است.
طاق این دژ، در کنار آثار به جا مانده در تپه میل ورامین، از نمونه‌های معماری روزگار اشکانی است که بعدها به شکلی کامل‌تر و شکوهمندتر در طراحی ایوان خسرو در تیسفون دیده می‌شود.
قلعه ضحاک اولین بار در سال ۱۹۷۱ توسط یک هیئت باستان شناسی آلمانی بررسی شد. آثار برجای مانده از برجهای نیم استوانه‌ای به نام دروازه قلعه و پوشش دیوارها که از سنگهای مکعب مستطیلی است، نشان دهنده قدمت بنا تا دوره ساسانی است ولی سفال‌های به دست آمده نشان دهنده سده‌های ششم و هفتم هجری است.
این قلعه در بالای تونل راه آهن تهران تبریز مابین دو رود قرانقو و شورچای قرار دارد. با توجه به آثار جای مانده، این قلعه از هزاره دوم پیش از میلاد تا دوران تیموریان بر پا بوده است و در دوره اشکانیان بسیار پر رونق بوده است.
قلعه ضحاک همان قلعه اژدهاک مادها است و آثاری هم از دیوارچینی اورارتوییان در آن دیده می شود. برجهای دیده بانی اشکانی قلعه هم چنان سالم مانده اند.
قلعه جمهور یا دژ بابک کلیبر
قلعه جمهور معروف به دژ بابک در 50 کیلومتری شمال شهرستان اهر و در ارتفاعات غربی شعبه‌ای از رود بزرگ قره سو قرار دارد؛ منطقه‌ای که به نام کلیبر معروف است. دژ بابک خرمدین، دژی است بر فراز قله کوهستانی در حدود 2300 تا 2700 متر بلندتر از سطح دریا. اطراف این قلعه را از هر طرف دره‌های عمیقی با 400 تا 600 متر عمق فرا گرفته است و تنها از یک سو راهی باریک و صعب العبور جهت دسترسی به این قلعه وجود دارد.
قلعه بابک که به نامهای قلعه بابک، دژ بابک، بذ و قلعه جمهور هم معروف است دژ و مقر سردار تاریخی ایران، بابک خرمدین بوده است که در هنگام قیام بر علیه دستگاه خلافت عباسی در قرن سوم هجری ساخته شده است.
مسافت راه کلیبر به قلعه با اینکه از 3 کیلومتر تجاوز نمی کند ولی بسیار دشوار است و به هنگام عبور باید گردنه ها و گذرهای خطرناکی را پشت سر گذاشت. قبل از رسیدن به دروازه قلعه و ورود به بنای مستحکم دژ باید از معبری عبور کرد که به صورت دالانی است و از سنگ های منظم طبیعی شکل گرفته و تنها گنجایش عبور 1 نفر را دارد و دو نفر به سختی می توانند از آن بگذرند.
فاصله این معبر تا باروی قلعه در حدود 200 متر است و مقابل آن قرار دارد. از همین نقطه است که صعوبت راه و ابهت خاص این قلعه رفیع و موقعیت خیره کننده آن بیننده را به اعجاب وا می دارد. امتداد بصری معبر در نهایت به دروازه قلعه ختم می شود و دقیقاً در راستای آن قرار دارد که باعث می شود ورود هر تازه وارد و سپاهی و غیره از طریق دو برج دیده بانی در سمت دروازه ورودی قابل رؤیت باشد.
داش قلعه سی عجب شیر(قلعه ضحاک عجب شیر)
قلعه ضحاک در شهرستان عجب شیر با بیش از سه هزارسال قدمت بر فراز کوه «منفرد» با ناگفتنی های بسیار و حکایتهای زیاد، از مکانهای مهم اقوام مانایی و مادها بوده است .
