خبرگزاری مهر - گروه استانها - رضا آذین*: بند ۲ سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی بر پیشتازی اقتصاد دانش بنیان تاکید دارد؛ شرکت های دانش بنیان با چند رویکرد می توانند در عرصه تأمین نیازهای فناورانه شرکت ها و سازمان ها اقدام کنند.
رویکرد اول بر مبنای تقاضای اعلام شده از صنعت تعریف می شود. در این رویکرد تعریف مسأله از درون صنعت توسط گروهی از خبرگان صنعت و با مشاوره متخصصین فناوری و دانشگاهی صورت پذیرفته و فراخوان می شود.
در رویکرد دوم، تیم های فناور با حضور در صنعت در قالب بازدید، نشست های تخصصی و بررسی های دقیق فنی، مسائل موجود را شناسایی و پیشنهادهای فناوری برای رفع آنها ارائه می‌کنند.
رویکرد سوم ترکیبی از رویکردهای اول و دوم است، بدین معنی که درخواست پروپوزال (RFP) به طور تقاضا محور و از سوی صنعت فراخوان می شود و تیم مجری پروژه در حین کار به نوآوری هایی می رسد که می تواند در ادامه مبنای پژوهش های بعدی و توسعه فناوری باشد.
اساساً چرخه نوآوری در صنعت نیازمند تعامل پایدار و ایجاد ادبیات مشترک از بخش های دانشگاهی، صنعتی و فناوری است تا ضمن شناخت و رفع نیازهای فناورانه، چشم اندازی از نوآوری در آن صنعت تعریف کند.
در این میان، صنایع نفت، گاز و پتروشیمی کشور کماکان اهمیت راهبردی در اقتصاد کشور دارد. بندهای ۱۳، ۱۴ و ۱۵ سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی به این حوزه راهبردی صنعت و اقتصاد اختصاص یافته است.
بر اساس بند ۱۴، حفظ و توسعه ظرفیت‌های تولید نفت وگاز، به‌ویژه در میادین مشترك و بر اساس بند ۱۵، افزایش ارزش افزوده از طریق تكمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز، همچنین تاکید بر برداشت صیانتی از منابع جزو سیاستهای اقتصاد مقاومتی است.
همه این سیاست‌ها بار فناوری بالایی دارند و فناوریهای کلاسیک و پیشرفته در سطح جهان برای دستیابی به این سیاست‌ها خلق و به کار گرفته می‌شود.
با تدوین برنامه‌های منسجم و هدفمند توسعه فناوری و نوآوری و البته پای‌بندی به برنامه‌ها در اجرا و تعهدات عملی صنایع نفت، گاز و پتروشیمی به اهداف و برنامه‌های ملی توسعه فناوری، نوآوری و اقتصاد دانش بنیان می‌توان به تحقق سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی در این حوزه امیدوار شد.
فناوری جزء پیوسته با عملیات مختلف صنایع نفت، گاز و پتروشیمی است و این صنایع در به کارگیری دانش و فناوری برای حل مسائل و مشکلات و تامین نیازهای فناورانه اولویت بالایی قائل است.
لیکن پیشرفت‌های شرکت‌های دانش بنیان صنعتی تا کنون همراستایی کامل با نیازهای صنعت نفت پیدا نکرده است. از این رو وزارت نفت کالاهایی را در فهرست اولویت‌های خود قرار دهد.
ساخت تجهیزات سرچاهی و تجهیزات رشته تکمیلی درون چاهی، پمپ های درون و سرچاهی، انواع مته های حفاری (صخره ای، الماسه، مغزه گیری)، انواع شیرهای کنترلی، ایمنی و تجهیزات جانبی، انواع لوله ها (شامل لوله های جداری بدون درز تا ۲۰ اینچ جداری با درز، از ۲۰ تا ۳۰ اینچ، لوله های مغزی CRA، لوله های حفاری و لوله های جریانی بدون درز بالای ۶ اینچ)، الکتروموتورهای ضد انفجار و دور متغیر، ماشین های دوار ( توربین، کمپرسور، پمپ ها شامل پمپ های گریز از مرکز)، فولادهای آلیاژی از جمله فولادهای برودتی (Cryogenic)، ابزارهای اندازه گیری در حفاری و پیگ های هوشمند تنها بخش‌هایی از این نیازهای فناوری صنعت است که توسط وزارت نفت فراخوان شده است.
