خبرگزاری مهر، گروه استانها- پروین قادری دانشمند: خانه‌هایی که در کنار هم محله شدند و محله‌هایی که باهم یک شهر شدند. چند خانواده در یک حیاط، هر خانواده یک اتاق و گاه تنها پیوندشان همسایگی بود و همین پیوند خود دل‌بستگی و قرابتی بی‌اندازه را رقم می‌زد.
فضای محله‌ها موجب نزدیکی و صمیمیت افراد بود، در نبود صاحب‌خانه همسایه پذیرای مهمانش بود زیرا که مهمان را برکت خانه می‌دانستند و این گونه برای تکریم «حبیب خدا» از هم سبقت می‌گرفتند.
آن‌هایی که از دوردست‌ها آمده بودند باآنکه گاه دین و باورهای متفاوتی داشتند، خیلی زود با ساکنان قدیمی محله همسایه می‌شدند انگار که سال‌ها یکدیگر را می‌شناختند، هیچ‌کدام نسبت به هم احساس غریبی نمی‌کردند زیرا همسایگان عزیزترین و نزدیک‌ترین کسان هم بودند.
هیچ‌چیز را از هم دریغ نمی‌کردند، اخلاق و ادب معیار رفتارشان بود، شور و حال بازی‌های کودکان کسی را نمی‌آزرد، نوجوانی و جوانی بچه‌های محل در عالم رفاقت و معرفت در کوچه و پس‌کوچه‌ها سپری می‌شد.
در شادی‌های هم سهیم بودند و همراه و در غم هم سوگوار می‌شدند، و این‌گونه در محله‌های مختلف شهر همه لحظات و روزها خاطره می‌شدامانت‌داری ارزشی نیکو و همه‌گیر بود، به هنگام سفرهای دور و نزدیک خانه و اهل خانه را به‌رسم امانت به چشمان پاک همسایه می‌سپردند و در سایه این همزیستی بی غل و غش زندگی و خوابشان آرام بود.
در دعوای همسایگی کمتر به محکمه می‌رفتند، آموخته بودند که ببخشند و روزگار به کینه نگذرانند، در شادی‌های هم سهیم بودند و همراه و در غم هم سوگوار می‌شدند، و این‌گونه در محله‌های مختلف شهر همه لحظات و روزها خاطره می‌شد؛ خاطراتی که هنوز در حافظه تاریخی شهر وجود دارد و ماندگار شده است.
مرگ محله‌ها
با گسترش روند شهرنشینی شاهد تضعیف جایگاه محله‌ها هستیم به‌طوری‌که این امر در سبک زندگی امروز خانواده‌ها و افراد در شهرهای مختلف تأثیر خود را گذاشته است.
از دست رفتن هویت محله‌ها موجب کمرنگ شدن تعلق‌خاطر شهروندان به شهرها شده و همبستگی اجتماعی را کاهش داده است؛ موضوعی که بی‌ارتباط با تضعیف سرمایه اجتماعی نخواهد بود.
استحاله انسان شهری در میان سنگ و آهن، خیابان‌های شلوغ و پرترافیک و آپارتمان‌های آسمان‌خراش معضل زندگی امروز شهری است، انسانی که حالا به‌جای مناسباتی که پیش از این در ساختار محله‌ها جاری بود در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی غرق‌شده است.
این تغییر سبک زندگی موجب گسترش عرصه خصوصی افراد شده و با محدود شدن مناسبات اجتماعی در عرصه عمومی شهروندان باهم بیگانه شده‌اند.
این در حالی است که در ساختار محله‌ها در قالب شهرسازی گذشته ایران فضاهای عمومی متعددی اعم از مساجد، میدان‌ها، گذرها، زورخانه‌ها و ... در نظر گرفته می‌شد و همین امر قابلیت ویژه‌ای را برای شکل‌گیری اجتماعات و تعلقات محله‌ای فراهم می‌کرد.
طی دهه‌ها و سالهای اخیر با رشد شهرسازی مدرن سبک زندگی مردم نیز تغییرات جدی داشته و محله و کارکردهای آن تقریباً یا از بین رفته و یا بسیار کمرنگ شده است که تأثیر این موضوع را می‌توان در تغییر ارزش‌های فرهنگی و مناسبات اجتماعی اعم از مردم‌داری، همسایه داری، سرکشی به نیازمندان و کمک به همسایه، صله‌رحم، مشارکت اجتماعی، همدردی و ... دید، موضوعی که برای جامعه ایرانی و سبک زندگی ایرانی- اسلامی یک زنگ خطر محسوب می‌شود.
