خبرگزاری مهر، گروه جامعه- مسعود بُربُر: سیلاب‌های اخیر که خساراتی را به دنبال داشت و زندگی بسیاری از هم میهنانمان در ۱۳ استان کشور را تهدید کرد، نشانی دیگر بر معضلات اقلیمی ایران‌زمین و تهدیداتی که ساکنان آن را هدف گرفته است، بود. با وجود این، بارش بیش از این مقدار و سیل شدیدتر از این حجم نیز در دوره ثبت رکوردهای اقلیمی تجربه شده است. برخی کارشناسان ادعا کرده‌اند که دبیِ خروجیِ سد دز سیل را ایجاد کرده است. این دبی در اوج سیلاب روزهای گذشته بین ۱۸۰۰ تا حداکثر ۳۵۰۰ متر مکعب در ثانیه بوده، در حالی که اساسا طراحی این سد بر مبنای امکان خروج ۱۰ هزار مترمکعب بر ثانیه در سیلاب های شدید بوده و میزان خروجی کنونی اگرچه برای اولین بار در ۱۲ سال گذشته رخ داده است، اما مکررا در طول عمر این سد سابقه داشته است.
این که سدها در سیلاب اخیر ناجی بودند یا مقصر البته بحثی پیچیده است. رئیس انجمن صنفی مهندسان صنعت آب خوزستان در گفتگو با خبرنگار مهر در این باره می‌گوید: مخزن سد درست مدیریت شد و سیلابی هم که رها کرد درست بود. به هر حال این سرریز برای این طراحی شده بود که وقتی مخزن پر می‌شود آن را تخلیه کند. نمی‌شد که اجازه بدهند که آب از روی سد لبریز شود و تخریب بیشتری را ایجاد کند.
حمیدرضا خدابخشی تاکید می‌کند: این پیش‌بینی‌ها از آغاز برای این سد و این مخزن انجام شده بود تا وقتی وضعیت این چنینی ایجاد شد، تخلیه شود. این سد الان ۵۰ سال است که بهره‌برداری می‌شود و نمی‌توان گفت کسانی که آنجا مشغول به کار هستند مدیریت این سد را بلد نیستند. دقیقا بر اساس برنامه‌ها و منحنی فرمانی که برای سد دز دیده شده است این کار انجام شد.
مدیریت درست سد، مدیریت درست سیلاب نیست
با وجود این خدابخشی مدیریت درست سد را به معنی مدیریت درست سیلاب نمی‌داند. او در این باره توضیح می‌دهد: مدیریت مخزن درست انجام شد اما این نتیجه گیری درستی نیست که بر اساس یک سیلاب، در یک نقطه و یک زمان خاص در طول یک روند خشکسالی، فکر کنیم نیازمند سازه بزرگی هستیم که هیچ تناسبی با شرایط منطقه ندارد. نمی‌شود با این سیلاب ۴۰۰ میلیون متر مکعبی برای ساخت مخزن‌هایی که قرار است طی سالیان آینده بر تاریخ و جغرافیای کشور تاثیر بگذارد، توجیه بیاوریم.
وی درباره نقش سد در مهار سیلاب اخیر می‌گوید: اگر با رویکرد موجود در مهندسی کشور بگوییم، شاید این حرف درستی باشد که اگر این سد نبود سیلاب مخرب‌تر می‌شد اما نکته اینجاست که ما باید رویکردمان را از اساس تغییر دهیم.
چرا هر سال سیلاب‌ها سهمگین‌تر می‌شود؟
رئیس انجمن صنفی مهندسان صنعت آب تاکید می‌کند: چرا ما رویکردمان را عوض نکرده‌ایم؟ چرا هر سال در این کشور سیلاب‌ها سهمگین‌تر می‌شود و با یک بارندگی کوتاه‌مدت، ما در همه جای کشور دچار مشکل می‌شویم؟ از گیلان که پیش از این بارندگی‌های خیلی طولانی‌تر از این داشتیم و این سیلاب‌ها اتفاق نمی‌افتاد، بگیرید تا همین حوضه‌های آبریز خوزستان. همه این‌ها بر می‌گردد به رویکردی که در پیش گرفته‌ایم.
خدابخشی توضیح می‌دهد: همه جای دنیا سدسازی و ایجاد سازه و تاسیسات عمر مفیدی دارد. این عمر مفید یک محدودیت ایجاد سازه است و در نتیجه اگر قرار است ۵۰ سال دیگر ما فکر کنیم که حالا دیگر این سازه‌ها بلااستفاده هستند و پر از رسوب شده‌اند و فکری باید بکنیم، بهتر است این فکر را همین الان بکنیم.
وی با بیان این که امروزه دیگر در دنیا رویکرد مدیریت سیلاب حاکم است و نه کنترل سیلاب توضیح می‌دهد: مبنای مدیریت سیلاب این است که شیوه‌های برخورد با سیلاب را عوض می‌کنند. یعنی نقاط حاصلخیز را شناسایی می‌کنند، پهنه‌بندی سیلاب را انجام می‌دهند و سعی می‌کنند تاسیسات را آنجا نسازند یا اگر تاسیساتی هم می‌سازند به نوعی باشد که سیلاب تخریبش نکند.
