به گزارش خبرگزاری مهر، به نقل از روابط عمومی مؤسسه امام موسی صدر، سی و دومین نشست از سلسله درس‌گفتارهای اندیشه و عمل با عنوان «قرآن در نواندیشی دینی امام موسی صدر» با سخنرانی مجید معارف، رییس دانشکده الهیات دانشگاه تهران، عصر دوشنبه ۱۸ مرداد در محل مؤسسه برگزار شد.
مبانی قرآنی اندیشه امام موسی صدر
معارف در بخشی از سخنرانی خود به واکاوی مبانی قرآنی تفکر امام موسی صدر پرداخت و گفت: «با مطالعه آثار امام موسی صدر و مباحث تفسیری ایشان به طور خاص با تکیه بر دو کتاب «احادیث السحر» و «دراسات للحیاة» سرشت مبانی قرآنی در تفکر این اندیشمند را استخراج کردم. مراد از مبانی نیز پیش‌فرض‌هایی است که مفسر یا دانشمند نیازی به اثبات آنها نمی‌بیند.»
وی افزود: «من خطوط کلی مبانی امام موسی صدر در قرآن شناسی را بر سه وجه «تاریخی»، «کلامی» و «علمی» دسته‌بندی کرده‌ام. مقصود از مبانی تاریخی برداشت‌های قطعی امام موسی صدر از مجموعه روایت‌هایی است که در کتاب‌های شیعه و سنی درباره قرآن و سرگذشت کتاب الهی وجود دارد.»
رییس دانشکده الهیات دانشگاه تهران ادامه داد: «مبانی تاریخی متعدد است که از آن جمله می‌توان به حفظ قرآن در حافظه‌ها توسط اصحاب پیامبر در صدر اسلام و در ادامه آن کتابت قرآن اشاره کرد. مهم است که بدانیم کتابت قرآن در طول حفظ این کلام آسمانی بوده یا در عرض آن. بحث‌های زیادی در طول تاریخ در این حوزه انجام شده است، اما امام موسی صدر اعتقاد داشت که کتابت قرآن در طول حفظ آن و بر اساس دستور پیامبر اسلام بوده است.»
معارف درباره دیگر مبناهای تاریخی در اندیشه قرآنی امام موسی صدر نیز گفت: «ترتیب و چینش آیات قرآن به ترتیبی که به دست ما رسیده به امر خدا انجام شده و نبوی نیست. از این مساله امام موسی صدر انسجام درونی سوره‌ها را نتیجه می‌گیرد. مبانی دیگر دوگانه بودن نزول قرآن به صورت دفعی و تدریجی است. در نهایت آخرین مبنای تاریخی اعتقاد امام موسی صدر به معنویت قرآن بر اساس شواهد بسیار است.»
نویسنده کتاب «پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه» همچنین به مبانی کلامی در اندیشه قرآن شناختی امام موسی صدر اشاره کرد و گفت: «امام موسی صدر به مانند دیگر اندیشمندان جهان اسلام اعتقاد دارد که قرآن معجزه جاویدان است. از همان ابتدای نزول، این متن مردم را به تحدی خواند و این دعوت به تحدی تا به ابد پابرجاست. راز جاودانگی اسلام نیز به وجود قرآن است. همچنین از دیگر وجوه کلامی نیز می‌توان به اعتقاد امام موسی صدر به سلامت قرآن از هرگونه تحریف اشاره کرد. زمانی می‌توانیم بگوییم که حجت شرعی است که از هرگونه تحریفی سالم باشد. سومین وجه از مبانی کلامی اندیشه امام موسی صدر نیز وحیانی بودن قرآن تا سطح الفاظ و ظواهر آن است.»
مجید معارف درباره وحیانی بودن لفظ و معنی از نگاه امام صدر گفت: «امام موسی صدر حدود ۴۰ سال پیش جمله‌ای درباره قرآن می‌گوید که امروز ارزش آن را بیشتر درک می‌کنیم. او می‌گوید: «اگر قرآن با الفاظش وحی الهی نبود، نمی توانست به عنوان معجزه مطرح شود.» در چند سال اخیر برخی وحیانی بودن لفظ قرآن را زیر سوال می برند و آن را رویای پیامبرانه می خوانند. در صورتی که امام صدر معتقد است قرآن هم در لفظ و هم معانی معجزه و وحی الهی است.»