در این گزارش سری به محله‌های قدیمی شهر همدان زده و در محله «جولان» قدم می‌زنیم، جایی که هنوز بزرگ‌ترها از گذشته‌های آن خاطره‌ها دارند.
میدانچه‌ای برای دسترسی به همه خدمات
«همدان» پیشینه ای کهن دارد به‌طوری‌که در دوره اشکانی و ساسانی یک مرکز مهم اداری- بازرگانی بوده و به‌مرور بر محور مسجد جامع و بازار گسترش‌یافته و موردتوجه قرارگرفته است.
شهر همدان از ساختارهای مذهبی همچون مساجد و آرامگاه‌ها برخوردار بوده و تعدد محله‌ها و مراکز محله‌ای با بناهایی همچون مساجد و بناهای عمومی همراه بوده که شمه‌ای از اوضاع اجتماعی و ساختار معماری محلات شهر همدان را بیان می‌کندشهر همدان از ساختارهای مذهبی همچون مساجد و آرامگاه‌ها برخوردار بوده و تعدد محله‌ها و مراکز محله‌ای با بناهایی همچون مساجد و بناهای عمومی همراه بوده که شمه‌ای از اوضاع اجتماعی و ساختار معماری محلات شهر همدان را نشان می‌دهد.
همدان درگذشته‌های نه‌چندان دور دارای محله‌ها و آبادی‌های فراوانی بوده و نزدیک به ۳۰ کوی و محله داشته که به دو صورت «گره» و حالت «مطول» یا «دراز» طراحی و ساخته‌شده بودند.
کوی گرد و دایره‌ای دارای میدانچه ای در وسط بوده که به آن «چمن» می‌گفته‌اند زیرا در وسط هر یک از این میدان‌ها علاوه بر حوض آب، چاه، چشمه و قنات، چمن‌کاری و گل‌کاری نیز شده بود و در اطراف هر یک از این چمن یا میدان‌ها تأسیساتی از قبیل مسجد، حمّام، نانوایی، قصابی و چند دکان بقّالی و عطّاری وجود داشته است.
ساخت این نوع چمن‌ها به این صورت کاملاً هدف‌دار بوده و همه‌چیز اهل محل از مسجد گرفته تا حمّام و نانوایی و آب چاه و قنات در دسترس بوده و به‌خوبی از آن استفاده می‌کردند.
محله یا «کوی دراز» نیز به‌صورت یک راستای بلند که عرض آن از کوچه‌های معمولی پهن‌تر بود شکل‌گرفته و عیناً مثل چمن‌ها، در این ساختار نیز مسجد، حمام و مغازه‌ها در اطراف این محوطه قرار داشته و هر یک از این مجموعه‌ها را یک محله می‌گفتند.
البته وسعت این محله‌ها در ظاهر بیش از چمن‌ها بوده به‌طوری‌که در هر محله چند حمام و مسجد و بازارچه وجود داشته و حتی روابط اقتصادی و عاطفی بین ساکنان هر یک از این محلات با محلات دیگر غالباً مبتنی بر اصول مخصوص و تعصبات ویژه‌ای بوده و هر محله به‌صورت کدخدانشین یا کدخدامنشی اداره می‌شده است.
۳ محله باقی‌مانده
از ۳۰ محله‌ای که در شهر همدان وجود داشته است تنها محلۀ بنه بازار، محلۀ بازار، محلۀ میدان میرعقیل، محلۀ کبابیان، محلۀ کولانج، محلۀ آقاجانی بیک، محله کلپا، محلۀ امامزاده یحیی، محله حاجی و محله کبابیان و جولان کم‌وبیش به همان صورت سابق باقی‌مانده و تغییرات زیادی ازنظر شکل در آن‌ها دیده نمی‌شود و از مابقی فقط نامی باقی‌مانده است.
اما در میان همین محلاتی که کم‌وبیش دست‌نخورده باقی‌مانده است ۳ محله تاریخی حاجی، گلپا و کبابیان حال‌وروز بهتری دارند تا آنجا که احیا و باززنده سازی این محلات در دستور کار قرارگرفته است.
