خبرگزاری مهر، گروه جامعه – مسعود بُربُر: بر اساس یک نظرسنجی که در گروه تلگرامی محیط زیست مهر برگزار شد، نیمی از شرکت‌کنندگان با استفاده از این محصولات در هر شکلی مخالفند و نیمی دیگر به طور کامل یا با در نظرگرفتن شرایطی موافقند. ۱۵۶ نفر شرکت‌کننده در این نظرسنجی طیف وسیعی از متخصصان محیط زیست، متخصصان اصلاح نباتات، کارشناسان و خبرنگاران محیط زیست و کشاورزی و مدیران و مسئولان سازمان‌های درگیر را تشکیل می‌دهند.
پرسش این نظرسنجی به این شکل مطرح شد: نظر شما درباره تولید و استفاده از محصولات تراریخته (موافقان: اصلاح ژنتیکی شده/ مخالفان:دستکاری ژنتیکی شده) در کشور چیست؟
پاسخ‌ها شامل ۵ گزینه زیر بود که در پایان نظرسنجی درصدهای داخل پرانتز را از آن خود کرد:
۱- در هر صورت مخالفم (۵۰)
۲- در هر صورت موافقم (۱۲)
۳- با تولید آنها در کشور و نظارت نهادهای لازم موافق و با واردات آن مخالفم (۱۰)
۴- با واردات آن موافق و با تولید آن در کشور مخالفم (۲)
۵- صرفنظر از محل تولید، با استفاده از آنها به شرط رعایت محدودیت‌ها و ضوابطی موافقم (۲۶)
به این ترتیب مجموع تعداد موافقان (مطلق یا با در نظر داشتن شرایط) ۵۰ درصد محسوب شده و تعداد مخالفان نیز همین عدد را به خود اختصاص داد.
موافقان و مخالفان که ۱۵۶ نفر از مسئولان محیط زیست، استادان دانشگاه، خبرنگاران حوزه‌های مرتبط و همچنین فعالان محیط زیست و حوزه‌های مرتبط بودند که در کنار آرای اعلامی به توضیح نظر خود نیز پرداختند.
نگوییم دستکاری ژنتیکی، بگوییم اصلاح ژنتیکی
موافقان ترجیح می‌دهند واژه اصلاح ژنتیکی شده را برای محصولات تراریخته به کار ببرند. یکی از فعالان محیط زیست در موافقت با استفاده از محصولات تراریخته می‌گوید: امروزه سالهاست تمامی برنجهای کشت شده در کشور تراریخته هستند. راه کاهش مصرف سم و کود و مصرف کم آب در حال حاضر بهره‌گیری ضابطه‌مند از محصولات اصلاح ژنتیکی شده است.
وی ادامه می‌دهد: برایم جالب است بدانم کسانی که شرکت می‌کنند چه میزان این فناوری را می‌شناسند. من ابتدا از مخالفان بودم اما در حال حاضر معتقدم مخالفت قطعی با پدیده‌ای که تمام زندگی ما را در بر گرفته است به معنی رها کردن و عدم مدیریت آن خواهد بود. از دوستان تقاضا دارم در این زمینه بیشتر مطالعه کنند.
یک کارشناس ارشد رشته اصلاح نباتات در توضیح نظرش می‌گوید: با توجه به افزایش روزافزون جمعیت و نیاز بیشتر به غذا و از طرفی خشکسالی‌های پی درپی، وجود انواع تنش‌های زیستی و غیر زیستی از جمله آفات و بیماریها، علفهای هرز، سرما و گرما و شوری خاک و آب و آلاینده ها و ... موجب افزایش استفاده از کودها و سموم و همچنین کاهش محصول و عملکرد گیاهان شده است. بنابراین برای رفع این مشکل نیازمند گیاهانی با مقاومت بیشتر و عملکرد بالاتر هستیم که با دست‌ورزیهای ژنتیکی و اصلاح گیاهان می‌توان به این مورد دست یافت. بهتر است برای حمایت از اصلاحگران داخلی، با نظارت مراجع ذی‌ربط در تولید گیاهان تراریخته، با توجه به شرایط اقلیمی و ذائقه ایرانی از وارد کردن محصولاتی که در ایران تولید نشده و به‌دست دانشمندان و اصلاحگران داخلی قابلیت تولید دارند، جلوگیری شود.
