خبرگزاری مهر، گروه اجتماعی- مسعود بُربُر: محصولات تراریخته یا دستکاری شده ژنتیکی بارها موضوع بحث فعالان محیط زیست بوده‌اند. برخی آنها را سلاح تازه قدرت‌های جهانی در مقابله با کشورهای دیگر دانسته‌اند و برخی معتقدند که با رعایت شرایط ایمنی نمی‌توان کشور را از حرکت در مسیر پیشرفت و این فناوری تازه بازداشت.
معاون دفتر پژوهش و توسعه فناوری محیط زیست معتقد است که نباید در این زمینه حکم قطعی صادر کرد و باید بر اساس پروتکل‌ها و ضوابط جهانی و داخلی موجود، مورد به مورد تصمیم‌گیری کرد.
دکتر داود حیات غیب در گفتگو با خبرنگار مهر درباره چیستی و تاریخچه محصولات تراریخته توضیح می‌دهد: محصولاتی که به آنها تراریخته، یا تغییریافته ژنتیکی، یا دستکاری شده ژنتیکی می‌گویند موضوع علم بیوتکنولوژی یا زیست فناوری هستند و نخستین بار در سال ۱۹۷۳ یک دانشمند آمریکایی به این موضوع دست پیدا کرد.
این دکترای گرایش تنوع زیستی رشته محیط زیست ادامه می‌دهد: در ژنتیک عادی و سنتی شما می‌توانید بین دو تا گونه همنوع مثلا بین دو نوع گندم یا برنج یا دو نخود اصلاح ژنتیکی ایجاد کنید. یعنی آنها را آمیزش بدهید و نسلی که حاصل می‌شود تغییراتی را از هر دو گرفته است. این کار در کشاورزی ما و جهان انجام می‌شود. اصلاح ژنتیکی در واقع زیرگروه‌ها و جمعیت‌های بهتری را پرورش می‌دهد تا بتوانند در مقابل مسائلی که در طبیعت وجود دارد بیشتر مقاومت کنند و محصول بهتری به دست بیاورند.
حیات غیب می‌گوید: چیزی که مهندسی ژنتیک ایجاد کرد و در نوع خودش یک نوع تحول علمی بزرگی محسوب می‌شد این بود که این اصلاح ژنتیکی را بین دو گونه‌ای که از یک خانواده نبودند انجام داد. یعنی مثلاً از یک باکتری به یک گیاه که در طبیعت به طور معمول اتفاق نمی‌افتد و شاید مواردش در طبیعت در طی میلیون‌ها سال چند مورد به خصوص باشد ولی این کار در آزمایشگاه ظرف ۲ سال انجام می‌شود. مثلا اگر یک باکتری ژنی دارد که می‌تواند حشرات را از بین ببرد، دانشمندان بیوتکنولوژی می‌توانند آن ژن را به گیاهی مثل ذرت یا برنج یا هر گیاهی که آفت دارد منتقل کنند. در این صورت گیاه ما آن ژن را دریافت می‌کند. آن ژن داخل ژنومش می‌رود و مثل یک ژن عادی آن عمل می‌کند که همان سم که در باکتری بود را این بار در گیاه تولید می‌کند و خودش یک کارخانه تولید سم می‌شود. به این ترتیب می‌تواند آفات را از بین ببرد.به این ترتیب محصولاتی به دست می‌آید که با عنوان مقاوم به آفات شناخته می‌شود.
وی گروه دیگر از محصولات دستکاری شده ژنتیکی را این‌طور توضیح می‌دهد: وقتی در مزارع برای از میان بردن علف‌های هرز سمپاشی می‌کنند از این سموم هم علف‌های هرز آسیب می‌بینند و هم گیاه اصلی. حالا با این دانش کاری کرده‌اند که تحمل این گیاه اصلی را نسبت به علف‌کش‌ها بالا می‌برد و گیاه می‌تواند علف کش را تحمل کند و تمام علف‌های هرز با سمپاشی از بین می‌رود بدون اینکه گیاه اصلی صدمه‌ای ببیند.
معاون دفتر پژوهش و توسعه فناوری محیط زیست تصریح می‌کند: این تحقیقات اکنون به سراسر دنیا منتقل شده و دانش‌آموخته‌های ما هم به دنبال تحصیل دانش زیست‌فناوری رفتند و با این دانش آشنا شدند و از سال ۱۳۸۲ این نوع محصول را در ایران هم تولید کردند که نوعی برنج است که می‌تواند نسبت به کرم ساقه‌خوار برنج که یکی از آفات موجود در ایران است مقاوم باشد.
حیات غیب پس از ارائه این تاریخچه اولیه می‌گوید: این نوع محصولات از سال ۱۹۹۶ در دنیا تجاری شدند و در سطح خیلی بالا تولید می‌شوند. امروزه کشورهای زیادی از این فناوری استفاده می‌کنند. در سال ۱۹۹۶ یک اجلاس جهانی مرتبط با کنوانسیون تنوع زیستی برگزار شد که در آن به مساله توسعه پایدار توجه شد. یعنی اگر توسعه‌ای بخواهد انجام شود باید ملاحظات محیط زیست در آن دیده بشود و نسبت به توسعه فناوری‌ها باید یک رویکرد احتیاط آمیز در محیط زیست داشته باشیم که به این رویکرد با اصل ۱۵ در اعلامیه ریو اشاره می‌کنند.
