به گزارش خبرگزاری مهر، هدف از این برنامه تحقیق و پژوهش درباره ویژگی‌های موسیقی موغامی آذربایجانی عنوان شده است. از جمله حاضرین در این برنامه می توان به عباداله فتح الهی شهردار سابق تبریز و مدیرعامل و عضو هیأت مدیره سازمان نوسازی شهر تهران اشاره کرد.
موغامات آذربایجان مجموعه‌ای گرانجای در موسیقی جهانی به شمار می‌رود
حسین محمدزاده صدیق در برنامه «جستاری در موسیقی آذربایجانی» که به بررسی موسیقی موغامی آذربایجانی اختصاص داشت، در فرهنگسرای مهر گفت: موسیقی را در گذشته «صناعت» می‌نامیدند و به علم موسیقی، صناعة الالحان می‌گفتند. این استاد دانشگاه زبان و ادبیات ترکی و فارسی دانشگاه های ایران ادامه داد: صناعت را از آن جهت گفته‌اند که آن را حرفه و صنعت نه، بلکه هنر (Art) می‌دانستند. «ابن سینا» در کتاب «شفاء»، آن را جزو ریاضیات می‌شمارد و ابونصر فارابی معروف به معلم ثانی موسیقی را به سه نوع ملذّ (نشاط انگیز)، منفعل (احساس انگیز) و مخیّل (خیال انگیز) تقسیم می‌کند.
به گفته حسین محمدزاده صدیق، امروز در کنار موسیقی بیهوده و مبتذل، دو نوع موسیقی مفید و موسیقی متعالی (حماسی یا عرفانی) داریم که در آن، گذشته از بیدارسازی احساسات متعالی انسان و تلطیف ذوق بشری، فواید و نتایج دنیوی نظیر رفع خستگی، معالجه‌ی امراض و غیره نیز نهفته است. مولف کتاب رسالات کهن موسیقی ایران ادامه داد: در باب علم و فن موسیقی، از صدر اسلام تا کنون رسالات معتنابهی به عربی، ترکی و فارسی تالیف شده است که آن را می‌توان در سه دسته رسالات فقهی، رسالات غنایی و رسالات علمی و فنی بررسی کرد.
به گفته حسین محمدزاده صدیق مطالب نظری نوع نخست از سوی علما و فقها و با استناد به دلایل قرآنی و با تکیه بر باورها و اعتقادات دینی و مذهبی نگاشته شده است. در این دسته از مطالب در برخی از رساله‌ها مطالب موسیقایی در نفی و در بعضی دیگر در اثبات آن آمده است. این استاد دانشگاه افزود: از مؤلفان رسالات دسته‌ی نخست می‌توان ملا محسن فیض کاشانی و ملا محمد باقر سبزواری را نام برد که موسیقی را ذاتاً حرام نمی‌دانند و معتقدند که آواز خوش و نوا و آهنگ اگر سبب پیدایش گناه نشود، حلال است. امام محمد غزالی، شیخ انصاری، شیخ صدوق و دیگران هم در این زمینه سخن گفته‌اند.
او گفت: رسالات غنایی اغلب منظوم است مانند ساقی‌نامه‌ها و نی‌نامه‌ها که بیشتر آن‌ها در کتاب «تذکره‌ی میخانه» معرفی شده‌اند. کتاب «هفت جام» اثر ملا محمد فضولی نیز یک رساله‌ی منظوم غنایی موسیقایی است که در آن هفت بحث وجود دارد. بحث نخست با نی، بقیه با دف، چنگ، عود، سه‌تار، طنبور، قانون و خود مطرب پیش کشیده می‌شود.
استاد دانشگاه زبان و ادبیات ترکی و فارسی در دانشگاه های ایران ادامه داد: رسالات فنی موسیقی از سوی علمای موسیقی پژوه که در موسیقی عملی نیز دست داشته‌اند، تالیف شده است و در اصل به دو بخش مهم: تالیف و ایقاع تقسیم می‌شوند.