این قلعه در شهرستان عجب شیر در آذربایجان شرقی یکی از مکانهای دیدنی است که در ارتفاع ۲۳۰۰متری از بستر رودخانه «قلعه چای » در دوران تاریخ کهن ایران زمین پا برجا بوده و آثار زیادی در داخل و پیرامون خود از دوران هخامنشیان ، اشکانیان ، ساسانیان وعصر تمدن اسلامی به یادگار دارد.
قدمت قلعه ضحاک به اقوام مانایی ومادها برمی گردد و برای آن در تاریخ نامهای متعددی از جمله ضحاک ، اژدهاک، قیز قلعه سی، داش قلعه سی، باروآس، رویی دژ و قلعه گویی ذکر شده است. قلعه ضحاک را می توان پس از ۱/۵ساعت صعود از تخته سنگهای لغزنده و معابر پلکانی صعب العبور به شکل بنایی با طاق قوسی از سنگ خارا با لایه ای از کاشیهای لاجوردی مشاهده کرد.
این قلعه که به عنوان یک دژ استفاده می شد، از سه طرف مشرف به پرتگاه بوده و دیوارهای آن مزین به کنده کاریهای متعدد است. این قلعه دارای مخازن سنگ، آب انبار، آسیاب ، سالن شورا، حمام و دهها آثار حاشیه ای است.
قلعه ضحاک عجب شیر از آثار ارزشمند و مورد وثوق گردشگران بوده و در آن تک حفره‌هایی نیز دیده می‌شود که تمام آن را در صخره‌های عمودی کوه کنده شده است.
علاوه بر این آثار در این قلعه برجی وجود دارد که از خشت، بر پایه سنگی ساخته شده و صرفنظر از استحکامات دروازه قلعه ، تنها برج دفاعی آن به شمار می‌رود چرا که اطراف قلعه ، پرتگاه بوده و نیازی به استحکامات بیشتری نبوده است.
قلعه پشتو
قلعه تاریخی پشتو بر روی یکی از کوه های بلند به نام " هشته سر " ( هشت سر ) در 12 کیلومتری بخش هوراند و 50 کیلومتری شمال شرقی اهر واقع است .
این قلعه تنها یک راه باریک برای ورود دارد و در سه سمت دیگر آن پرتگاه های مخوفی دیده می شود که قلعه را نفوذ ناپذیر ساخته است. قلعه پشتو بسیار قدیمی است و قدمت آن به دوره های اشکانی و ساسانی می رسد. این قلعه یکی از دژهای مورد استفاده بابک خرمدین بود.
غالب دژهای منطقهٔ ارسباران از یک‌دیگر قابل رویت هستند و احتمالاً این دژها در ادواری و از جمله دورهٔ جنبش خرمدینان آذربایجان که به احتمال قوی در تصرف آنان بوده‌اند به واسطهٔ علایم آتش‌های شبانه با همدیگر ارتباط پیدا می‌کردند.
قلعه جوشین ورزقان
قلعه جوشین در ۲۶ کیلومتری غرب ورزقان و ۶ کیلومتری روستای جوشین و در قلب محال تاریخی دیزمار ارسباران به مرکزیت شهر باستانی خاروانا در یک منطقه کوهستانی سخت‌گذر در بالای یک کوه مرتفع قرار گرفته‌است.
قلعه بر فراز کوهی است که سه طرف آنرا شیب های دیوارمانند احاطه کرده است و تنها راه ارتباطی آن یک گذر کوهستانی تنگ است که فقط یک یا دو نفر می توانند به زحمت از آن بالا روند، به این علت نگاهبانی و دفاع از این قلعه حتی با تعدادی معدود هم ممکن بوده است.
این قلعه در حمله اعراب به ایران یکی از مراکز مقاومت بود. سفالهایی که در محوطه قلعه پیدا شده مربوط به هزاره اول قبل از اسلام و قرون اولیه اسلام تا قرن ششم هجری قمری است.
از دیگر قلعه های متعدد آذربایجان شرقی می توان به قلعه هلاکو خان و آوارسین اشاره کرد.
گزارش از: اسد بابایی