خبرگزاری مهر- گروه استان ها: بافت تاریخی گرگان به عنوان قدیمی ترین بافت کشور در سال ۱۳۱۰ خورشیدی به شماره ۴۱ به ثبت رسیده است که محدوده آن بیش از ۱۵۰ هکتار وسعت دارد و معماری اصلی آن نیز به سبک قاجار است.
شكل گیری و تجمع فضاهای مسكونی در بافت قدیم گرگان تحت عنوان یك محله با نام مشخص، بیانگر علل و عوامل خاصی است. به عنوان مثال بعضی از این محلات در روند تجمع افراد یك صنف شكل گرفته، مانند محله دباغان و نعلبندان و برخی دیگر به خاطر همجواری با عناصر و فضاهای خاص نامی به خود گرفته اند مانند محله سرچشمه و میدان.
شهر گرگان (استراباد) در دوران قاجار ۶ محله بزرگ به نام‌های سرپیر، دربنو، سرچشمه، میخچه گران، نعلبندان، سبزه‌مشهد و میدان داشت که دارای چندین محله فرعی مثل پاسرو، میرکریم، دوشنبه‌ای، شیرکش بوده است. بیشتر مساجد و تمام تکایای قدیمی و زیارتگاه‌ها و مکان‌های مذهبی شهر نیز در همین محلات قرار دارند که امروز بافت قدیم و معماری سنتی و تاریخی این شهر و بخش عمده‌ای از میراث فرهنگی این دیار را تشکیل می‌دهند.
متاسفانه بعد از احداث خیابان امام خمینی که در ابتدا پهلوی نام داشت و از مرکز بافت می گذشت کالبد فضایی شهر استراباد قدیم در همان سال یعنی سال ۱۳۱۰ به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شد که همین امر باعث تخریب و گسستگی بافت تاریخی گرگان شد.
در ادامه در سال ۱۳۱۵ خیابان پاسداران و شهدا احداث شد که بخش دیگری از بافت را تخریب کرد. بعد از تاسیس خیابان سرخواجه در سال ۱۳۱۸ نقشه حریم بافت تهیه شد و پشنهاد حریم مصوب، تدوین ضوابط و مقررات بازدارنده به دستگاه های اجرایی ذی ربط برای فاز مرکزی بافت به مساحت ۵۰ هکتار در سال ۱۳۵۰ توسط اداره کل حفاظت آثار باستانی آن زمان انجام شد.
در سال ۱۳۷۶ خانه شیرنگی به عنوان یکی از آثار تاریخی این بافت توسط میراث فرهنگی وقت، جهت بازسازی خرید و تملک شد. بعد از آن در سال ۱۳۷۷ و پس از شکل گیری استان گلستان میراث فرهنگی استان شکل گرفت و شروع به کار کرد.
در سال ۱۳۷۹ مرمت و احیای خانه های شیرنگی و تقوی به عنوان فضای اداری میراث فرهنگی استان انجام شد. پس از اقداماتی مانند مستند سازی بیش از ۲۵ بنای تاریخی بافت، تهیه نقشه و تعیین حریم برای ساخت و سازها، تشکیل میراث گرگان، شناسایی استادکاران سنتی، بازنگری در محدوده بافت و همچنین تشکیل شورای بافت تاریخی و انتخاب شهردار این بافت انجام شد.
در حال حاضر تعدادی از بناهای تاریخی این بافت خریداری و مرمت شده اند و در ایام مختلف سال جهت بازدید عموم قرار گرفته اند.
در این بافت علاوه بر خانه های تاریخی، مدرسه های قدیمی، امام زاده، مسجد و مغازه های قدیمی نیز وجود دارد.
خانه امیرلطیفی
خانه امیر لطیفی از سمت جنوب به مرکز محله و بازار قدیمی نعلبندان مرتبط می شود و در پشت مسجد جامع گرگان قرار دارد .