در میان این محله‌ها به‌طور شاخص به بررسی وضعیت محله جولان همدان می‌پردازیم که علاوه بر پیشینه تاریخی قوی هنوز نیز سری در بین سرهای محلات همدان دارد.
خانه‌هایی که به هم متصل بودند
«بسیاری از خانه‌های قدیم همدان «نقب» داشتند به‌طوری‌که نقب از راه زیرزمینی چند خانه را به هم متصل می‌کرد و به‌علاوه دارای کنج‌هایی برای مخفی شدن و مخفی کردن اجناس در قدیم بود و برخلاف امروز، خانه هرقدر داخل کوچه تنگ و با دیوارهای بلند بود مِلکی بهتر و مرغوب‌تر حساب می‌شد و اگر در کوچه بن‌بست قرار داشت دارای امتیاز بزرگی بود.»
این جملات بخشی از صحبت‌های پیرمرد ۸۵ سالهای است که سالهای بسیاری از عمر خود را در محله «جولان» همدان سپری کرده است و گرد خاطرات این محله زینت‌بخش موهای سپیدش شده است.
| نام محله |
دلیل نام‌گذاری مبتنی بر شغل ساکنان |
مکان کنونی |
| قاشق‌تراشان |
در گذشته‌های دور، در خانه‌ها و دکان‌های آن کوچه قاشق، |
کمربندی خواجه رشید |
| جولان |
محله‌ای که جولاها (بافندگان) در آنجا مقیم بوده، |
انتهای خیابان شهدا |
| کوچهٔ صابونیا |
در بسیاری از خانه‌های این محله صابون‌پزخانه وجود داشته |
حوالی میدان آرامگاه بوعلی، کولانج |
| حکیم‌خانه |
در این محله شهر همدان بیشتر پزشکان تجربی و سنتی مطب داشتند. |
اواسط خیابان فعلی باباطاهر |
| چَپَرخانه |
محله‌ای که چاپارها در آن مستقر بودند. |
انتهای خیابان شهدا |
پای صحبت‌هایش که نشستم از محلات قدیمی همدان و زندگی کم‌وبیش سهل و ممتنع مردمان آن زمان گفت و ادامه داد: ساختن کوچه‌های باریک و کج و پیچ و خم‌دار در قدیم بدون علت نبود و سبب می‌شد که آسان‌تر از آن نگهداری شود؛ بسیاری از کوچه‌ها بن‌بست بودند و هنگام شب درهای بن‌بست‌ها را می‌بستند و برای هرکدام نگهبان معلوم می‌کردند و صبح درها توسط مردان پرقدرت کوچه باز می‌شد.
حسین جولانی در ادامه بابیان اینکه در حال حاضر وضع کوچه با تمدن امروز جور درنمی‌آید و بیشتر مردم دارای خودرو هستند و میل دارند که خودرو داخل خانه پارک شود و پیچ‌وخم دادن به کوچه و خیابان سبب کندی و ناراحتی و تصادف در رانندگی می‌شود، گفت: وضع اجتماعی روزگار گذشته نه‌تنها ایجاب می‌کرد که خیابان نباشد و کوچه تنگ و خمیده و کنج‌دار باشد بلکه افراد داخل کوچه خوب یکدیگر را می‌شناختند و به هم اطمینان داشتند.
گسترش اعتماد در محله و کوی
وی بابیان اینکه در بسیاری موارد اعتماد و اطمینان گسترش می‌یافت و از کوچه هم بیرون می‌رفت و در پناه اجتماع بزرگ‌تر و فشرده‌تری به‌نام کوی که از چندین کوچه تشکیل می‌شد، شکل می‌گرفت، گفت: بزرگان کوی وظیفه خود می‌دانستند که از افراد کوی در مقابل زورگویان حمایت کنند و در عوض افراد کوی وظیفه داشتند که نسبت به بزرگان مطیع باشند.
وی با اشاره به اینکه محله قدیمی و بسیار معتبر «جولان» ریشه در تاریخ مادستان دارد، گفت: همدان را بیشتر با محله‌هایی چون جولان، نظربیگ، پای مصلا، محله ملاجلیل و محله حاجی می‌شناسند.
