خبرگزاری مهر، گروه دین و اندیشه: خداوند متعال به عنوان سرچشمه همه عالم که بدون او هیچ چیز وجود نمی‌یابد، دارای کامل‌ترین صفات خوبی‌های بی‌نهایت است. یعنی خوبی‌هایی همانند؛ علم، زیبایی، قدرت و... را بی‌اندازه و بی‌نهایت دارد. رحمت و مهربانی خداوند متعال نیز به عنوان یک صفت خوب و پسندیده بی‌نهایت است.
حال سؤالی که در این زمینه مطرح می‌شود این است که: اگر می‌گوییم رحمت و مهربانی خداوند بی‌نهایت است و او «أرحَمُ الرّاحِمین» است پس چرا در قرآن کریم آیات زیادی در رابطه با خشم و غضب و عذاب الهی داریم؟
برای پاسخ به این سؤال باید اوّل معنای رحمت و غضب را در مورد خداوند متعال یاد بگیریم.
خدا شبیه هیچ چیز نیست
یکی از مشکلات در راه معرفت و شناخت خداوند متعال استفاده ذهن از تصوّرات و خیالات خود است. به این معنی که ما وقتی می‌خواهیم در مورد خداوند سؤالی مطرح کنیم ناخودآگاه وجود خداوند را شبیه مخلوقات و موجودات عالم در نظر می‌گیریم و این همان محدودیّت تصوّر و درک انسان از حقیقت وجود خداوند است. اصل کلّی در مورد خداوند متعال برگرفته از این آیه قرآن کریم است که می‌فرماید:«لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْء [شوری/۱۱] هیچ چیزی مانند او نیست».
در مورد رحمت و غضب خدا نیز باید این دیدگاه را اصلاح کنیم یعنی این که؛ باید بدانیم که مهربانی و خشم در ما انسان‌ها به معنای تغییر حالت درونی ماست در حالی‌که چنین چیزی در مورد خداوند وجود ندارد. زیرا تغییر و تحوّل در خداوند معنا ندارد و خداوند اصلا نیازی به تغییر و تحوّل ندارد و بلکه اصلا خداوند متعال نیاز به هیچ چیزی ندارد.
قرآن کریم می‌فرماید:« وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ لَقَدْ وَصَّیْنَا الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ إِیَّاکُمْ أَنِ اتَّقُوا اللَّهَ وَ إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ غَنِیًّا حَمیدا [نساء/۱۳۱]و آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است، فقط در سیطره مالکیّت و فرمانروایی خداست. و البتّه ما کسانی را که پیش از شما کتاب آسمانی به آنان داده شده است، و نیز شما را سفارش کردیم که [در همه امورتان] از خدا پروا کنید. و [هشدار دادیم] اگر کفر ورزید [زیانی به او نمیرسانید] زیرا آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است، فقط در سیطره مالکیّت و فرمانروایی خداست، و خدا همواره بینیاز و ستوده است». پس مهربانی خداوند با مهربانی ما انسان‌ها نسبت به یکدیگر فرق دارد و نیز خشم و غضب خداوند نیز با خشم ما انسان‌ها متفاوت است. شاید بتوانیم بگوییم رحمت خداوند همان دادن نعمت‌هاست و غضب خداوند نیز همان عذاب الهی است.
حقیقت وجود انسان
چون درک انسان‌ها در مورد وجود و اوصاف خداوند وابسته به شناخت حقیقت انسان است؛ گاهی غفلت از حقیقت خودمان باعث می‌شود که خداوند را نیز از عینکی اشتباه ببینیم و دچار اشتباه برداشت شویم. به عبارت روان‌تر؛ انسان موجودی با فهم و درک و نیز اختیار است. آنچه از عذاب و نعمت که مورد بحث ماست تنها برای موجودی مثل انسان که دارای عقل و قدرت اختیار و انتخاب است معنا دارد. یعنی چون ما انسان‌ها می‌توانیم خوب یا بد را انتخاب کنیم و انجام دهیم، خوب و بد پیدا می‌کنیم بعضی از ما صالح و بهتر و بعضی دیگر ناصالح و پست می‌شویم و خوب شدن یا بد شدن همه ما به دست خود ماست چون خداوند این اختیار را به ما داده است که خودمان سرنوشت خود را انتخاب کنیم. و این مزیّت، هم ملاک برتری ما انسان‌ها نسبت به دیگر موجودات است و هم ملاک بیچارگی و بدبختی!