یک مدافع دیگر کاربرد محصولات تراریخته ادعا می‌کند: کسی که تخصص مرتبط دارد و فناوری دقیق تراریخته را زیرسوال می‌برد حتما به دروغ بودن حرف خود واقف است و نیت دیگری دارد. باید واقعا به این سوال پاسخ بدهند که چرا روش‌های اصلاح ژنتیک و نباتات که با ورود ژن‌های نامطلوب و فقدان ارزیابی ایمنی زیستی و عدم بررسی وجود ژن‌های زیانبار همراه هستند قابل قبول هستند ولی با فناوری تراریخته که همه این ایرادات را رفع کرده و کشاورزی را متحول خواهد کرد دشمن هستند. چرا آمارسازی می‌کنند و چرا هر بیماری را به محصولات این فناوری نسبت می‌دهند. چرا گاو بلژیکی را به این فناوری نسبت می‌دهند و چرا ادعای ممنوعیت مصرف تراریخته در جهان را مطرح می‌کنند.
وی تأکید می‌کند: اصلاح ژنتیک چهار روش دارد که معلوم نیست چرا سه روش آن طبیعی تلقی می‌شود و متاسفانه به همین دلیل هیچ آزمایشی را از سر نمی‌گذراند حال آنکه روش‌های مطمئن‌تری از تراریخته نیستند. انتقال ژن به هر روشی صورت گیرد ممکن است موجب آثار مطلوب یا نامطلوب باشد. ژن‌های سرطان‌زا یا آلرژن و غیره هم می‌توانند طبیعی ایجاد شوند و هم غیرطبیعی. شما تصور می‌کنید استفاده از روش‌های سنتی اصلاح و یا مواد شیمیایی یا پرتوهای جهش زا برای اصلاح سنتی ارقام کشاورزی که فرایندی طبیعی تلقی شده است کاملا ایمن است و ژن نامطلوب ایجاد نمی‌کند. حال آنکه این روش‌ها همگی می‌توانند موجب ایجاد ژن‌ها و فنوتیپ نامطلوب و زیانبار شوند. اما چرا در ارگانیک و فرایندهای ارزیابی ایمنی زیستی به آنها حساسیتی نیست. چون در جایی تصمیم گرفته شده علیه یک روش جنجال شود و علیه یک روش خیر. من بسیار از روش ارگانیک لذت می‌برم و آن را می پسندم اما به نظرم نباید صرفا به ترجمه معیارهای ارگانیک از امریکایی‌ها و اروپایی‌ها اکتفا کرد. اگر مشکلی در معیارهای ارگانیک هست باید درباره آن مطالعه و بحث شود و اگر به نتیجه رسید اصلاح شود. محوریت سلامتی بهتر از محوریت طبیعی بودن است. این مطلب که القا شده هر چیز طبیعی خوب است اساسا غلط است چون واقعا معیار دادن برای امر طبیعی مشکل و تناقض آلود است و مرز بین طبیعی و غیرطبیعی را نمی‌توان مشخص کرد.
برخی مدافعان نیز بخشی از مطالبشان را به رد مقالات و آمارهایی که مخالفان تراریخته شاهد می‌آورند اختصاص دادند و این آمارها را «نادرست»، «غیرعلمی»، «دروغ» و جوسازی خواندند. در توضیح این نظر خویش نیز استدلال‌هایی متنوع از علمی نبودن روش‌های آزمایش در مقالات ارائه شده گرفته تا منافع سیاسی و مالی داشتن مخالفان را ارائه کردند. از میان این استدلال‌ها به نامه سرگشاده ۱۰۰ دانشمند برنده جایزه نوبل در اعتراض به مخالفت با مهندسی ژنتیک نیز اشاره شده است.
هنوز اثرات محصولات تراریخته را نمی‌شناسیم
مخالفان محصولات تراریخته تأکید دارند که از این محصولات با عنوان «دستکاری ژنتیکی شده» یاد کنند. مخالفان معتقدند که اصل احتیاط را در مورد محصولات دستکاری شده ژنتیکی باید رعایت کرد. طبق یک تعریف، رویکرد احتیاط آمیز یعنی انجام ندادن کاری که پیامدهای آن نامشخص و مخاطره‌آمیز است.