وی ادامه داد: از ابتدای خیابان شهدای امروزی محله‌های پل پهلوان‌ها، محله حاجی و ملاجلیل و پای مصلا و بعد پله‌پله و چهل‌پله و رسومات و جاگله و قلیانی در سمت راست قرار دارند.
وی گفت: در سمت چپ این خیابان نیز شاهزاده حسین، زرین برها، سرگذر، کلیسا، پیراسکندر، ضرابی، نظربیک، شالبافان، سرآب دو واره، جولان و بازارچه و شالبافان قرارگرفته است.
جولانی در مورد چرایی نام‌گذاری این محله به نام جولان نیز بابیان اینکه اینجا محله جولاباف‌ها بوده و بیشتر ساکنین آن را جولابافان تشکیل می‌دادند، گفت: برخی می‌گویند جولان، محل جولان اسب‌ها بوده و بیشتر سورچی‌ها و درشکه داران ازجمله سمیع درشکه‌چی که ناوگان حمل مسافر همدان را عهده‌دار بود و یا اروج گاری‌چی که چندین دستگاه گاری داشته و حمل چرم خام و پوست و کل کالاهای تجار را انجام می‌داده اسب‌هایشان را در این محل نگهداری می‌کردند.
جایی برای مراسم مذهبی
وی بابیان اینکه محله جولان به دلیل اعتبار خاصی که داشت یکی از پایگاه‌های مهم مذهبی همدان هم بوده و سقاخانه‌ها، عباسیه و حسینیه جولان از قدیم شهره آفاق بوده و هست، گفت: بزرگانی چون حاج ناصر، حاج مهدی و حاج‌آقا تقی شریفی از این محله برخاسته‌اند.
اطراف این چمن را مسجد، حمام، چشمه، زیارتگاه، سقاخانه و چند دکان نانوایی، بقالی، کفاشی، عطاری، سبزی فروشی و قصابی در برگرفته بودجولانی به وضعیت زندگی مردم همدان در دوران قدیم اشاره کرد و بابیان اینکه در برخی مناطق همدان محوطه چمن وجود داشت که در حکم مرکز تجمع یا کانون محله بود، گفت: اطراف این چمن را مسجد، حمام، چشمه، زیارتگاه، سقاخانه و چند دکان نانوایی، بقالی، کفاشی، عطاری، سبزی فروشی و قصابی در برگرفته بود.
وی اظهار داشت: در این محوطه درختان تنومند و کهن‌سالی وجود داشت که مردم در زیر سایه آن‌ها استراحت می‌کردند و از اوضاع‌واحوال هم باخبر می‌شدند.
وی ادامه داد: مسجد اطراف چمن محل برگزاری مجالس ترحیم، نماز جماعت و برگزاری مراسم عزاداری در ماه محرم و صفر بود و حمام نیز علاوه بر تنظیف اهالی، محل انجام حجامت و کشیدن دندان محسوب می‌شد.
وی بابیان اینکه از معروف‌ترین چمن‌های همدان می‌توان چمن ورمزیار، چمن کلپا، چمن کبابیان، چمن محله حاجی، چمن قزلان، چمن چوپان‌ها، چمن توت قمی‌ها را نام برد، گفت: برخی از آن‌ها مانند چمن ورمزیار و چمن چوپان‌ها در اثر خیابان‌کشی یا به‌کلی از بین رفته‌اند یا بخش اندکی از آن‌ها باقی‌مانده است.
همدان روزگاری ۵۰ محله داشته است
در همین زمینه معاون میراث فرهنگی استان همدان نیز در گفت‌وگو با خبرنگار مهر بابیان اینکه بافت‌های قدیمی شهر همدان باگذشت زمان دستخوش تغییر شده است، گفت: شهر همدان دارای ۴۸ تا ۵۰ مرکز محله محور بوده است که در حال حاضر تنها چند محله بیشتر از این مراکز باقی نمانده است.
بهرام توتونچی بابیان اینکه هدف اصلی از حفظ و احیای محله‌ها حفظ و احیای یک تفکر است چراکه این محله‌ها در قدیم محل تجمع مردم بوده و مردم بدون اینکه دغدغه خاطر داشته باشند در آنجا جمع می‌شدند، گفت: درواقع مرکز محله محلی برای نشست و دادوستد و انتقال افکار بوده است.