وی ادامه داد: «مراتب معنایی متعدد قرآن، توافق قرآن و علم و در نهایت اعتقاد به هدایت‌گری قرآن بر اساس نصوص و حدیث شریف ثقلین و در نهایت جامعیت معنایی قرآن نسبت به حقایق هستی، دیگر وجوه مبانی کلامی قرآن‌شناختی در اندیشه امام موسی صدر را تشکیل می‌دهند.»
نویسنده کتاب «درآمدی بر تاریخ قرآن» درباره مبانی علمی اندیشه‌های تفسیری امام موسی صدر گفت: «از این مبانی می‌توان به اصول تفسیری هم یاد کرد. در این میان نخستین مساله اعتقاد به حجیت ظواهر قرآن و در نتیجه فهم‌پذیری آن است. به عبارتی از نظر امام موسی هیچ جای قرآن، حتی حروف مقطعه آن، نیز مبهم نیستند. اعتقاد به فهم فراعصری قرآن در پرتو تدبر مداوم و دریافت‌های تازه به تازه است. اعتقاد به زبان و فهم عرفی برای قرآن و مخاطب قرار دادن اعراب عصر پیامبر، از دیگر مبانی اندیشه‌های امام موسی صدر است.»
وی اضافه کرد: «منطقی این است که باید قائل به مراتب معنایی برای قرآن باشیم، اما این مراتب در آیات محکم در طول همدیگر و در آیات متشابه در عرض هم قرار دارند. همچنین باید اشاره کرد که امام موسی صدر معتقد به زبان عرفی و فراعرفی قرآن به صورت هردو باهم است. ایشان در زمره معتقدان به تفسیر قرآن در پرتو کشف تحولات علمی است. یکی دیگر از مبناهای علمی در تفکر تفسیری امام موسی لزوم توجه به ارتباط آیات با یکدیگر است. به عقیده ایشان حتی در سوره‌های بزرگ که مفاهیم متعدد دارند به مدد تفکر می‌توان ارتباط معنایی را به صورت کامل پیدا کرد. از این میان می‌توان مساله تفسیر قرآن به قرآن را نیز استنتاج کرد.»
معارف همچنین به این نکته اشاره کرد که قرار بود امام موسی صدر این مباحث تفسیری را در آینده که اوقات فراغتشان زیاد می‌شود، مفصل‌تر بحث کند، اما متاسفانه قضیه ربودن پیش آمد و هنوز هم دو ملت بزرگ ایران و لبنان منتظر بازگشتشان هستند.
تفسیرهای مدرن امام صدر از آیات قرآن
معارف در بخش دیگری از سخنان خود به کاربرد «قرآن» در آثار امام صدر پرداخت و گفت: «آثار امام موسی صدر به طور کل بر دو دسته تقسیم شده‌اند؛ آثار تفسیری و آثار و مباحث اسلامی. مباحث تفسیری امام موسی صدر در دو کتاب «احادیث السحر» و «دراسات للحیاة» منتشر شده است. در مباحث تفسیری، ایشان یک متفکر منحصر به فردی است که اعتقاد به برداشت‌های نو دارد، اما تاکید کرده که این برداشت‌های جدید و تازه در یک چهارچوب متعین صورت می‌گیرد.»
معارف همچنین گفت: «امام صدر متفکری است که بازگشت به قرآن را در زمان ما زنده کرده است. او را با چه شخصیت هایی می توان مقایسه کرد که در حیات خودمان درک کرده کرده ایم؟ ما یک دکتر شریعتی داریم با شور حماسی، یک دکتر بهشتی داریم با جهان بینی و جهان شناسی و یک شهید مطهری داریم با قرآن شناسی و فقاهت. فکر می کنم اگر وجوه این ۳ شخصیت را ترکیب کنیم می شود امام موسی صدر و به نظرم حتی وجوه بیشتری هم دارد.»