تجهیزات، خدمات و مواد پیشرفته دانش بنیان بسیار زیادتری در فهرست کالاها و خدمات دانش بنیان کارگروه ارزیابی و تشخیص صلاحیت شرکتها و موسسات دانش بنیان ذکر شده است.
با این حال، به نظر می‌رسد که چرخه عرضه و تقاضای محصولات و خدمات دانش بنیان حوزه نفت، گاز و پتروشیمی دچار مشکلات و کاستیهایی است که بازنگری جدی در هر دو سوی عرضه و تقاضا را ضروری می‌سازد. به علاوه در شرایطی که هنوز ارتباط پایدار بین صنعت و نهادهای علم و فناوری در رفع نیازهای معمول صنعت برقرار نشده، تأکید زیاد بر فناوری های برتر و انتظار از صنعت برای حمایت از فناوری های برتر می تواند به سوءتفاهم هایی بینجامد که ممکن است مسیر نوآوری و توسعه فناوری را با مشکلاتی مواجه کند. از این رو، رسیدن به ادبیات مشترک در سایه نشست‌های فناوری نهادهای دانشگاهی و موسسات دانش بنیان (بخش عرضه) با صنعت (بخش تقاضا) ضرورت دارد.
صنعت به عنوان مصرف کننده فناوری انتظار دارد که تیم های نوآور و دانش بنیان با شناخت کافی از فرآیندها و تجهیزات، مشکلات را شناسایی و ایده های خود را برای حل آنها مطرح و اجرا کنند.
رسیدن به این مرحله مستلزم پژوهش و توسعه در درون شرکت‌های دانش بنیان، فراهم ساختن فرصت تعامل موسسات دانش بنیان با صنعت نفت و در پی آن حمایت صنعت از محصولات تولیدی ساخت داخل است. شرکت های دانش بنیان برای رسیدن به بازار نفت نیاز به صرف وقت در شناخت دقیق مسأله، بررسی دقیق، پژوهش و توسعه، تولید نمونه و اخذ استانداردهای الزامی هستند.
این مرحله، فرآیندی زمان بر و هزینه بر است و تیم‌های زیادی در همین مرحله از ادامه مسیر باز می‌مانند. از سوی دیگر، صنعت معمولاً انتظار پاسخ فوری به مسأله های خود دارد و زمان کافی در اختیار تیم های دانش بنیان نمی گذارد. به بیان دیگر، انتظار دارد که شرکت های دانش بنیان از پیش به بررسی دقیق مسأله های صنعت بپردازند. این کار را برای حضور فعال شرکت های نوپا در عرصه فناوریهای صنعت نفت سخت می کند.
به باور نگارنده، بازار فناوری صنعت نفت جذابیت و گستردگی قابل توجهی برای نوآوری و توسعه فناوری دارد و برنامه اقتصاد مقاومتی فرصت ایده آلی برای توسعه فناوری در صنعت نفت فراهم می آورد. قطعات، مواد، تجهیزات، فرآیندهای متعدد و گسترده ای در صنعت نفت مصرف می شود که شاید براساس تعاریف رایج در کلاس فناوری برتر یا های تک (high-tech) قرار نگیرد ولی به دلیل گستردگی مصرف، واردات آن ارزبری قابل توجه و تمرکز بر تولید آنها ارز آوری خوبی خواهد داشت.
برخی از این کالاها «های تک» نیست ولی وابستگی به آنها استراتژیک است، طوری که در شرایط خاص(مثل تحریم) می تواند صنعت را با دردسر مواجه کند. بسیاری از شرکت های موفق دنیا در حوزه صنعت نفت، گاز و پتروشیمی به تأمین نیازهای فناورانه صنعت نفت اشتغال دارند و نوآوری دانش بنیان در سایه این کسب و کار قرار دارد.