به گفته وی از آن هنگام به اینکه زیست فناوری در دنیا رشد فزاینده‌ای دارد و در سال‌های آینده این رشد می‌تواند بیشتر هم بشود توجه بیشتری شده و برای همین کشورهای مختلف دنیا توافقاتی انجام دادند و ساز و کارهای قانونی برای کنترل بیشتر این محصولات و بسته‌بندی و انتقال فرامرزی آنها در نظر گرفتند تا مشخص باشد که هر محصول چه نوع ملاحظاتی دارد، ارزیابی مخاطرات انجام شود، مدیریت کشت انجام شود و به ویژه بخش مهمی تحت عنوان اطلاع رسانی صورت پذیرد.
حیات غیب در این باره می‌گوید: این‌ها پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا را تشکیل داد که در یکی از شهرهای کلمبیا تصویب شد و به اسم همان شهر هم معروف شد. ۴ سال طول کشید تا کشورها به اجماع جهانی برسند و این موضوع را سال ۲۰۰۰ برای امضا گذاشتند و ایران هم از همان زمان یعنی سال ۱۳۷۹ آن را امضا کرد و سه سال بعد یعنی در سال ۱۳۸۲ این قانون را به تصویب مجلس شورای اسلامی هم رساند. به این ترتیب از آن زمان برای ما یک پروتکل تعهدآور است و ما تعهداتی نسبت به جامعه جهانی داریم و باید ضوابطی که در این پروتکل آمده است را رعایت کنیم.
معاون دفتر پژوهش و توسعه فناوری محیط زیست با اعلام اینکه قانون ایمنی زیستی که ۶ سال بعد در سال ۱۳۸۸ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید هم به همین موضوع می‌پردازد، تأکید می‌کند: بنابراین ما هم ساز و کارهای داخلی داریم و هم ساز و کارهای جهانی و در مقابل هر دویشان متعهد هستیم. به این خاطر هر نوع فعالیتی که در زمینه محصولات تراریخته داشته باشید باید هم با قوانین بین‌المللی و هم با قوانین ملی سازگار باشد.
حیات غیب در پاسخ به اینکه آیا محصولی که ضوابط بین‌المللی در آن رعایت شده هیچ خطری برای سلامت مردم ندارد می‌گوید: کلمه «قطعا» را در هیچ شرایطی نمی‌توان به کار برد. مثل این است که بگوییم اتومبیل هیچ خطری ندارد. هیچ چیز را نمی‌توان قطعی ندانست و باید با مساله به صورت مورد به مورد برخورد کرد. چیزی که در پروتکل هم آمده این است که باید همه موارد را مورد به مورد بسنجیم مثلا اگر در مورد برنج یک مورد این کار انجام شده در مورد بعدی که صفتی را تغییر دادند باید این صفت دوباره مورد ارزیابی قرار گیرد و نمی شود همه را به یک حالت نگاه کرد. وقتی در حوزه محصولات تراریخته با سلامت انسان‌ها سر و کار داریم موضوع می‌تواند روی نسل‌ها اثر بگذارد و این اثرات می‌تواند کوتاه مدت یا دراز مدت باشد اما وقتی قطعیت را به چیزی نسبت می‌دهیم دیگر کمتر دنبال این می‌رویم که آن را مطالعه و بررسی کنیم و کار تحقیقاتی انجام بدهیم.
وی در پاسخ به اینکه با توجه به عضویت ایران در پروتکل، آیا اساساً کشور ما شرایط رعایت پروتکل ایمنی زیستی را به طور کامل دارد یا نه می‌گوید: من به عنوان یک مسئول در حوزه محیط زیست معتقدم که می‌توانیم این شرایط را ایجاد کنیم اما اینکه آیا این شرایط هم‌اکنون اجرا شده است یا نه، پاسخ من منفی است. با این حال شرایط قابل اجراست و به هیچ وجه نباید صورت مساله را پاک کنیم و معتقدیم که کشور در مسیر فناوری و پیشرفت قرار دارد اما برای استفاده از این فناوری باید شرایط ایمنی حداکثری را ایجاد کرد.
حیات غیب توضیح می‌دهد: در بسیاری از موارد ملاحظات زیست محیطی محرز نمی‌شود مثلا می‌گوییم در حاشیه رودخانه‌ها ساخت و ساز نشود اما وقتی سیل می‌آید ساخت و سازهای زیادی از بین می‌رود یا مثلا می‌گوییم در شیب جنگل‌ها، جنگل‌تراشی نشود بعد می‌بینیم سیل گلستان نتیجه مستقیم عدم رعایت ملاحظات است. یعنی ممکن است ملاحظات به درستی انجام نشود اما به هر صورت آن ملاحظات شرایط ایمن و استفاده بهتر را فراهم می‌کند.