او گفت: در بخش «علم تالیف» از صوت و چگونگی تولید آن و عوامل مؤثر در آن و صفات صوت یعنی زیری و بمی و بلندی و سستی صدا و اصوات موسیقایی یا آوازهای خوشایند یعنی نغمات و وجوه تمایز نغمات به لحاظ زیری و بمی و ابعاد، و انواع ابعاد و نغمات متفق و متنافر و نیز انواع اجناس از قوی و معتدل و ملایم و ترتیب جمع و تفریق ابعاد و تصنیف و تضعیف و انتقالات یعنی رفتن از زیر به بم و یا برعکس و جز آن بحث می‌شود.
به گفته حسین محمدزاده صدیق، در بخش «ایقاع» موضوع بحث «ضرب» یا وزن است. واحد وزن در ایقاع، «نقره» است و علم ایقاع در واقع اندازه‌گیری زمان نقره‌ها محسوب می‌شود. ایقاع در موسیقی همان عروض در شعر است. علامت رایج آن برای تشخیص وزن آهنگ، «تُن» بود که با تعداد آن، ضرب وزن و آهنگ تشخیص داده می‌شد.
او از میان رسالات فنی موسیقی به نام و عنوان برخی از آن‌ها اشاره کرد: استخراج الاوتار فی الدائره اثر ابوریحان بیرونی، دانشنامه‌ی علایی از ابن سینا، مجمل الحکمه، فصوص روحانی، برگردان‌های فارسی از الادوار، رساله‌ی چنگ، خلاصة الافکار فی معرفة الادوار از صیرفی تبریزی، درة التاج لغرّة الدّباج از خواجه مسعود شیرازی، مغنی‌نامه، طرب نسیمی، رسالات عبدالقادر مراغه‌ای، الادوار (ترکی)، مجالس (ترکی)، دیوان شعر (ترکی))، کنز الالحان، مقاصد الالحان، جامع الالحان، کنز التّحف، زبدة الادوار، زوائد الفوائد، نقاوة الاثار، نفائس الفنون، رساله‌ی جامی، مناظره‌ی صاحبدل و چنگ، هفت جام، صیحه و صدا، قطعه‌ی منظوم، رقعه‌ی صائب، رساله‌ی بنایی، بهجت الرّوح، انیس الارواح، رساله‌ی حافظ صدر، سلطانیه، احیاء‌الملوک، تعلیم النّغمات، کرامیه، منظومه در بیان علم موسیقی، منظومه‌ی رمل، منظومه‌ی هزج، مقامات السّالکین، رساله‌ی کوکبی، مصطلحات موسیقی، رساله‌ی غزنوی، بحر محیط، بحور الالحان، غنا در موسیقی، اذکاریه، مجمع الادوار.
موغامات در آذربایجان تکامل کم نظیری یافته است
حسین محمدزاده صدیق ادامه داد: آذربایجان از مناطقی است که موسیقی متعالی در آنجا رشد و تکامل کم نظیری یافته است. بخشی از آن موسیقی «موغامات» است که در کنار موسیقی «عاشیقی» و به عنوان یک موسیقی رسمی و کلاسیک پدید آمده و رشد کرده است.
او گفت: اصطلاحات و نام‌های موغام‌های آذربایجانی با نمونه‌های فارسی آن مشابه و گاه عین هم است. اما ویژگی مهمی این دو را کاملا از هم جدا می‌سازد و آن این است که در موسیقی موغامی آذربایجان حس قهرمانی و جسارت در شنونده ایجاد می‌شود. پویایی و دینامیسم جانداری در این موسیقی نهفته است. حتی در موغام‌های محزون و غم انگیز نیز این پویایی حس می‌شود.
به گفته مولف کتاب «عاشیقلار» از گذشته‌های دور در باب موغامات آذربایجان کتاب‌های با ارزشی نگاشته شده است که صاحبان این کتاب‌ها را می‌توان «موغامات‌پژوه» نام داد.
او گفت: یکی از اینان «صفی الدین اورموی» بود که آثار خود را به عربی و به ترکی بر جای گذاشته است. مهم‌ترین اثر وی «الادوار فی حل الاوتار» نام دارد که در آن ۱۲ موغام را معرفی کرده است. این کتاب تا کنون سه بار به فارسی و چندبار به ترکی ترجمه شده است.