رشته های تخصصی متعدد حوزه های مهندسی اعم از مهندسی شیمی، نفت(اکتشاف، بهره برداری، مخزن)، مکانیک(جامدات، سیالات)، برق(الکترونیک، کنترل، قدرت)، فناوری اطلاعات و ارتباطات و ... می توانند در فن بازار بزرگ نفت ایفای نقش و ثروت آفرینی کنند. شاید ارزیابی مجموعه ای از دستاوردهای خودکفایی شرکت های نفت، گاز و پتروشیمی در سال های اخیر بتواند گوشه هایی از این بازار را به تصویر بکشد و نقشه راه آینده را ترسیم کند.
در این بین طرح برخی مباحث مانند «اقتصاد بدون نفت» در کشوری که بیش از ۸۵ درصد اقتصاد آن وابسته به صنایع نفت، گاز و پتروشیمی است، از چند جنبه قابل تحلیل است. جنبه اول، آینده نگاری و سیاست گذاری برای انرژی و اقتصاد آینده کشور است. این دیدگاه در دنیا پذیرفته شده است، طوری که شرکت های بزرگ نفت و گاز دنیا در کنار حرفه اصلی خود، روی فناوریهای آینده، انرژی تجدیدپذیر و دوره بدون سوختهای فسیلی کار می کنند.
در بسیاری از این شرکتها، بخش انرژی های نو فعال است و پژوهش و فناوری بر منابع پایدار انرژی تجدیدپذیر به طور مستمر انجام می‌شود.
جنبه دوم، تنوع بخشی در ساحت های اقتصادی و خروج از اقتصاد تک محصولی با رونق دادن به ظرفیت های مختلف اقتصادی کشور است. از این دیدگاه در یک بازه زمانی به تدریج از سهم نفت در اقتصاد کشور و وابستگی به صادرات مواد خام (نفت خام، میعانات گازی، ...) کاسته می شود و در مقابل، سهم تولید ثروت از محصولات فراوری شده، محصولات نوین حاصل از فناوری و دانش فنی افزایش می‌یابد.
از هر جنبه که بنگریم، مسئله نیاز حال حاضر و آینده نفت به فناوری و نوآوری کماکان به قوت خود باقی است. این صنعت برای ادامه حیات حرفه‌ای، بهبود ارزش افزوده و حضور فعال در عرصه اقتصاد ملی و بین المللی نیازمند به کارگیری فناوری های کلاسیک و نوین است.
کشورهای وارد کننده نفت فاقد ذخایر سوختهای فسیلی و دارنده فناوری های پیشرفته برتر، توجه ویژه‌ای به فناوریهای بخش نفت دارند. به عنوان مثال، کشوری مانند ژاپن که فاقد ذخایر زیرزمینی و وارد کننده نفت خام و گاز طبیعی است، ظرفیت پالایش نفت بیشتر از ایران دارد.
این کشورها در کنار توسعه فناوری های نوین برتر، از حوزه انرژی غافل نمانده و توسعه فناوری های نفت، گاز و پتروشیمی را با فعالیت های دانشی همگام ساخته اند و با تسلط بر دانش و فناوری تخصصی در حوزه این صنایع، ثروت نجومی از نفت، گاز و پتروشیمی کسب می‌کنند.
سهم دانش و فناوری در توسعه فناوری ها و تجهیزات نفت، گاز و پتروشیمی بالا است و وابستگی این صنایع کشور به فناوری هم محرز است. این بخش به واسطه گستردگی تجهیزات و تاسیسات اکتشاف، تولید، بهره برداری، پالایش نفت و گاز، بازارگستردهایی در سراسر کشور دارد. مجتمع‌های بزرگ پالایش گاز در عسلویه، تاسیسات عظیم صادرات نفت در خارگ، پالایشگاه‌های بزرگ نفت در آبادان، اراک، تبریز، ...، مجتمع‌های بزرگ پتروشیمی در ماهشهر و عسلویه و در آینده مکران، بازار بزرگ فناوری در عرصه گاز و پتروشیمی را تشکیل میدهد. این بازار حداقل تا افق ۳۰ ساله آینده در ایران و منطقه رونق خواهد داشت.
فرصت‌های این بازار را باید به درستی شناخت، باور کرد و اقتصاد دانش بنیان و توسعه علم و فناوری کشور را بر آن بنا نهاد تا بتوان در کشور و منطقه به سرآمدی در تامین کالا و خدمات دانشی فنی و مهندسی رسید.
* دانشیار مهندسی نفت و رئیس بنیاد نخبگان استان بوشهر