وی افزود: «امام صدر یک ایدئولوگ، یک انقلابی و یک مصلح اجتماعی است که شدیدا معتقد به نجات مسلمین است و این که باید از شرایط ذلت به اوج عزت برسند. ایشان می‌گوید این اتفاق نمی‌افتد مگر با بازگشت مناسب به قرآن و تفسیر پویا از مفاهیم قرآن و بعد عمل کردن مسلمانان به این مفاهیم. بنابراین بازشناسی مفاهیم دینی به شکل نو و مترقی و عمل کردن به آن نکته‌ای است که از جنبه اصلاحی‌گری ایشان در عمل می‌بینیم.»
امام موسی صدر یک متفکر اجتماعی است
معارف در ادامه به نقش امام موسی صدر به عنوان یک متفکر اجتماعی تاکید و اظهار کرد: «مهم‌ترین دغدغه امام موسی صدر مسائل اجتماعی است. بر این اساس وی به اقتباس از آیات قرآن روی آورده و به بازشناسی مفاهیم دینی به شکل نو و مترقی می‌پردازد. همچنین ایشان به عمل کردن به این مفاهیم و دستورات نیز مقید است.»
وی افزود: «برای بازسنجی تفاسیر امام موسی صدر باید به چند مساله مهم «اسلام و حل مسائل طبقاتی»، «ایمان»، «دعا»، «ملائکه»، «نزول قرآن»، «امانت»، معنای «عبادت» و «عبودیت» توجه کرد. امام موسی صدر به عنوان یک مصلح اجتماعی اعتقاد دارد که خمس و زکات در اسلام در زمره اصول دین است نه فروع آن. بنابراین باید آنقدر زکات بدهیم که مسلمانان نیازمند از مواهب زندگانی برخوردار شوند نه اینکه صرفا از گرسنگی نمیرند. این برداشت از مفهوم زکات مشکل جامعه اسلامی را حل کرده و فاصله‌های طبقاتی را نابود می‌کند.»
نویسنده کتاب «تاریخ عمومی حدیث» در ادامه با اشاره به این نکته که به باور امام موسی صدر مقوله «ایمان» متاخرتر از مسائل اجتماعی است، گفت: «در تفسیر امام موسی صدر ایمان به خدا مولفه‌ها و مصادیقی دارد که بدون آنها یک امر انتزاعی است. برخی از این مولفه‌ها چنین است: «عشق به مردم»، «اصرار بر اجرای عدالت»، «ایمان به ارزش‌ها» و... ایشان در جایی می‌گوید که اسلام منهای اجرای عدالت را به هیچ عنوان نمی‌شناسد.»
رییس دانشکده الهیات دانشگاه تهران ادامه داد: «در تفکر امام موسی صدر هم نظام فردی و هم نظام اجتماعی افراد مورد توجه قرار می‌گیرد. ایشان معنای عبادت را مخالف با معنای عبودیت می‌داند و معتقد است که عبادت شانی برای تمام عناصر هستی از جمله انسان است. در روایاتی نیز داریم که اصل عبادت هماهنگی با هستی است برای حرکت به سوی خدا. امام موسی صدر در مفهوم عبادت، آزادی از هر چیز غیر از خدا را استنباط می‌کند.»
خدمات اجتماعی نوعی از عبادت است
مجید معارف در بخش دیگری از سخنرانی خود با اشاره به این نکته که در نگاه امام موسی صدر عبادتی که تقوا، خشوع و علم به بار نیاورد فایده‌ای ندارد، گفت: «از نظر امام صدر خدمات اجتماعی هم نوعی از عبادت است و بسیاری از مناسکی که مسلمانان به جا می‌آورند، عبادت نیست. ایشان به شدت روی عدالت اقتصادی و اجتماعی تاکید دارد و اسلام منهای عدالت را به رسمیت نمی‌شناسد.»
نویسنده کتاب «غدیر در آیینه قرآن و روایت» در پایان گفت: «با وجودی که اندیشه‌های امام موسی صدر حداقل ۴۰ سال پیش مطرح شده‌اند، اما جامعه ما هنوز هم به آن احتیاج دارد، چرا که هنوز هم پس از گذشت سی و چند سال از شروع انقلاب تاکنون برداشت‌های خرافی از دین می‌شود و امام با تمام این موارد مبارزه کرده است.»