یکی از این مخالفان که در نظرسنجی گروه تلگرامی محیط زیست مهر شرکت کرده می‌گوید: بیشترین تاثیر این نوع محصولات از بین رفتن سلامتی و تاثیر مخربش بر کشاورزی است. موافقم که بهترین شکل ساماندهی و افزایش منابع غذایی، اصلاح روش های تولید، سموم و آبیاری است و غنی کردن خاک.
یک فعال محیط زیست نیز دلیل مخالفت خود با محصولات تراریخته را اینگونه توضیح می‌دهد: از آنجا که ما هنوز به اثرات واقعی این محصولات پی نبرده‌ایم و آزمایش‌هایی در اروپا و کانادا نشان از علائم و نشانه‌های منفی در مصرف کنندگان داشته و حدود ۹۰ درصد از این محصولات تراریخته بوسیله شرکت مونسانتو تهیه می‌شود که نیاز به سم‌های خودشان دارد و بذرها نیز فقط یک بار محصول می‌دهند و شرکت مونسانتو نیز کارنامه سیاهی در ساخت سم د. د.ت و بمب‌های شیمیایی کشتار جمعی دارد و دلایل مهم دیگری همچون نابودی بذر گونه‌های گیاهی بومی و اندمیک کشور در اثر گسترش مصرف این محصولات تراریخته، با استفاده از هر گونه بذر تراریخته در کشور مخالف هستم.
از سوی دیگر، مخالفان در پاسخ به نامه ۱۰۰ دانشمند برنده نوبل در درفاع از مهندسی ژنتیک به پاسخ یک پژوهشگر برجسته جهان در حوزه کشاورزی ارگانیک و عضو سازمان جهانی صلح سبز، اشاره می‌کنند که می‌گوید: اگر که چیزی به نام «یک راه حل اشتباه» وجود داشته باشد، برنج طلایی نمونه بارز آن است. برنج مورد نظر هنوز هم در حد یک پروژه تحقیقاتی است که با دستگاه تبلیغاتی مؤثری همراهی و حمایت می‌شود. یادمان باشد حتی اگر روزی این برنج افسانه‌ای هم آماده ورود به بازار شده و نتایج تحقیقاتی هم بر مطمئن و موثر بودن آن در راه مداوای بیماری‌های ناشی از کمبود ویتامین آ صحه نهند، باز هم نمی‌توان از آن به عنوان یک راه حل درست و راستین نام برد. واقعیتی که انتشار نامه یکصد دریافت‌کننده جایزه نوبل به سازمان جهانی صلح سبز هم نمی‌تواند در آن تغییری ایجاد کند. در حقیقت شرکت‌های حامی محصولات دستکاری شده ژنتیکی، در پی آن هستند تا محافل معتبر بین‌المللی، محصولاتی مانند برنج طلایی را که از لحاظ ژنتیکی تغییر پیدا کرده‌اند، بتوانند به عنوان راهکاری برای مبارزه با سوء تغذیه در جهان به رسمیت بشناسند.
یک کاربر دیگر نیز در پاسخ به یکی از موافقان که گفته بود با توجه به فراگیری محصولات تراریخته نمی‌توان آنها را حذف کرد می‌گوید: این استدلال که چون تراریخته ها زیاد هستند پس با آنها مخالفت نکنیم استدلالی سست و بی منطق است. مانند اینکه بگوییم چون تخریبات محیط زیست زیاد هستند (مانند سد سازی) پس باید با تخریبات محیط زیست کنار بیاییم.
وی تأکید می‌کند: اینکه مهندسی ژنتیک در محدوده کشاورزی به یک بن بست برخورد کرده است، واقعیتی است که به مرور آشکارتر می شود. راه حل برای رهایی از این بن بست مدتهاست که وجود دارد: کشاورزی اکولوژیکی بدون مصرف بذرهای تراریخته. یکی از بزرگترین نگرانیها در کاشت بذرهای تراریخته پرورش علفهای هرز بسیار مقاوم (superweeds) است، که ناشی از مصرف بی اندازه گلیفسات موجود در علف کش پرفروش Roundup ساخت کمپانی مونسانتو است. اکنون در تلاش برای پاسخگویی به این مشکل، مونسانتو و شرکت دو پونت به توافق رسیده اند تا یک علف کش قویتر برای همراهی با بذرهای تراریخته ارائه دهند.
