معماری بوشهری دربوته فراموشی/ خانه‌هایی که به خاطره‌ها پیوستند

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها - ستاره تناور: دور تا دور بوشهر را که می‌گردی دیگر خبری از سبک‌های قدیمی خانه‌سازی در این شهر نیست؛ معماری دچار تحولی عظیم شده است و خانه‌ها روز به روز کوچک‌تر و حیاط خانه‌ها تنگ‌تر می‌شود و خانه‌های پر از در و پنجره جای خود را به واحدهای آپارتمانی می‌دهند.

همزمان با تغییر این معماری‌ها، سبک زندگی نیز در گذر زمان ذره ذره تغییر می‌کند، رسوم قدیمی کم کم به دست فراموشی سپرده می‌شوند و سبک جدید جای سبک کهن می‌نشیند. همزمان با پیشرفت و ارتقای تکنولوژی، انسان‌ها با مدرنیته همراه شدند و در مسیر پیوستن به این موج هر سبک و رسمی را متناسب با زمان خود دگرگون کردند.

کوچه‌ها و گذرها کم کم فرسوده شدند، درختان مرکبات، گل کاغذی، گیاهان فصلی و... که نمای زیبا و دل انگیزی به کوچه‌ها و شناشیرها می‌دادند، اغلب ناپدید شدند و آنهایی هم که مانده‌اند نیز زیاد امیدی به بقا ندارند.

صدای آهنگران و دوره گردها زیر طاق بازار قدیم جای خود را به هیاهوی مردمان جدید داده است؛ درخت کهنسال میان بازار قدیم، قربانی ناآگاهی شد و پس از عمری دراز که سایه‌بان مردم بازار بود، قطع و نابود شد. آری شاید بتوان گفت رفاه و راحتی در مقایسه با عهد قدیم بیشتر شده است اما نمادها و رسومات نیز تغییر کرده و امروزی شده‌اند.

خانه‌ای قدیمی واقع در محله دهدشتی، پرابهت و زیبا، یادگار گذشته؛ چشمانت را که ببندی می‌توانی، زنان مینار پوش خانه را تصور کنی که ماهی‌های صبور آماده طبخ را به مطبخ می‌برند تا شکمشان را پر از گشنیز و پیاز و سیر تفت داده شده کنند.

بوی سیر که بلند می‌شود، گنجشکی از شاخه درخت نارنج وسط حیاط می‌پرد، صدای گفت‌وگو از طبقه بالا می‌آید، درهای چوبی که اتاق‌ها را به هم وصل می‌کنند، همه نیمه باز و یا بازند تا هوای مطبوع اواخر اسفند جانی تازه به خانه بدهد.

آفتاب زیبای زمستانی از پشت پنجره به داخل روی فرش دستباف تبریز می‌نشیند، شیشه‌های زنگی پنجره، رنگین کمان می‌سازد و رقص رنگ‌ها و نسیم خنک مجموعه‌ای شاعرانه را مهیا می کند.

صدای موج های دریا که به ساحل می خورند، از دور دست می آید...

چشمانت را که باز کنی رویا تمام می‌شود و چند دهه به جلو پرتاب می‌شوی؛ اکنون هر چقدر هم گوش دهی نمی‌توانی صدای دریا را از میان صدای بوق ماشین‌ها و سرو صدای شهر بشنویچشمانت را که باز کنی رویا تمام می‌شود و چند دهه به جلو پرتاب می‌شوی؛ اکنون هر چقدر هم گوش دهی نمی‌توانی صدای دریا را از میان صدای بوق ماشین‌ها و سرو صدای شهر بشنوی.

حالا دیگر از سبک معماری گذشته بوشهر فقط همان خانه‌های تاریخی به یادگار مانده‌اند و این روزها هر خانه‌ای که ساخته می‌شود، به سبک جدید و گاهی با الهام‌گیری از سبک‌های معماری غربی ساخته می‌شوند.

هنوز می‌توان از معماری خاص بوشهر الهام گرفت و با همان نمادها خانه های زیبا ساخت. شاید این به نوع نگاه و میزان تطبیق پذیری افراد بر می گردد.

عمارت های قدیمی خود می‌توانند محلی برای تولید و ارائه تاریخ و هویت یک شهر باشند؛ پیوند هر دو زمان می‌تواند، حس تعلق و بودن را به انسان جدید بدهد. در عصر ماشین و فن که آدم‌ها به‌شدت از احساسات  به‌ دور می‌شوند. این بودن مشترک و مای کلی می‌تواند راهی برای برانگیختن عطوفت پنهان‌شده افراد جامعه باشد.

‏‏نگاهی به خانه‌های قدیمی بوشهر

شرایط اقلیمی، مسائل فرهنگی و به‌ویژه مذهب در شکل‌گیری و ساخت خانه‌ها در بوشهر مؤثر بوده است؛ آب و هوای گرم و مرطوب مهمترین ویژگی در شکل‌گیری خانه‌ها در بوشهر قدیم است. بناهای قدیمی بوشهر دارای خصوصیات زیبا و منحصر به فردی هستند که بعضی از این خصوصیات در هیچ جای دیگر ایران دیده نمی شود.

خانه های بوشهر در ارتفاع گسترش یافته اند که دارای دو تا چهار طبقه هستند، بناهای بوشهر در عین درون‌گرایی دارای نوعی حالت برون‌گرایی نیز هستند، خانه‌های بافت دارای حیاط مرکزی و اتاق‌های اطراف آن هستند؛ آب انبار و باغچه و چاه آب نیز از عناصر آن محسوب می‌شود.