این خانه بنايی است دو طبقه و روبه جنوب با يک هزار متر مساحت كه شامل دوبخش هسته اصلی بنا و بخش هاي خدماتی است.
تاريخ ساخت اين بنا به اواخر دوره قاجاريه مي رسد و اوج رونق بنا زمان پهلوي اول بوده است. اين بنا در سال ۱۳۷۸ با شماره ۲۳۹۱ در فهرست آثار ملي ايران ثبت شد، بانی آن مرحوم مهدی خان ملک است و قدمت خانه به اواخر دوره قاجاریه می رسد.
مجموعه باقری ها
مجموعه باقری مربوط به اوایل دوره پهلوی است و در محله سرچشمه واقع شده است. این اثر در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۲۸۰۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
خانه باقری یکی از بناهای شاخص در بافت تاریخی گرگان است که نمونه‌ای ارزشمند از معماری بومی مسکونی در شهر به شمار می‌رود.
این بنا در حدفاصل محلات نعلبندان و سرچشمه و در حاشیه جنوبی یکی از معابر اصلی و پرگذر بافت قدیم گرگان واقع است، معبری که بازار و تکیه نعلبندان را به بنای امامزاده نور و سپس تکیه سرچشمه متصل می‌سازد.
در میان خانه‌های تاریخی باقیمانده در شهر، خانه باقری یکی از وسیع ترین و سالم ترین نمونه‌ها است. عرصه این بنا ۱۹۵۰ مترمربع و زیربنای مجموع فضاهای سرپوشیده آن ۱۵۵۵ مترمربع است.
خانه از ترکیب متناوب فضاهای باز و بسته و بر اساس نوعی سازماندهی مجموعه‌ای ساخته شده‌است که حیاط‌های تقریباً" غیر هندسی و متعدد، در آن نقشی برجسته بازی می‌کنند.
این بنا در وضعیت فعلی دارای ۷ حیاط با اندازه و فرم‌های گوناگون است که عبارتند از: دو حیاط اندرونی، دو حیاط بیرونی، حیاط هشتی، حیاط مطبخ و حیاط سرطویله که در مجموع با ۴ ورودی به شبکه معابر اطراف بنا راه پیدا می‌کنند.
پس از ثبت بنا در فهرست آثار ملی ایران به سال ۱۳۷۹ و خرید ملک توسط سازمان میراث فرهنگی کشور در اسفند ماه سال ۱۳۸۰ طی همان سال و سال بعد در بخش‌هایی از خانه عملیات مرمتی مختصری صورت گرفت که این عملیات با انجام عملیات مرمت اضطراری در سال‌های ۱۳۸۲ و ۱۳۸۳ ادامه یافت.
عملیات مرمت و احیای این بنا از اردیبهشت سال ۱۳۸۴ آغاز شده‌است و در سال ۱۳۹۰ به دلیل نبود اعتبار مالی و بیتوجهی مسئولین شهری و میراث فرهنگی پروژه مرمت این خانه متوقف شد. در حال حاضر بخشی از این اثر ارزشمند به خانه صنایع دستی گرگان تبدیل شده است.
خانه خراسانی
خانه خراسانی در نزدیکی امامزاده نور و در کوچه خراسانی واقع است. از جمله بناهای اواخر عهد قاجاریه گرگان که یادگار معماری این دوره است خانه خراسانی است.
تاریخ ساخت این بنا بر اساس سنگ نبشته ی سطوح زیرین سرشیرهای آن به ۱۲۹۵ می رسد که با سلطنت ناصر الدین شاه هم زمان است.
این بنا در دو بخش شمالی و جنوبی ساخته شده است. عمده ارزش های معماری برجای مانده بنا؛ بخش جنوبی آن است و بخش شمالی فاقد ارزش تاریخی است.
این بنا به فرم ال ساخته شده است. ساخت اصلی بنا را کرسی چینی تشکیل می دهد که دارای گربه روهای متعدد است و این عناصرتمهیدی در راستای رطوبت زدایی از بناست، که در بیش تر بناها به چشم می خورد.