تمامی این نکات را می‌توان از این چند آیه قرآن فهمید که می‌فرماید: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْانسَانَ فیِ أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ*ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِینَ إِلَّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیرُ ممْنُونٍ فَمَا یُکَذِّبُکَ بَعْدُ بِالدِّینِ أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَحْکمَِ الحاکِمِین [تین/۴-۸]که ما آدمی را در نیکوتر اعتدالی بی افریدیم. سپس او را به پایینترین مرحله بازگرداندیم. مگر آنان که ایمان آوردهاند و کارهای شایسته کردهاند که پاداشی بیپایان دارند. پس چیست که با این حال تو را به تکذیب قیامت وامیدارد؟ آیا خدا داورترین داوران نیست؟».
آری همه چیز به خود انسان بستگی دارد به انتخاب و تلاش خود! والبتّه عذاب الهی چیزی جز انتخاب غلط و قدم برداشت ناصحیح انسان نیست.
مهربانی خدا
در مورد رحمت و مهربانی خداوند آیات زیادی در قرآن کریم وجود دارد؛ همچنین روایات بسیاری در این زمینه به دست ما رسیده است که جای بحث بسیاری دارد. از آن‌جا که طبق مطلبی که گفته شد خداوند متعال دارای تمام خوبی‌های بی‌حد و بی‌انتهاست لذا مهربانی خداوند متعال نیز بی‌اندازه است بلکه باید بدانیم که خداوند مهربان، سرچشمه تمام مهربانی‌هاست.
خدای همه عالم، تمام بندگان خود را به سوی رحمت و مهربانی خود دعوت می‌کند و می‌فرماید: «قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ [زمر/۵۳] بگو: ای بندگان من که [با ارتکاب گناه] بر خود تجاوز کار بودهاید! از رحمت خدا نومید نشوید، یقیناً خدا همه گناهان را میآمرزد زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است». امام علی علیه السلام فرمودند:« ما فی القرآن آیة أوسع من یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا[۱] در تمام قرآن آیهای وسیع‌تر از این آیه نیست». یعنی نهایت رحمت و مغفرت و امیدواری نسبت به خدا به تصویر کشیده شده است.
مهربانی خدا نسبت به انسان
حالا که با مفهوم رحمت خدا و نیز حقیقت انسان و راه در پیش روی او آشنا شدیم لازم است به تحلیل و مقایسه رحمت و غضب خداوند بپردازیم.
خداوند، نسبت به بندگانش از مادر مهربان‌تر است. عدّه ای اسیر نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آوردند. ناگهان زنی از اسیران، که چشمش به کودکی اسیر افتاده بود ، دوید و او را در آغوش گرفت و شیرش داد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) به ما فرمود: آیا به نظر شما این زن هیچ گاه حاضر می شود کودک خود را در آتش افکند؟ عرض کردیم: خیر ؛ تا قدرت داشته باشد این کار را نمی‌کند. پیامبر فرمود : خداوند نسبت به بندگان خود مهربان‌تر از این مادر نسبت به فرزند خود است.[۲] باید بدانیم که خداوند متعال، از هیچ روزنه رحمتی را از بندگان و آفریده‌های خود دریغ نکرده و تا آن‌جا که امکان داشته باشد مهربانی می‌کند زیرا او «أرحَمُ الرّاحمین» است.
عذاب خدا همان رحمت اوست
تا جایی که رحمت خداوند، بی‌عدالتی نسبت به دیگر بندگان و مخلوقات او نباشد در حق آن‌ها مهربان است. امّا در جایی که مهربانی‌اش باعث ظلم به دیگران و یا مخالف اوصاف خوب دیگر او باشد قطعا مهربان نیست بلکه لازم و ضروری است با غضب خود عذاب را بر گردنکشان وارد آورد. به عبارت دیگر در این‌گونه موارد اصلأ مهربانی معنا ندارد.
خلاصه و نتیجه
خداوند مهربان‌ترین مهربانان عالم است و عذاب‌هایی که در آیات قرآن از طرف خداوند آمده است در جایی است که مهربانی او مخالف دیگر خوبی‌های اوست و مهربانی او معنایی ندارد و نه تنها مهربانی نیست بلکه ضد رحمت الهی است.
پی‌نوشت
[۱]. تفسیر الصافی، ج۴، ص۳۲۶.
[۲]. نهج الحقّ و کشف الصدق(ترجمه کهنسال)، ص۳۸۷.