صدیق ادامه داد: در آذربایجان به قراری که گفته می‌شود، موسیقی‌دان‌ها برای هر ماه یک دستگاه با سی شعبه ساخته بودند، یعنی موسیقی ۱۲ دستگاه اصلی و هر یک از آن‌ها ۳۰ شعبه‌ی فرعی داشت. موغام‌ها هم دوازده گونه است و از این رو این دوازده موغام را عزیر حاج بیگلی به قصری مانند می‌سازد که ۱۲ ستون آن را موغام‌ها و ۶ برج آن را ۶ آواز تشکیل می‌دهند.
استاد دانشگاه ترکی آذربایجانی، ۱۲ موغام را شامل ۱- عشاق، ۲- نوا، ۳- بوسلیک، ۴- راست، ۵- عراق، ۶- اصفهان، ۷- زیرافکند، ۸- بزرگ، ۹- زنگوله، ۱۰- رهاوی، ۱۱- حسینی، ۱۲- حجاز. و شش آواز را شامل ۱- گواشت، ۲- گردانیه، ۳- سلمک، ۴- نوروزی، ۵- مایه، ۶- شهناز، عنوان کرد.
او عبدالقادر مراغه‌ای را یکی دیگر از بزرگ‌ترین نظریه پردازان بزرگ موغامات دانست و گفت: وی در قرن نهم زندگی می‌کرد و آثار مهمی به ترکی و فارسی از خود بر جای گذاشته است. که کتاب ترکی وی «مجالس» نام دارد , دو کتاب فارسی «مقاصد الالحان» و «جامع الالحان» نیز از اوست و در همه‌ی آن‌ها از ابداعات خود در موسیقی موغامی سخن گفته است. او کتاب «الادوار» اورموی را هم به ترکی ترجمه و شرح کرده است. پسر او و نوه‌اش هم صاحب آثاری در موسیقی موغامات هستند. از اولی «نقاوة الاثار» و از دومی «مقاصد الادوار» بر جای مانده است.
صدیق ادامه داد: عبدالقادر مراغه‌ای به هر یک از ۱۲ مقام آذربایجانی و گوشه‌های آن، اشعاری نیز سروده که بخشی از آن‌ها را در انتهای کتاب «مقاصد الالحان» آورده است.
او گفت: علاوه بر آثار «صفی الدین» و «عبدالقادر»، «میر محسن نواب» در قرن گذشته در کتابی موسوم به «وضوح الارقام» از ۷ موغام اساسی به نام هفت روز هفته به این شرح حرف می‌زند: ۱- راست، ۲- شور، ۳- سه‌گاه، ۴- شوشتر، ۵- چهارگاه، ۶- بیات شیراز، ۷- همایون و نزدیک ۷۰ شعبه بر آن‌ها می‌شمارد مانند شهناز، حجاز، قطار و غیره که در مجموع بدنه‌ی قصر موسیقی موغامی آذربایجان را تشکیل می‌دهند.
گونه های اصلی موغامات آذربایجان
استاد دانشگاه زبان و ادبیات ترکی و فارسی دانشگاه های تهران گفت: پژوهندگان امروزی، گونه‌های اصلی موغامات آذربایجان را در ۱۴ گونه ارزیابی می‌کنند. آن ۱۴ گونه چنین‌اند: ۱- راست، ۲- بایات قاجار، ۳- ماهور هندی، ۴- اوتار ماهور، ۵- زابل سه‌گاه، ۶- خارج سه‌گاه، ۷- شور، ۸- بیات شیراز، ۹- چهارگاه، ۱۰- همایون، ۱۱- شوشتر، ۱۲- شهناز، ۱۳- رُهاب، ۱۴- بیات کرد.
موغامات موسیقی متعالی ایرانی
به گفته حسین محمدزاده صدیق، امروزه موغامات آذربایجان مجموعه‌ای گرانجای در موسیقی جهانی به شمار می‌رود و آثار پژوهشی متعددی به زبان‌های مختلف در باب آن تالیف و تصنیف شده است و در دانشگاه‌های جهان دقایق و ظرایف آن تدریس می‌شود. در کشور ما نیز بعد از انقلاب اسلامی به این مجموعه به عنوان موسیقی متعالی توجه و اعتنا می‌شود.