در پوشش طبقات از چوب استفاده شده که در طبقه اول با تبریزی و گل و نی و در طبقه دوم با فرم شیروانی و پلورهلا و نحل انجام شده است.
این بنا در سال ۱۳۷۷ طی شماره ۲۲۷۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در آذر ۱۳۷۸ حریم آن مشخص شد.
خانه رضا قلی نژاد
بنای خانه رضا قلی نژاد مربوط به دوران قاجار است و در محله سرچشمه گرگان واقع شده است كه از شرق به امامزاده نور و از جنوب شرق از طريق معبری به مجموعه تقوی و باقری مرتبط می شود.
وسعت بنای تاريخی رضاقلی نژاد حدود ۵۰۰ متر مربع است و دارای دو درب ورودی از معبر شرقی و جنوبی است.
مجموعه فوق با دارا بودن فضاهای متعدد و قرار گیری در مرکز بافت و نزدیکی آن بامجموعه های مختلفی که سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری آنها را خریدار ی نموده و به فضای اداری تبدیل کرده است بسیار حائز اهمیت است.
خانه مفیدیان
خانه تاريخی مفيديان در سال ۸۰ به شماره ۵۴۲۳ در فهرست آثار ملی ايران به ثبت رسید. خانه مفيديان از آثار مربوط به دوره قاجاريه است كه در بافت قديم گرگان، خيابان سرخواجه، خيابان هفت دستگاه، محله شازده قاسم قراردارد.
این بنا شامل سه ساختمان با سازه آجری و بندكشی شده و اندود گچی است. ساختمان اصلی مجموعه درجنوب وساختمان خدمه و مطبخ در شرق به صورت دو طبقه و ساختمان شمالی به صورت یك طبقه و دارای پوشش شیروانی با چوب و سفال اجرا شده است و ساختمان جنوبی دارای سه و چهار دری‌های چوبی است كه بخش‌هایی از طبقه همكف در دوره پهلوی تغییر كرده است
در زیركنسول شیروانی این بخش از مجموعه كتیبه هایی با خط نستعلیق و نسخ شامل آیات و روایات و اشعار و... نوشته شده است.
قسمتی از طبقه همكف ساختمان جنوبی خالی و به صورت انباری است و سردابه مجموعه در زیراتاق وسط درساختمان شمالی واقع شده است. حیاط آن آجر فرش و دارای گل باغچه، حوض و كانال آبرو است.
خانه تقوی
این مجموعه از بناهای دوره قاجار است كه در مساحتی بیش از ۲۰۰۰ متر مربع ساخته شده و ساخت آن منسوب به حاج میرزا محمدتقی تقوی (تقی اف) است.
خاندان تقوی از تجار بزرگ منطقه استراباد بودند كه به علت تجارت با روسیه عنوان تلگرافی آن ها «تقی اف» بود. اكنون گروهی از بازماندگان این خانواده به نام های تقوی و شفیعی در گرگان ساكن هستند.
این مجموعه ی تاریخی شامل بیش از ده حیاط اصلی و فرعی بوده كه تا كنون پنج حیاط اصلی آن توسط سازمان میراث فرهنگی خریداری و بازسازی شده است.
ساختمان ها اغلب دو طبقه هستند و كف طبقه ی دوم با چوب، لمبه كوبی شده تا بار كمتری بر سقف طبقه ی تحتانی وارد شود.
در داخل حیاط ها ایوان ها یی طراحی شده كه به آن ها «مهتابی» می گویند. این ایوان ها از تابش مستقیم نور خورشید در امان بوده و محل خوبی برای نگهداری برخی آذوقه ها بودند. این بنا به همراه حیاط پشتی آن در حال حاضر در اختیار سایت اداری میراث است.
