خبرگزاری مهر- گروه استان ها: آب در زندگی قزوینی‌ها، مقدس‌ترین و حیاتی‌ترین عنصر طبیعت است چه اینکه معیشت انسان‌ها در این ناحیه با درخت و گیاه عجین شده و درخت و گیاه بدون آب معنایی و انسان نیز بدون ثمرات درخت و گیاه حیاتی ندارد.
قزوین برخلاف این مهر و موم‌ها که شاهد غارت منابع آبی خود بود، هرگز سرزمین بی‌آبی و خست آسمان محسوب نمی‌شده بلکه در طول قرن‌ها این ناحیه با برخورداری از کوه‌هایی که محاط بر شهر بودند و چشمه‌های جوشان و رودخانه‌های دائمی که از این کوه‌ها جاری می‌شد، همواره در میان کمربندی از باغات انبوه و زمین‌های کشاورزی سرسبز محصور بود.
بنابراین هیچ‌چیز نمی‌توانست مانند بحران کم‌آبی، حیات و معیشت مردمان این خطه را تهدید کند. کم‌آبی یعنی کم محصولی، گرسنگی و کم درآمدی و تکرار آن یعنی مرگ همه‌چیز. اما برعکس سال زراعی پر آب و به‌دوراز کم‌آبی، برای قزوینی‌ها سعادتی پربار بود که باید به شیوه‌ای از عهده شکر آن و تقاضای تکرار آن برمی‌آمدند.
پس مراسم و مناسکی برای روز باران و تکریم آب تدارک دیده و این روز می‌بایست در انتهای سال بارش برگزار می‌شد. ۵۰ روز پس از آغاز بهار یعنی درست در روز ۱۹ اردیبهشت‌ماه در قزوین انتهای سال باران محسوب می‌شود و در پایان این ۵۰ روز اگر قزوینی‌ها سال پربارانی را تجربه کرده باشند نماز شکر وگرنه نماز باران را بجا می‌آوردند تا برای سال بارانی جدید شاهدباز بودن درهای آسمان باشند بر همین اساس در ادوار بعدی این آیین بانام پنجاه بدر در قزوین معروف شد و تا دوره معاصر کماکان ادامه داشته است.
از طبخ غذای نذری تا قرائت دعای شکر
آنچه امروز به‌عنوان رسم پنجاه بدر در قزوین به یادگار مانده بیش‌تر شامل مناسکی که یادگار عصر قاجار است، می‌شود.
پخت و توزیع غذاهای نذری ازجمله آش رشته و دُیماج و انواع تنقلات چون شیرینی باقی‌مانده از عید، خوردن هندوانه، آجیل مشگل‌گشا و میوه نیز بخش دیگری از مراسم پنجاه به در را شامل می‌شود.
این مراسم معمولاً با جمعیتی بین ۳ تا ۵ هزار نفر در باغ‌های جنوبی قزوین در قسمت مصلا برگزار می‌شود هرچند که گاه نیز این جمعیت پارک های دیگر نواحی شهر را برای برگزاری این مراسم انتخاب می‌کنند ما مرکز اصلی انجام این آیین منطقه مصلا است.
پنجاه بدر آیین مخصوص قزوین
کارشناس مردم‌شناسی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان در مورد این مراسم می‌گوید: مردم قزوین این آیین را که با نماز همراه بوده پنجاهمین روز اول سال یعنی نوزدهم اردیبهشت‌ماه درمصلای شهر که ازبناهای دوره قاجار است، برگزار و از نماز آن به‌عنوان «صلاه الاستسقاء» یاد می‌کردند که البته از نمازهای مستحبی محسوب می‌شود.
مجتبی عباسی کارشناس میراث ادامه می‌دهد: بر همین اساس آیین پنجاه بدر با این کیفیت برگزاری یکی از رسوم اجتماعی و فرهنگی خاص شهر قزوین است.
وی با اشاره به موقعیت جغرافیایی دشت قزوین توضیح می‌دهد: موقعیت اقلیمی قزوین به گون‌ه ای بوده که بعد از نوروز نیاز به باران و بارندگی در آن بسیار مهم است به گونه‌ای که مردم این ایام را «بخت باران» نام‌گذاری کرده بودند و همین موضوع می‌رساند که بارندگی را برای باغستان‌های شهر بخت و اقبال می‌دانستند.
عباسی ادامه داد: درخصوص آیین پنجاه بدر به نظر می‌رسدبا آیین «گاه انبارها» نزدیکی داشته باشداین آیین از جشن‌هایی بوده که به طور معمول میان‌روزهای ۱۴ تا ۲۰ اردیبهشت برگزار می‌شده که سنت آن به‌پیش از اسلام بازمی‌گردد البته بر اساس برخی نظریه‌ها آیین پنجاه بدر قزوین نوعی آیین ستایش الهه آب بوده است.
وی معتقد است می‌توان پنجاه بدر را از بعد جمعی در برگزاری عبادات و نیز بعد فردی در انجام مناسکی خاص بررسی کرد.
کارشناس مردم‌شناسی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان ادامه می‌دهد:برهمین اساس در بعد جمعی می‌توان به آیین باران خواهی و نیایش به‌صورت دسته‌جمعی اشاره کرد و در بعد فردی هم به مناسکی که افراد به‌تنهایی انجام می‌دهند مانند پخت و توزیع غذاهای نذری و حاجت‌خواهی از آب و سنگ انداختن در آب اشاره کرد.