موغامات از احساسات پاک مردم آذربایجان نشات می گیرد
همچنین در این برنامه میرجعفر حیدری (عاشیق ایمران) استاد موسیقی آذربایجانی در دانشگاه های هنر و سوره به تشریح انواع دستگاه ها در موسیقی موغامی آذربایجانی پرداخت.
عاشیق ایمران در برنامه «جستاری در موسیقی آذربایجان» که به بررسی موسیقی موغامی آذربایجانی تعلق داشت، گفت: دستگاه های موغام نوعی موسیقی است که از احساسات پاک و عواطف ظریف و فسونکار و فرهنگ و ادب و هنر لایزال مردم آذربایجان سرچشمه می گیرد و یکی از با ارزش ترین میرات فرهنگی مردم آذربایجان است.
مردم آذربایجان به موسیقی موغامی عشق می ورزند
استاد دانشگاه هنر و سوره در برنامه جستاری در موسیقی آذربایجانی که در فرهنگسرای مهر برگزار شد و به بررسی موسیق موغامی آذربایجانی اختصاص داشت، توضیح داد: مردم آذربایجان به موسیقی موغامی عشق می ورزند و مضمون آن را آسان می فهمند.
او گفت: حتی کسانی که با علم و هنر موسیقی آشنایی ندارند، تا حدودی آن را یاد می گیرند و گاهی، یکی از شعبات و یا تمامی « موغام» را با یکی از سازهای آذری می نوازند و یا زمزمه می کنند.
به گفته حیدری موغام نوعی موسیقی است که به صورت ظریف و پراحساس و روح بخش، اجرا می شود و تاثیرات روحی و روانی بسیار دارد.
او گفت: «مقام» در اصل، ستون فقرات «موغام» است و از یک سری پرده های کوک شده، حول یک نت ( به عنوان محور مقام) تشکیل یافته است و بر اساس آن پرده، اجرا می شود.
تاثیرات روحی و روانی موغام
ایمران حیدری استاد موسیقی آذربایجانی در دانشگاه های هنر و سوره گفت: اخیرا دانشمندان درمورد اثرات انسان ساز و نیروی شفابخش موسیقی به نتایج شگفت انگیزی دست یافته اند، به طوری که ، اطباء در معالجه اشخاص معلول و بیماری های وخیم و تسکین درد از موسیقی اصیلی بهره گرفته و موسیقی درمانی کرده اند. او به کاهش زمان اجرای موغام از ۳-۲ به ۱۵-۲۰ بر اساس پیشرفت و تکامل قدرت درک انسان، اشاره کرد.
او گفت: انتخاب شعر، توسط خواننده (آواز خوان) از عوامل مهم و تعیین کننده است، زیرا هیچ آهنگی بدون کلام و شعر و بدون معنا، مضمون موسیقی محسوب نمی گردد. همچنان که هرچرخی و هر وسیله گردانی نیازمند محوری است.
او گفت: وزن شعر( عروض) در خلق آثار موسیقی و موغام و وزن (ریتم) آن ها تاثیرات اساسی داشته است، اگر شعر زیبا نبود، ملودی های زبا و افسانه ای موغامات نیز خلق نمی شدند.
معرفی دستگاه های موسیقی موغامی
ایمران حیدری، ضمن معرفی دستگاه های موغام آذربایجانی ادامه داد: در ابتدای دستگاه های موغام درآمد اجرا می شود و در واقع درآمد سنگ پایه هر دستگاه موغام است.
به گفته ایمران حیدری در دستگاه های موغام همراه با آواز، همیشه در آمد و برداشت و بعد شعبه مایه اجرا می شود و معمولا دستگاه های موغام بدون مایه نیستند. بدین ترتیب معلوم می شود که مایه در هر دستگاهی شعبه بزرگ مرکزی محسوب می گردد.
او در ادامه به توضیح اصطلاحات موسیقی موغامی از جمله «مایه»، «گوشه» و «آواز» پرداخت.
استاد موسیقی آذربایجانی دانشگاه های هنر و سوره درباره موغام «راست» توضیح داد: موغام راست در هنر موسیقی همه ولایت(اسلامی) وجود دارد. این موغام در سده های میانه به عنوان اولین دستگاه و پایه و مبنای سایر موغامات محسوب می گردید و موسیقی شناسان آن را ریشه اصلی و مادر سایر موغام ها می دانند.