مدرسه عمادیه
مدرسه عمادیه با ۱۵۵۰متر زمین (با ابعاد ۴۵ در ۳۴.۵ متر) در محله درب نو (دروازه نو) شهر گرگان (استراباد سابق) واقع شده که به همراه اب انبار، گورستان، حمام، دکانهای متعدد، مسجد گلشن، مجموعه چند تکیه، بافت و عناصرعمده محله دربنو و نیز بخشی از بافت بازار کهنه استراباد را تشکیل می‌دادند.
در مورد زمان ساخت این مدرسه اطلاع دقیقی در دسترس نیست ولی بنا به دلایلی که ارائه می‌شود، اصل بنا در اواخر دوره تیموری و بویژه اوایل دوره صفویه ساخته شده است.
با استناد به وقفنامه متعلق به سال ۹۵۳ هجری قمری، متعلق به اوایل دوره صفویه ( شاه طهماسب اول ) است.
این مدرسه بعد از مرمت در اخیتار حوزه علمیه قرار گرفته است و دارای یک حیاط بزرگ، حوض آب و اتاق های متعدد اطراف حیاط است.
امام زاده نور
آرامگاه اسحاق بن موسى بن جعفر(ع) معروف به مشهد نور، از بناهاي دورة سلجوقى در شهرستان گرگان است. اين بنا در مركز شهر گرگان، درگذر سرچشمه از محلة سبزه مشهد قرار دارد. نسبت آن به حضرت موسی کاظم منتهی می گردد و از ابنیه قرن نهم هجری است.
به استناد كتيبة حك شده بر چارچوب در قديمى ساختمان، آن را مربوط به سدة ۹ق (مشكوتى، ۱۹۱) است اما با توجه به تاريخ ۵۲۵ق كه بر صندوق چوبى مرقدامام زاده حك شده است به نظر مى‌رسد كه بنا در اين تاريخ ساخته شده باشد.
این بنا از لحاظ تزئینات آجری شکل کثیرالاضلاع و ۱۲ ضلعی ساخته شده و دارای محراب گچبری ، دو لنگه در قدیمی و صندوق چوبی نفیس که روی مرقد می باشد از ابنیه قرن نهم به شمار می آید .
تاریخ سال ۸۶۷ هجری بر روی در آن حک شده مرقد که در داخل صندوق چوبی شکل قرار داده شده از گچ است و در روی چهار بدنه آن آیاتی از کلام الله مجید به خط کوفی باقیمانده است.
ظرافت گچبری و دقتی که در ترسیم خطوط آن به کار رفته حاکی از هنرمندی خطاط و نقاش مرقد است.
بررسی و ارزیابی شکل ابتدایی امامزاده با اطلاعات کنونی موجود در بنا بسیار مشکل است؛ فقدان نوشته های تاریخی، کتیبه های اصلی و عدم امکان بررسی وضعیت واقعی سقف کار را بسیار سخت می کند. در حاضر حیاط این امام زاده نیز سنگ فرش شده و مراسمات مذهبی مختلف در آن برگزار می شود.
خانه حاجی قاسمی
خانه ای است در محله دربنو در شمال گورستان سید باقر، مشهور به سید باقر خرابه که به نام خانه حاجی قاسمی شناخته می شود.
این بنا که در اواسط دوره قاجار توسط محمود ابن حاجی قاسم استرآبادی ساخته شده و از ارزش های معماری منحصر بفردی برخوردار است در دوره مشروطه یکی از مکان های تشکیل انجمن مشروطه استرآباد بوده است.
حسینقلی مقصودلو وکیل الدوله در مخابرات استرآباد در رابطه با تشکیل جلسات انجمن مشروطه در این مکان مطالبی را ذکر کرده است.
مدتی است پرونده ثبتی خانه حاجی قاسمی به عنوان خانه مشروطه استرآباد توسط جمعی از دوستداران بافت تاریخی گرگان تهیه شده و به اداره میراث فرهنگی گلستان ارائه شده است تا این بنا به عنوان خانه مشروطه استرآباد در فهرست میراث ملی ایران ثبت شود.