یک پزشک مخالف محصولات تراریخته که در زمینه پزشکی اکولوژیک مطالعه می‌کند نیز می‌گوید: گزارش‌های فراوانی در مورد اثرات سوء محصولات تراریخته بر سلامت وجود دارد.
دو کاربر دیگر در مخالفت با محصولات تراریخته نیز می‌گویند: دو ایراد اساسی که به محصولات دستکاری ژنتیکی شده گرفته می شود. یکی اثرات منفی اکولوژیک و دیگری اثرات منفی بر سلامتی. وقتی یک محصول دستکاری ژنتیکی شده در محیط رهاسازی شود به دلیل سازوکارهای بسیار پیچیده اکوسیستم ممکن است با بسیاری از موجودات زنده پیرامون خودش مرتبط شود و بر آنها تاثیر بگذارد. ما هنوز از بسیاری از این تاثیرات اطلاعی نداریم هم به دلیل آنکه این فناوری نسبتا جدید است و برای تشخیص اثرات دراز مدت آن به زمان و مطالعه ی بیشتری نیاز هست و هم به دلیل قدرت گسترده تولید کنندگان این محصولات که باعث شده انجام تحقیقات مستقل و انتشار نتایج تحقیقات در بسیاری از نقاط دنیا به آسانی قابل انجام نباشد. طرفداران رهاسازی این محصولات به مخالفان، ایراد کمبود مستندات را می گیرند ولی همین ایراد به خود آنها هم شدیدا وارد است. در ضمن وقتی ما از تاثیر یک پدیده بر سلامت خود و اکوسیستم خود مطمئن نیستیم منطقی ترین و ساده ترین راه این است که تا حصول اطمینان از آن استفاده نکنیم و آن را به محیط هم وارد نکنیم.
مخالفان نیز مدافعان را متهم می‌کنند که منافع شخصی و مالی در حوزه محصولات تراریخته دارند و منافع ملی و سلامتی مردم را فدای منافع شخصی خود می‌کنند.
نظرسنجی جانبدارانه بود، به نفع طرف مقابل
نکته جالب توجه در نظرسنجی این بود که هر دو گروه شرکت کننده در نظرسنجی (موافقان و مخالفان) معتقد بودند نظرسنجی یکسویه و جانبدارانه طراحی شده و هر کدام طراحی نظرسنجی را به نفع دیگری می‌دانستند.
موافقان تراریخته معتقدند کاربرد کلمه «دستکاری ژنتیکی شده» در نظرسنجی نظر کاربران را تحت تأثیر قرار خواهد داد. موافقان می‌گویند: این اصطلاح و واژه به درستی بیان نشده است. ما دستکاری ژنتیکی نداریم. در واقع اصلاح ژنتیکی داریم که واژه عامیانه‌تر آن تراریخته است. وقتی شما می‌نویسید تراریخته (دستکاری ژنتیکی) چه توقعی از رای افراد دارید!؟ در ضمن در گروهی که نظرسنجی برگزار شده اغلب طرفداران محیط زیست هستند و برخوردشان به علت عدم تخصص کافی متاسفانه احساسی است. پس این جامعه آماری مورد قبول نیست.
یکی خبرنگار موافق با محصولات تراریخته می‌گوید: من به عنوان یک موافق صد در صد تولید محصولات تراریخته به علت اینکه در صورت سوال از واژه نامانوس و غیرعلمی «دستکاری ژنتیکی» به جای واژه صحیح «اصلاح ژنتیکی» استفاده شده که خود مسلما در رای مخاطبین تاثیرگذار خواهد بود از رای دادن امتناع می‌کنم.
از سوی دیگر مخالفان می‌گویند: سوالات این نظرسنجی جهت دار است. سه گزینه از پنج گزینه این نظرسنجی یک مفهوم دارند یعنی حمایت از آزادسازی کشت تراریخته در ایران (گزینه‌های ۲ و۳ و ۵). ضمنا گزینه ۴ اینگونه القا می‌کند که فعالان محیط زیست مخالف تراریخته ها در ایران، موافق واردات تراریخته هستند در حالیکه هیچ یک از فعالان محیط زیست در این تجارت کثیف نقشی ندارند. اینگونه نظرسنجی بر اساس ضوابط بی اعتبار است.
