خبرگزاری مهر، گروه استانها- پالیز پارسا: بررسی اولین نقشه شهر رشت با توسعه نامتوازن امروزی شهر نشان می‌دهد، ساکنان رشت در گذشته می‌دانستند شهر را در کدام جهت توسعه دهند که دچار کمترین آسیب ناشی از باران و رطوبت شوند.
به تعبیری، محلات به گونه‌ای چینش یافته بود که آب‌های سطحی ناشی از نزولات جوی از بخش مرتفع شهر سرریز شده و به سمت رودخانه‌های رشت می‌رفت. در واقع برخلاف بسیاری از رودخانه‌های کشور که خود عاملی برای تجمعات مردمی و شکل گیری شهرها در برِ خط رودخانه‌ها هستند، رودخانه‌های رشت از همان ابتدای شکل گیری این شهر، نقش جمع کننده آب‌های سطحی را داشته‌اند.
قرار گرفتن رشت در بلندایی که دو سوی رودخانه در آن قرار داشت؛ کمک می‌کرد تا آب‌های سطحی ناشی از بارندگی و همچنین در زمان فقدان سیستم فاضلاب، پس آب‌های خانگی به داخل رودخانه‌های گهر رود و زرجوب بریزند.
احیای رودخانه‌ها شعاری برای سیاسیون
هم اینک نیز رودخانه‌ها رشت چنین نقشی را بر عهده دارند، اما آنچه در دهه‌های اخیر بسیار نگران کننده شده، افزایش سر ریز فاضلاب‌های خانگی، صنعتی و بیمارستانی به رودخانه‌ها ناشی از رشد جمعیت و صنعتی شدن رشت است.
وضعیت زیست محیطی رودخانه‌ها و تاثیرات آن بر شهروندان به حدی نگران کننده شده که سالهاست هر نامزد انتخاباتی که می‌خواهد به مجلس یا پارلمان محلی راه یابد، مهم‌ترین شعار انتخاباتی‌اش، بهسازی و احیای رودخانه‌هاست! شعاری که سال‌ها است در بند سخن باقی مانده است.
احیای رودخانه‌های رشت از دیروز تا امروز
یک محقق و رشت پژوه در خصوص تاریخچه احیای رودخانه‌های رشت به خبرنگار مهر می‌گوید: در سال‌های نزدیک به انقلاب، سازمان برنامه و بودجه با شرکت مهندسان مشاور ایرندکو (IREND.CU) به منظور جمع آوری آب‌های سطحی و دفع بهداشتی فاضلاب رشت قراردادی منعقد کرد.
روبرت واهانیان تبریز ادامه می‌دهد: این شرکت که از قوی‌ترین شرکت‌های مهندسی در زمینه جمع آوری آب‌های سطحی در دنیا بود، طرحی را مطالعه کرد که طی آن قرار بود در مسیر خیابان امام خمینی (ره) به سمت پل بوسار یک تونل عظیم در بستر زمین ایجاد شود که در تمام این تونل، با لوله‌های جداگانه فاضلاب و آب‌های سطحی به سمت پل بوسار هدایت شود. در دو سوی تونل نیز قرار بود بقیه تاسیسات شهری نظیر کابل‌های برق و... هدایت شوند. فاضلابی که به سمت پل بوسار می‌رفت با ایجاد دو رشته لوله به سمت فخب می‌رفت. و احداث تصفیه خانه فخب نیز از طرح‌های مطالعاتی شرکت مذکور بود.
وی می‌افزاید: احداث این تونل، دقیقاً در مسیر شیب رشت یعنی جنوب شرق به شمال غرب بود. مطالعات این شرکت که در آن زمان ۳۲ میلیون تومان هزینه در برداشت، طی ۲۵ جلد قطور به آب منطقه‌ای تحویل داده شد.
واهانیان می‌گوید: با شروع انقلاب و جنگ شرایط کشور به صورت بحرانی در آمد و در نهایت سرنوشت مطالعات ایرندکو هم نامعلوم ماند. در نهایت پس از اتمام جنگ تحمیلی بار دیگر جداسازی فاضلاب رشت از آب‌های سطحی کلید خورد. اما نه با طرح مطالعاتی ایرندکو و شاید برداشت‌های مقطعی و موردی مطالعاتی که هزینه مطالعات دوباره را در پی داشت.
طرح ایجاد تصفیه خانه‌های محلی
اعطای اعتبارات بانک جهانی برای نجات رودخانه‌ها و تالاب انزلی در دهه ۷۰ نیز برای شهروندان معلوم نشد. سالهاست تصفیه خانه‌ای تکمیل نشده و شرکت آب و فاضلاب سالهاست که برای ایجاد تصفیه خانه‌های لوکال (محلی) و پمپاژ آن به تصفیه خانه مادر در فخب طرح‌های مطالعاتی ارائه می‌دهد و حتی با دریافت و افزایش هزینه ایجاد سیستم فاضلاب، در قبض آب بهای هر خانوار، تلاش دارد، هزینه این بهسازی را فراهم کند و مدیر عامل آبفای گیلان نیز بارها با حضور در جلسات شورای شهر خواستار تعامل و همکاری شهرداری در اعتبار بخشی بدین منظور شده است.