در آن زمان همه از حال یکدیگر خبردار می‌شدند که متأسفانه این فرهنگ از بین رفته است و افراد به دغدغه‌های روزمره دچار شده و تبادل افکار وجود نداردتوتونچی با اشاره به اینکه مناسبات فرهنگی از خود مرکز محله مهم‌تر بوده است، عنوان کرد: در آن زمان همه از حال یکدیگر خبردار می‌شدند که متأسفانه این فرهنگ از بین رفته است و افراد به دغدغه‌های روزمره دچار شده و ارتباطات اجتماعی به مانند گذشته وجود ندارد.
وی با تأکید بر اینکه این موضوع در بلندمدت و میان‌مدت صدمات خود را باقی می‌گذارد و خلأها حس می‌شود، اظهار داشت: هنگامی‌که پویایی مرکز محله حفظ شود درواقع پویایی تفکر جمعی حفظ می‌شود.
توتونچی با تأکید بر اینکه سیاست میراث فرهنگی انتقال فرهنگ‌ها است، اظهار داشت: با حفظ این محله‌ها و احیا و زنده نگه‌داشتن آن‌ها درواقع الگو و نمونه‌ای را برای نسل جدید حفظ کرده‌ایم تا نسل جدید نیز این الگوها استفاده کنند.
احیای ۳ محله قدیمی
اهمیت توجه به محله‌های قدیمی همدان تا آنجاست که شهریورماه امسال معاون وزیر راه و شهرسازی در سفر به استان همدان در جمع خبرنگاران حاضر شد و گفت: عملیات احیا و حفظ ۳ محله تاریخی حاجی، گلپا و کبابیان به‌عنوان محله‌های پایلوت با مشارکت شهرداری و میراث فرهنگی در دستور کار قرارگرفته است.
۳ محله تاریخ حاجی، گلپا و کبابیان به‌عنوان محله‌های پایلوت با مشارکت شهرداری و سازمان میراث فرهنگی برای احیا و حفظ انتخاب‌شده‌اندمحمد سعید ایزدی گفت: ۳ محله تاریخ حاجی، گلپا و کبابیان به‌عنوان محله‌های پایلوت با مشارکت شهرداری و سازمان میراث فرهنگی برای احیا و حفظ انتخاب‌شده‌اند که در سه بخش ایجاد خدمات، زیرساخت‌ها و نوسازی مسکن عملیات اجرایی احیاء انجام خواهد شد.
معاون وزیر راه و شهرسازی افزود: ازآنجاکه رویکرد ما در دولت یازدهم، «محله محوری» در مواجهه با بافت‌های فرسوده بوده است این محلات موردبررسی قرار گرفتند و برنامه‌ریزی برای آن‌ها انجام شد.
محمد سعید ایزدی تأکید کرد: در سه محله تاریخی «حاجی»، «گلپا» و «کبابیان» به صورت پایلوت با مشارکت شهرداری و سازمان میراث فرهنگی عملیات احیا و حفظ و مرمت را شروع می‌کنیم و تلاش داریم اقدامات خود را در سه بخش ایجاد خدمات موردنیاز محله نظیر پارک، خانه محله، خانه سلامت و بهداشت و ایجاد زیرساخت‌ها مثل شبکه آب و برق و گاز و همچنین نوسازی مسکن که از طریق اعطای تسهیلات انجام می‌گیرد طبقه‌بندی کنیم.
بنابراین گزارش احیا و حفظ محله‌های قدیمی در سرزندگی شهر و تقویت هویت فرهنگی و تاریخی همدان بسیار تأثیرگذار است به‌طوری‌که کارشناسان همدانی معتقدند این امر موجب ایجاد توازن میان کالبد فضای بافت قدیم و جغرافیای جدید خواهد شد.
همدان دارای ساختار محله‌ای قدیمی مبتنی بر سبک زندگی مردم دیار دارالمؤمنین است که این ساختار نیاز به احیا و باز زنده سازی دارد چراکه این‌گونه بناها بخش هویتی، فرهنگی و تاریخی جوامع امروزی محسوب می‌شوند و بسیاری از ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی مبتنی بر ساختار خانه‌ها، محله‌ها و شهرسازی گذشته شکل گرفته است.