نفوذ عقاید سنتی در پنجاه بدر
پنجاه بدر در کنار همه ظرایف اجتماعی و قدمت آئینی یک مراسم سنتی آمیخته با مراسم مذهبی است بااین‌حال برخی از مناسک اجراشده در این روز ریشه چندانی در منابع و دستورات شرعی ندارد.
رسم چسباندن سنگ به دیوار و رها کردن آنکه اتصال یا عدم اتصال آن به دیوار برآورده شدن یا نشدن حاجات و آرزوها را نشان می‌دهد نمایانگر بخش سنتی آئین سنتی پنجاه بدر است.
عباسی در همین رابطه بیان می‌کند: یکی از آیین‌های پنجاه بدر چسباندن سنگ به بدنه یا دیواره‌های آب‌انبار موجود در حاشیه مصلا بوده که آن نیز به دوره قاجار تعلق دارد.
وی ادامه می‌دهد: مردم معتقد بودند چنانچه سنگ آن‌ها به بدنه آب‌انبار چسبانده شود در طول سال حاجت آن‌ها برآورده خواهد شد. البته آیین های یادشده همچنان هم در پنجاه بدر در قزوین به‌صورت کمرنگ‌تری نسبت به گذشته ادامه دارد.
بااین‌حال جنبه مذهبی پنجاه بدر بر جنبه سنتی آن غلبه داشته است چنانکه پیش‌تر در این روز نماز باران به جماعت برپا می‌شد و مردم این مراسم را ابتدا در مسجدی که در جنب مصلا قرار داشته برگزار می‌کردند سپس در سبزه‌زارهای اطراف مسجد به تفرج می‌پرداختند.
کارشناس مردم‌شناسی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان می‌گوید: بر اساس شواهد این مسجد نیز به دوره قاجاریه تعلق دارد که همراه با مصلا و آب‌انبار به ثبت ملی رسیده است البته امروزه در اختیار هیئت امنا قرار دارد.
تلاش برای احیای بیش‌ازپیش آیین سنتی
معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با تأکید بر ضرورت احیا و حفظ سنت پنجاه بدر بیان می‌کند: طی سالیان گذشته سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان برای احیا این سنت اقدام به برپایی بازارچه صنایع‌دستی و عرضه آش، دیماج و نان سنتی و تنقلات دیگری در حاشیه این مراسم کرده است.
آرش ضیاءآبادی می‌گوید: محدوده مصلا و مسجد صاحب‌الزمان (عج) حریم مصوب دارد ازاین‌رو ساخت‌وساز در آن مجاز نیست و باید بر اساس ضوابط در راستای رفع تخلف آن اقدامات لازم به عمل آید.
وی ادامه می‌دهد: با توجه به قداست مسجد و ارزش تاریخی این مکان به لحاظ اجتماعی و معماری انتظار می‌رود برای احیا سنت پنجاه بدر و مرمت فضای مسجد، مصلا و آب‌انبار اعتبارات خاص تعلق گیرد و همکاری میان بخشی لازم به عمل آید تا شاهد برگزاری مناسب‌تر مراسم پنجاه بدر در شهر قزوین باشیم.
محافظت از طبیعت ضروری‌تر از سنت
متأسفانه طی ادوار گذشته برگزاری مراسم پنجاه بدر در قزوین با صدمات جبران‌ناپذیر زیست‌محیطی و تخریب وحشتناک طبیعت همراه بوده است.
چنانکه اگرچه این مراسم توسط ۳ تا ۵ هزار نفر در این منطقه برگزار می‌شود اما ازآنجاکه تمام این جمعیت برای تفرج به این ناحیه مراجعه می‌کنند هرسال پس از پایان این مراسم حجم بی‌سابقه‌ای از ظروف یک‌بارمصرف، بازمانده غذا و میوه و اقلام غیرقابل بازیافت در باغات جنوب قزوین رها می‌شود.
از سویی نیز با شکسته شدن شاخه‌ها و روشن کردن آتش باغات این منطقه در معرض تهدیدات جدی قرار دارد. این وضعیت در شرایطی که باغات سنتی قزوین در بدترین وضعیت ممکن بسر می‌برند به‌هیچ‌وجه عقلانی نیست و لازم است مردمی که برای تفرج به منطقه مصلا قزوین مراجعه می‌کنند پیش از آنکه به فکر انجام تفرج باشند دغدغه حفظ طبیعت شهر قزوین را داشته باشند.
پنجاه بدر فرصتی برای پاسبانی از طبیعت خدادادی
پنجاه بدر گذشته از اینکه در قزوین و یا هر استان دیگری از کشور برگزار شود یک رسالت مقدس در ورای خود نهفته دارد که این رسالت شامل نگاهبانی از طبیعتی می‌شود که همه حیات و معیشت انسان‌ها به آن بستگی دارد.
باقی جنبه‌های پنجاه بدر ریشه در سنت تاریخی این دیار دارد که به‌اندازه رسالت ذاتی پنجاه بدر اهمیت ندارد.
ازاین‌رو با نگهبانی از منابع آبی، باغات سنتی و جنگل‌های استان و پرهیز از وارد ساختن هر نوع آسیبی به طبیعت می‌توان شاهد بودکه به جای ۱۹ اردیبهشت‌ماه هرروز سال پنجاه بدر و روز پاسبانی از طبیعت باشد.