هم اکنون وضعیت سلامت خانه حاجی قاسمی شدیدا در خطر است و با پیگیری ها ثبت اضطراری شده است.
مسجد جامع گرگان
بنای اصلی مسجد جامع گرگان در محله نعلبندان این شهر واقع شده است. با توجه به وجود مناره آجری دوره سلجوقی، بنای اولیه مسجد نیز به همان دوره تعلق دارد و در دوره های بعدی به طورگسترده باز سازی، تعمیر و تزئین شده است.
در حال حاضر به غیر از مناره، اثر دیگری از بنای اولیه مسجد بر جای نمانده است. بیشتر بازسازی ما در دوره تیموری، صفوی و دوره حاضر صورت گرفته است.
بنای مسجد با طرح مربع مستطیل، وسعتی حدود ۱۶۰۰ متر مربع را در بر می گیرد و شامل صحن وسیع مستطیل شکل ،ایوانهای شرقی وغربی، شبستان های چهارگوشه بنا، ورودی های شمالی و جنوبی، مناره دوره سلجوقی وکتیبه ها و سنگ نوشته های تاریخی است.
مناره آجری بنا با طرح استوانه ای تزئین آجرکاری وکتیبه کوفی آجری دارد و قابل مقایسه با دیگر مناره های دوره سلجوقی است.
به نظر می رسدکه بخش فوقانی منار ویران شده و به جای آن یک مأذنه چربی در دوره های بعد جایگزین شده است. از آثار نفیس و تاریخی مسجد می توان به در و منبر چوبی منبت کاری شده و فرامین و سنگ نوشته های پادشاهان صفوی و افشاریه اشاره کرد.
در قدیمی و منبت مسجد کتیبه ها وکنده کاری های زیبایی دارد که برای نگهداری و حفاظت برداشته شده و به جای آن درجدیدی قرار داده شده است. منبر نفیس و تاریخی مسجد نیز دارای کتیبه ها یی است که بر اساس متن آنها ، ا ین مسجد و منبر یکبار در سال ۸۹۵ ه. ق در زمان پادشاه معین الدین ابوالقاسم بابر حاکم هرات - توسط امیر بابا حسن- فرماندار استر آباد- و بار د یگر در سال ۱۰۱۸ ه. ق در زمان شاه عباس اول توسط قطب الد ین احمد بن ملا علی استر آبادی و سرانجام به سال ۱۱۵۷ ه. ق در زمان نادر شاه افشار توسط حاجی قر بان آقا- ناظر محمد حسین خان قاجار بیگلر بیگی استر آباد- تعمیر و باز سازی شده است. فرامین و وقف نامه های موجود در مسجد دارای تاریخ ها یی از اوایل دوره صفوی تا اوا یل دوره قاجاریه است و موضوعات مختلفی را شامل می شود.
مناره آجری و قدیمی این مسجد در حال حاضر باز سازی شده و قسمت پایه آن از جداره های جدید خارج شده است. به گفته میراث فرهنگی برنامه بعد در مرمت این مسجد خارج کردن سنگفرش قدیمی آن است.
کاخ موزه گرگان
کاخ موزه گرگان یا کاخ شهر گرگان یکی از ۱۲ کاخ پهلوی در کشور محل اقامت موقت این خانواده در منطقه بوده که پس از مرمت به کاخ موزه گرگان تبدیل شده است. کاخ موزه گرگان در سال ۱۳۱۷ به دستور رضاخان در دو طبقه به سبک اروپایی ساخته شد و در کنار آن مجموعه ای از ساختمان های اداری از جمله شهرداری، ثبت احوال، مدرسه ایرانشهر و اداره پست گرگان نیز بنا شد.
کاخ شهر گرگان در سال ۱۳۴۳ به عنوان بیست و چهارمین موزه کشور و نخستین موزه شمال کشور مطرح بود و بعدها به ثبت ملی رسید.