خدابخشی با اعلام این که این تجربه در کشور خود ما هم وجود دارد، می‌گوید: در همین ساحل کارون ما پارک‌هایی را ساختیم که در اثر سیلاب تخریب نمی‌شوند چون تاسیسات ویژه‌ای ندارند. چند پیاده‌رو و چمن است که بلافاصله بعد از خاتمه سیل هم از آب همان رودخانه می‌توان پیاده‌روها و گل و لایی که گرفته را شستشو داد و استفاده کرد و سیلاب برای این پارک‌ها خسارت‌بار نیست.
وی تاکید می‌کند که نکته مهم‌تر آن است که سکونتگاه‌هایمان را جایی نسازیم که نقاط پست است و در اثر سیلاب ممکن است خسارت ببیند.
سیلابی که پشت سدها نبود خسارتی به دنبال نداشت
رئیس انجمن صنفی مهندسان صنعت آب با تاکید بر این که سیلاب ممکن است اصلا پشت سدها اتفاق نیافتد، اعلام می‌کند: در همین سیلاب اخیر در منطقه رامشیر و رامهرمز هم سیلاب داشتیم که خبرش منتشر نشد. جالب است که آنجا ما اصلا سدی نداریم که بخواهد مثل این سدهای مخزنی سیلاب را کنترل کند. با یک سازه خیلی ارزان قیمت و ساده سیلاب ۳۳۰۰ مترمکعبی که اتفاقا برای آن حوزه سیلاب خیلی بزرگی محسوب می‌شود مهار شد و به هیچ روستایی خسارت نزد و اصلا آب در خود روستاها نرفت. رودخانه مارون و رودخانه جراحی طی همین روزهای گذشته دچار سیلاب شد و ۶ ساعت هم طول کشید. این سیلاب در حوزه سدها نبود و به خوبی مهار شد و بنابراین نشان می‌دهد که الزاما برای مهار سیلاب نیازی به سد نیست و نمی‌توان گفت سیلاب را سدها کنترل می‌کند و خسارتش را پایین می‌آورد.
خدابخشی در پاسخ به این که برای مهار سیلاب در نقاطی که سد نداریم چه باید کرد، می‌گوید: از آنجا که ممکن است سیلاب‌ها در پایین دست سدها هم اتفاق بیافتد، یعنی تمرکز هسته بارش پایین‌تر از سدها باشد، باید دید اینجا که دیگر سدی نداریم چه اتفاقی می‌افتد.
وی توضیح می‌دهد: رویکرد درست مقابله با سیلاب آن است که آبخوان‌داری بکنیم. باید مسیرهای کنترل سیلاب داشته باشیم. بایستی زهکش‌های حایل داشته باشیم. زهکش‌هایی که سیلاب را منتقل می‌کند به جایی که باید به آن برسد و سریع‌تر و بهتر و بدون خسارت هم این کار را انجام می‌دهد. و مقصد سیلاب کجا باید باشد؟ تالاب‌ها و مراکز تولید ریزگرد و اراضی که باید آبشویی انجام شود.
خدابخشی تاکید می‌کند: همان قدر که این احتمال وجود دارد که سیلاب در بالادست سدها اتفاق بیافتد و بعد ما پز بدهیم که سدهای ما سیلاب را کنترل کردند، ممکن است این اتفاق در پایین دست هم رخ بدهد کما این که طی همین روزهای گذشته هم برای ما اتفاق افتاد و تنها یک سد تنظیمی کوچک، کوتاه و کم‌هزینه که خسارت‌های محیط زیستی هم ندارد آن را مهار کرد. بنابراین نمی شود نتیجه گرفت که با یک بارش یک نقطه‌ای در یک لحظه بعد از ۱۲ سال، ما باید سازه‌های خیلی بزرگ تازه بسازیم. نتیجه درست این است که مدیریت سیلاب داشته باشیم، پوشش گیاهی را تقویت کنیم، آبخیز داری انجام دهیم، مکان سکونتگاه‌هایی که در مسیر سیلاب است را عوض کنیم، به حریم رودخانه‌ها تجاوز نکنیم و به طبیعت احترام بگذاریم.
به این ترتیب می‌توان گفت قطعا یکی از کارکردهای مهم سدها مهار سیل و کاهش خسارت ناشی از بارش های شدید در دوره های ترسالی است. با وجود این اغلب کارشناسان معتقدند که سیلاب بخشی از چرخه طبیعی گردش آب است که امکان بهره مندی از رطوبت و آبرفت حاصلخیز را برای عرصه‌های طبیعی فراهم می‌کند و از همین روست که سیلاب‌ها را به تنفس عمیق طبیعت تشبیه کرده‌اند و از همین روست که گفته می‌شود سدها مانع جانگیری دوباره اراضی خشکیده با سیلاب و آبرفت های جانبخش شدند. زمین‌هایی که از صدقه سر سدها اکنون به کانون تولید گرد و غبار و ریزگرد بدل شده‌اند و طبیعت در ماه‌های آتی با همین ریزگردها انتقام خود را خواهد گرفت.