اما در نهایت، امروز رودخانه‌های رشت، به قدری آلوده هستند که حتی صادق لطفی مدیر عامل شرکت آبفای استان نیز به خبرنگار مهر می‌گوید: اگر جلوی ورود فاضلاب و پس آب‌های شهری به رودخانه‌ها هم گرفته شود، به دلیل احداث سدهای بالادستی و از جمله سد عزیزکیان، شاهد خشک شدن گوهر رود و زرجوب خواهیم بود.
با این حال، جریان زندگی در رودخانه‌های استان گیلان هر روز کم رمق تر می‌شود و سالهاست بین مسئولان در جلسات مختلف طرح‌ها و برنامه‌هایی برای ساماندهی رودخانه‌ها ارائه می‌شود، ولی برنامه‌های پیشنهادی، از پشت درهای بسته جلسات بیرون نمی‌آید.
و از طرفی قصه آلایندگی رودخانه‌ها و به تبع آن حوزه آب ریز تالاب‌ها و دریای کاسپین، آنقدر تکراری شده که دیگر حتی مردم هم رغبتی به شنیدن برنامه‌های پیشنهادی و آرمانی ندارند.
امروز رودخانه‌های زرجوب و گوهر رود، به دلیل ورود انواع پسماندهای سمی، تخلیه پس آب‌های صنعتی، بیمارستانی و از همه بدتر شیرابه‌های مرکز دپوی زباله‌ها در سراوان روز به روز بدتر می‌شود. در شهرهایی که مردم آرزو دارند در اطراف رودخانه سکونت کنند؛ امروز بوی نامطبوع رودخانه‌هایی که تبدیل به فاضلاب شده؛ ساکنان حریم رودخانه‌ها را فراری داده و افراد کم بضاعت این شرایط سخت را تحمل می‌کنند.
شورایی با شعارهای زیست محیطی
شورای چهارم شهر رشت، با شعار زیست محیطی پا به عمارت خلیل رفیع گذاشت. شورایی که افتخارش دانش آموختگان متخصص شهری بود و به داشتن یک دانش آموخته محیط زیست می‌بالید.
این شورا، در سال نخست فعالیت خود، با راه اندازی «کارگروه ساماندهی رودخانه‌ها» و عقد قرارداد با یک شرکت مطالعاتی در این زمینه، سعی کرد به این وعده خود جامه عمل بپوشاند.
ایجاد کارگروه ساماندهی رودخانه‌ها به ریاست فرانک پیشگر، دانش آموخته محیط زیست، امیدی دوباره در این راستا بود. در جلسات متعدد این کارگروه، حتی در ۲۴ مهر ماه گذشته، اعضای شورا با دکتر نمکی، مشاور برنامه ریزی و راهبردی رئیس جمهور نیز دیدار و گفتگو کردند. انعکاس مشکلات زیست محیطی رودخانه‌های رشت در مجمع مشورتی روسای شوراهای کلانشهرهای کشور و با حضور دکتر احمد مسجد جامعی -که به میزبانی رشت در اواخر خرداد ماه سال ۹۲، برگزار شد- از دیگر اقدامات بود.
اعتبار دولتی که به آب منطقه‌ای تخصیص یافت
به دنبال تلاش اعضای شورا برای دریافت اعتبارات دولتی برای ساماندهی رودخانه‌ها در خلال سفر رئیس جمهور به گیلان در ابتدای سال جاری، ۱۰۰ میلیارد تومان اعتبار برای ساماندهی رودخانه‌های رشت تخصیص یافت. مبلغی که نیمی از آن نه به شرکت آب و فاضلاب و یا شهرداری بلکه به آب منطقه‌ای تخصیص یافت. بخشیدن این اعتبار به آب منطقه‌ای صدای اعتراض اعضای شورای رشت و حتی مدیرعامل آبفا را در پی داشت.
در حالی هزینه کرد اعتبار دولتی برای ساماندهی رودخانه‌ها تنها به آب منطقه‌ای تخصیص یافته، که آلایندگی رودخانه‌ها تنها از سوی یک دستگاه نیست و تعامل بسیاری از دستگاه‌های خدماتی را می‌طلبد.
آزادسازی حریم رودخانه‌ها، وظیفه آب منطقه‌ای که شهرداری بر دوش می‌کشد
آهسته‌ترین تلاشی که شهرداری در طی این سال‌ها برای نجات رودخانه‌ها کرده است، آزادسازی حریم رودخانه‌ها با خرید املاک در حریم بود. با اینکه قانونی وجود دارد که آب منطقه‌ای را مکلف می‌سازد تا شعاع ۲۰ متر از مرکز رودخانه، حریم رودخانه‌ها را آزاد کند، ولی در تمام این سال‌ها شهرداری تنها دستگاهی بوده که نسبت به خرید املاک حریم رودخانه‌ها و آزادسازی آنها اقدام کرده است. بخشی از حرایمی که شهرداری آزاد کرده، مالکیتی بر آن ندارد و آب منطقه‌ای باید برای آینده آن برنامه ریزی کند.