کاخ اختصاصی گرگان در مرکز شهر گرگان در محوطه پارک شهر واقع است. از بناهای هم دوره با این کاخ می توان به ساختمان شهرداری، شهربانی، ثبت احوال، پست، دادگستری، دارایی، مدرسه ایرانشهر و سر در پادگان اشاره کرد که غیر از ساختمان دادگستری، بقیه آن ها از نظر نقشه شبیه یکدیگرند.
کاخ اختصاصی گرگان در دو طبقه بر روی بقایای ساختمانی متعلق به دوره صفوی احداث شده و زیربنای هر طبقه آن ۵۳۰ مترمربع است که دارای سقف شیروانی و شبیه به کاخ 'میان پشته' واقع در بندرانزلی در استان گیلان است. این کاخ به منظور استراحتگاه خانواده پهلوی در هنگام سفر به گرگان و دشت ساخته شد و تا پیش از اشغال ایران توسط قوای متفقین در جنگ جهانی دوم ۱۲ بار طی سال های ۱۳۰۵ تا ۱۳۱۷ مورد استفاده قرار گرفته بود.
کاخ اختصاصی گرگان در فروردین سال ۱۳۳۶ توسط مهدی میردانش از کارشناسان وقت مرکز باستان شناسی ایران مورد بررسی قرار گرفت و سرانجام در همان سال به شماره ۱۵۳۸ توسط مرکز مطالعات و هماهنگی شورای عالی فرهنگ و هنر هم زمان با ۴۲ بنای دیگر نیز در سطح کشور در فهرست آثار ملی ثبت شد.
در ۱۶ اردیبهشت سال ۱۳۳۹ در برپایی نمایشگاهی از آثار تاریخی حاصل از کاوش های باستان شناسی گرگان و دشت که در این بنا برپا شد، منصور مزین نماینده دولت پهلوی دوم در گرگان و دشت با راهنمایی های مسیح ذبیحی (دبیر، پژوهشگر و نویسنده گرگانی که بعدها نیز نخستین مدیر کاخ موزه گرگان شد) پیشنهاد تأسیس یک موزه در محل کاخ اختصاصی را مطرح کرد و با پیگیری های صورت گرفته سرانجام دکتر خانلری وزیر وقت فرهنگ و هنر در سال ۱۳۴۲ موافقت خود را برای تشکیل کاخ موزه گرگان در پارک شهر اعلام کرد و افتتاح آن در فروردین سال ۱۳۴۳ هم زمان با افتتاح پارک شهر، کتابخانه، قرائتخانه و ایستگاه راه آهن گرگان صورت گرفت.
در ابتدا این کاخ با چیدمان ۳۷ قلم شیء فرهنگی تاریخی که توسط محسن پیرامون از مرمتکاران باتجربه آثار تاریخی وقت موزه ملی ایران صورت گرفت آغاز به کار کرد و تا پایان سال ۱۳۶۱ تعداد اشیای آن به ۱۵۲ قلم رسید.
کاخ موزه گرگان بیست و چهارمین موزه و اولین موزه شمال کشور در بین استان های گیلان، مازندران و گلستان بود که در سال ۱۳۶۱ به دلایل نامعلوم تعطیل و بخش عمده ای از اشیاء آن به ساری مرکز استان مازندران انتقال داده شد.
کاخ موزه گرگان که مالکیت آن متعلق به شهرداری گرگان است بعد از تعطیلی مدتی تبدیل به کتابخانه شد تا این که با پیگیری های انجام شده بین اداره کل وقت میراث فرهنگی و گردشگری استان گلستان با شهرداری گرگان این بنا با کلیه اشیای متعلق به آن در اردیبهشت سال ۸۴ در اختیار اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قرار گرفت و سرانجام پس از مرمت و تجهیز در سال ۸۸ و در روز جهانی موزه در سه بخش اداری، مشاهیر و اشیای سلطنتی بازگشایی شد.