یک کاربر دیگر با تأکید بر اینکه برای اهل فن واضح است که سوالات جهت دار است می‌گوید: سوالات جهت دار و بی اعتبار است. وقتی ۳ گزینه از پنج گزینه به نفع آزادسازی کشت تراریخته در ایران است پس طراح سوال ها هدف خاصی را دنبال می کند.
فعال محیط زیست دیگری در پاسخ به او تصریح می‌کند: طبیعتاً و به طور کلی دو پاسخ آری و خیر بیشتر نداریم. اما در این میان شرایط بینابینی هم وجود دارد که «با این شرایط خاص» موافقم یا مخالفم. از طرفی هرچقدر هم تعداد گزینه‌ها زیاد باشد و جهت دار، مهم پاسخ افراد است. به هر حال یک گزینه مخالفم وجود دارد که می‌شود آن را انتخاب کرد.
البته همه انتقادها هم متوجه یکسویه بودن نظرسنجی نبود. یک خبرنگار حوزه محیط زیست و منابع طبیعی معتقد است: سئوالات مبهم و کلی است. در محصولات تراریخته سطح دخالت خیلی مهم است و گاهی از پایه مقاوم گونه ژن به گیاه منتقل می‌شود و گاهی از یک موجود زنده دیگر مثل حشره! شرایط در این موارد با هم فرق می‌کند.
کاربر دیگری هم معتقد است که نظرسنجی حتما می توانست بهتر باشد ولی سوالات این نظرسنجی بر این مبنا تعریف شده است که موافقان دو دسته‌اند: موافق مطلق و موافق با تولید داخلی. مخالفان هم همین طور: مخالف مطلق و مخالف با تولید داخلی. این مسئله به خوبی روشن است.
یک کارشناس دیگر حاضر در گروه نیز می‌گوید: تلاش شما برای رسیدن به حقیقت درباره تراریخته و دستکاری ژنتیکی بذرها می‌تواند از نیت خیرخواهانه شما برای مردم و سرزمینتان سرچشمه بگیرد اما برای رسیدن به نتیجه درست لازم است روش تحقیق روشن و جامع نگری تعریف کنیم. بیش وکمی شمار افراد موافق یا مخالف با یک موضوع به هیچ وجه به معنی درستی یا نادرستی آن موضوع نیست.
کاربر دیگری نیز معتقد است: موضوع بسیار با اهمیت است و ذی‌نفعان تراریخته می‌توانند از نتایج آن سوء استفاده کنند. نظرسنجی زمانی باید انجام شود که حداقل اطلاع‌رسانی برابری در خصوص جنبه‌های مثبت و منفی این محصولات در ابعاد مختلف انجام شده باشد و مخاطب شما دقیقا بداند در مورد چه محصولی صحبت می‌کنیم. این نظرسنجی ها می تواند مبنای تصمیمات قرار گیرد و نباید ارزش گزارشهایی که قرار است بر مبنای این نظرسنجی ها انجام شود را دست کم بگیرید. شرایط باید کاملا درست تعریف شود.
یک فعال محیط زیست هم تصریح می‌کند: وقتی عامه مردم هنوز آگاهی درستی از دستکاری ژنتیک ندارند چطور می‌شود از آنها نظرخواهی کرد؟ باید یک نظرسنجی شود که اصلا می‌دانید دستکاری ژنتیک چیست و می‌دانستید که سویا و ذرت و روغن‌های تراریخته مصرف می‌کنید؟ به نظرم بیش از ۸۰ درصد مردم اطلاع ندارند که چه می‌خورند و این دستکاری چگونه انجام می‌شود و چه عوارضی دارد.
یک کارشناس تنوع زیستی هم گزینه‌های موجود در نظرسنجی را ناکافی می‌داند و توضیح می‌دهد: نظر من با گزینه‌های موجود کمی متفاوت است، من با تحقیقات بیشتر روی محصولات تراریخته موافقم.