جدیدترین تلاش شهرداری برای آزادسازی حریم رودخانه‌ها، عقد قرارداد با مسکن و شهرسازی به منظور تهاتر مالکان املاک واقع در حریم رودخانه‌ها با واحدهای مسکن مهر است. واحدهایی که اگر آزاد شود، لااقل فاضلاب خانگی کمتری به رودخانه‌ها می‌ریزد و رودخانه‌ها نیز با خودپالایی و رشد طبیعی نی‌های مردابی سعی می‌کند، خود را احیا کند.
ضرورت احداث تصفیه خانه شهرک‌های صنعتی و لندفیل سراوان
شیرابه زباله‌های مرکز دفن سراوان خود به اندازه یک جویبار روزانه به رودخانه‌های رشت سر ریز می‌شود. یکی از اعضای شورای شهر رشت در یکی از نشست‌های کارگروه ساماندهی رودخانه‌ها و در حضور دکتر نمکی، مشاوربرنامه ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور یادآور شده بود؛ طبق بررسی‌های به عمل آمده شیرابه‌ها در خوش‌ترین زمان سال ۴ لیتر بر ثانیه و در فصل بارندگی به جهت پوشش نامناسب ۱۸ لیتر بر ثانیه با غلظت کم به سمت رودخانه‌ها سرازیر می‌شود.
عباس صابر، پساب‌های صنعتی شهرک صنعتی رشت را هم از جمله آلاینده‌های رودخانه‌های شهر عنوان کرد که به رودخانه‌ها می‌ریزد. ورود فاضلاب‌های خانگی و سریز مواد شوینده سمی هم با رشد جمعیت شهرنشین روبه افزایش است.
در سال دوم فعالیت شورای چهارم، عباس صابر رئیس شورای شهر با اشاره به دریافت وام بانک جهانی در سال ۱۳۷۰ توسط شرکت آب و فاضلاب به جهت رفع مشکل فاضلاب خانگی گفته بود: به دلیل نبود مدیریت در زمان، بخشی از فاضلاب داخل شهر یعنی ۴۰۰ کیلومتر از ۱۴۰۰ کیلومتر اجرایی شده در حالیکه بسیاری از آنها به هم متصل نشده‌اند و این اتصال به ۳۰۰ میلیارد بودجه نیاز دارد تا به تصفیه خانه فخب متصل شود. ایجاد پوشش بر روی رودخانه‌ها از جمله پیشنهادهای صابر در حضور دکتر نمکی بود، اما وعده‌های مشاور رئیس جمهور هم عملی نشد.
۴۰ سال است شهر صنعتی رشت با وجود ۱۷۰ واحد فعال کوچک و بزرگ صنعتی بدون تصفیه خانه فعالیت می‌کنند و پس آب سمی کارخانه‌ها به رودخانه‌ها می‌ریزند.
سالهاست احداث تصفیه خانه شیرابه زباله‌ها در سراوان، هم منوط به اعطای مجوز قطع درخت از سوی منابع طبیعی، معطل مانده است و شهردار نیز با ارسال لوایحی، بودجه مصوب این بخش را نیز جابجا و در بخش‌های دیگر هزینه می‌کند.
اما در این میان رئیس سابق کمیسیون بهداشت و محیط زیست شورای شهر هنوز نا امید نشده و تلاش دارد هرچند مقطعی هم که شده، جلوی آلودگی بیشتر رودخانه‌ها را بگیرد.
فرانک پیشگر در جلسات کمیسیون تلفیق شورا- که به منظور بررسی لایحه بودجه سال ۹۵ شهرداری تشکیل می‌شود- تلاش دارد تا اعتبار خرید زمینی در نزدیکی لندفیل سراوان را کد دار کند.
وی در این باره به خبرنگار مهر می‌گوید: زمینی به وسعت بیش از ۲۰ هکتار که ملک شخصی است، در نزدیکی سر ریز شیرابه زباله‌ها در سراوان موجود است که با توجه به وضعیت آلودگی محیط، مالک هم نمی‌تواند استفاده بهینه از آن داشته باشد بنابراین بهتر است شهرداری به جای آنکه منتظر مجوز منابع طبیعی باشد، این زمین را خریده و با احداث تصفیه خانه و ایجاد لوله‌های خط انتقال، مانع سرریز شیرابه زباله‌ها به رودخانه‌ها شود.
در نهایت آنچه پیداست، جریان زندگی در رودخانه‌های رشت در حال خشکیدن است و خواب غفلت مسئولان شهری و استانی، این خشکیدن را سرعت می‌بخشد در حالیکه عبور شریان حیات از میان شهر، نعمتی است که اهمیت آن تنها در نبودنش و زمانی که دیگر کاری از دست کسی بر نمی‌آید مشخص می‌شود.