او در ادامه به بررسی موسیقی شور، سه گاه، خاوران، عراق، پنجگاه و راک پرداخت.
ایمران حیدری درباره دستگاه موسیقی «عراق» توضیح داد: "عراق" پنجمین موغام از ۱۲ موغام کلاسیک خلق های خاورمیانه و خاور نزدیک است و در اثر تغییراتی به عنوان شعبه در موغامات آذربایجانی مورد استفاده قرار می گیرد.
او گفت: این شعبه در موغام های راست، سه گاه، ماهور هندی و رهاب به عنوان کادانس اجرا می شود و در شنونده احساس هیجان و عظمت و مجذوبیت را پدیدار می سازد.
ایمران حیدری درباره دستگاه «شور» توضیح داد: شور در زبان فارسی به مفهوم عشق نیز آمده است. این دستگاه دارای ملودی روان و متین و عاشقانه است و می توان آن را به رودخانه خروشانی تشبیه کرد که از ترکیب جویبارهای کوچک حاصل آمده و خروشان پیش می رود.
به گفته ایمران حیدری، دستگاه شور ایرانی در بین خادمین موسیقی و مردم ایران از اعتبار خاصی برخوردارست و ملودی های تصانیف و رقص و آوازهای زیادی براساس آن پدید آمده اند.
استاد موسیقی آذربایجانی در برنامه «جستاری در موسیقی آذربایجانی» در فرهنگسرای مهر توصیح داد: برخی از خوانندگان با برخورداری از مهارت های خاص می توانند طرف زیبا و مختلفی را در اجرای موغام ارائه دهند و موجب سردرگمی تار زن و گروه نوازده کم تجربه شوند. بدین جهت لازم است تا نوازنده ها با یادگیری و تمرینات مداوم سطح مهارت خود را ارتقا دهند.
توضیحاتی درباره انواع موغام
ایمران حیدری، زابل سه گاهی را قدیمی ترین و متداولترین نوع سه گاه دانست و گفت: زابل سه گاهی دوستداران بسیاری در بین مردم دارد. این موغام را «اورنا سه گاه» نیز نامیده اند. زیرا در منطقه صوتی وسط نواخته و یا خوانده می شود و تن مایه آن همانند اورتا سه گاه،صدای می است. البته با این تفاوت که اورتا سه گاه در نت می اکتاو اول و مایه زابل سه گاه، یک اکتاو پایین و در اکتاو کوچک اجرا می شود، یعنی شش تن با هم تفاوت دارند.
او در این برنامه تخصصی درباره دستگاه «همایون» گفت: همایون هفتمین از دستگاه های موسیقی موغام آذربایجان و نیز یکی از شعبه های موسیقی کلاسیک مردم خاور نزدیک است.
او گفت: این واژه به مفهوم مرغ جنت و سعادتمند نیز آمده است.
ایمران حیدری همچنین در بخشی از حصبت های خود به موغام های با حجم کوچک اشاره کرد و گفت: این موغام ها حجم کوچکی دارند و به همین سبب تعداد شعبات و گوشه های آن ها کمتر و در حدود ۳ تا ۵ عدد است.
او از جمله موغام های کم حجم در موسیقی ملی حرفه ای مردم آذربایجان به قاتار، بایات کورد، دشتی، رهاب و شهناز اشاره کرد.
اجراهای گروه موسیقی موغامی «ایلقار»
پس از هر بخش از صحبت های تخصصی و کارشناسی، گروه موسیقی موغامی «ایلقار» اجرایی شورانگیز در دستگاه مورد بحث انجام می داد.
از جمله دیگر بخش های این برنامه موسیقیایی تخصصی می توان به دکلمه غزلیات ترکی از محمد فضولی شاعر و عارف ایرانی که در قرن هشتم می زیست اشاره کرد. برنامه «جستاری در موسیقی آذربایجانی» که به بررسی موسیقی موغامی آذربایجانی اختصاص داشت با همکاری انجمن ادبی صابر برگزار شد.