در بناهای قدیمی بوشهر، بعضی اتاق‌ها به داخل حیاط بازشو و دید دارند ولی بیشتر اتاق‌ها به بیرون نیز بازشو دارند که گاهی تعداد بازشوها از دو طرف و کناره‌ها به ۱۲ عدد می‌رسد.

وجود شیشه‌های رنگی و ارسی‌های گره چینی شده و طاق‌های هلالی زیبائی خاصی به بناها بخشیده استوجود شیشه‌های رنگی و ارسی‌های گره چینی شده و طاق‌های هلالی زیبائی خاصی به بناها بخشیده است. یک بنا از اجزای مختلفی تشکیل شده که بعضی از این عناصر نقش عملکردی و برخی دیگر نقش تزئینی دارند.

در ساختمان‌های بوشهر معمولاً ورودی با یک چرخش فضای بیرونی را به داخل خانه ارتباط می‌دهد و در نتیجه دید بصری خارج به داخل خانه قطع می‌شود ورودی به هشتی یا دروازه معروف است و دارای درب چوبی دو لنگه بزرگ با نقش گل میخ‌های برنجی و کوبه است.

یکی از خصوصیات ورودی در بناهای قدیمی بوشهر وجود روزنه‌ای در بالای آن برای عبور نور و هوا است.

بیشتر خانه ها دارای سیستم حیاط مرکزی هستند که ابعاد این حیاط‌ها بزرگ نیست و دلیل این امر ایجاد حداکثر سایه در آن است، ثانیاً معمولاً دور تا دور حیاط مرکزی رواقی قرار دارد که وسط این حیاط و بنا است. باغچه، حوض آب و چاه از عناصر حیاط هستند.

یکی از عناصر مهم بناهای بوشهر تراس است؛ تراس یا طارمه برای بهره‌گیری از هوای آزاد است، این تراس‌ها با سایه‌بان‌ها خود مانع تابش مستقیم  نور خورشید می شوند.

بعضی طارمه‌ها در قسمت بیرونی قرار دارند؛ «شناشیل» نوعی تراس چوبی است که جلوی اتاق‌ها در طبقه فوقانی نصب شده و برای معبر و ارتباط دهنده فضاها استفاده می‌شود. بعضی از شناشیل‌ها نیز در بیرون نصب شده و با کرکره چوبی بسته می‌شود و دارای سقف هستند.

​نقش آب و هوا در معماری

برای کم کردن رطوبت هوا معابر بسیار باریک و دارای تنوع استقرار ساخته شده است و ساختمان‌های دو طرف معبر دارای ارتفاع زیاد هستندمنطقه‌ای که بوشهر در آن واقع شده دارای آب و هوای گرم است؛ از مشخصات این نوع آب و هوا بالا بودن رطوبت هوا و گرمای شدید و طاقت‌فرسا است. برای کم کردن رطوبت هوا معابر بسیار باریک و دارای تنوع استقرار ساخته شده است و ساختمان‌های دو طرف معبر دارای ارتفاع زیاد هستند، این حالت معابر علاوه بر اینکه با سایه‌اندازی، مانع تابش مستقیم نور خورشید بر دیوارها می شود، در معابر کوران هوا ایجاد کرده و باعث پایین آمدن رطوبت می شود.

این کوران هوا علاوه بر پایین آوردن رطوبت معابر، رطوبت دیوارهای دو طرف کوچه را نیز جذب می‌کند. با خشک شدن این دیوارها به دلیل استفاده از مصالح ساختمانی مناسب که همان سنگ‌های متخلخل دریایی و ملات است، رطوبت فضای داخلی نیز جذب می‌شود.

رنگ سطوح در بافت تاریخی مسأله قابل توجه دیگری است که سعی شده از رنگ‌های روشن استفاده شود و در حد امکان سطوح به رنگ سفید درآیند. این انتخاب رنگ برای عدم جذب گرمای حاصل از تابش نور خورشید است.

بوشهر قدیم به‌علت قرارگیری در کنار ساحل دریایی خلیج فارس و مراوده با کشورهای خارجی نظیر هند، اروپا، آفریقا، تحت تأثیر فرهنگ این ملت‌ها قرار گرفته و دارای سبک‌های تلفیقی است که جنبه بومی به خود گرفته است مردم بوشهر تمامی فرهنگهای ملت بیگانه را در خود جذب کرده و جامه نوینی به آن پوشانده است که از جمله این آئینها مراسم عزاداری و موسیقی محلی است که تحت تأثیر فرهنگ آفریقا قرار گرفته است.

تفاوت معماری قدیم و خانه‌های امروزی

کوچه و پس کوچه های محلات قدیمی بوشهر با دیوارهای بلند خانه‌ها، شناشیل‌ها، درختان مرکبات و گل‌های صورتی و خوش رنگ گل کاغذی و... همه کدهایی از زندگی گذشتگانمان هستند که چگونه می‌اندیشده‌اند و چطور زیست کرده‌اند.

کوچه‌ها برای عبور یک و به زحمت دو نفر در کنار هم ساخته شده بودند، دیوارها بلند و ساختمان‌ها چند طبقه بدون دید یا دسترسی به داخل منزل، خبر از نوع نگاه مردم به اهل منزل داشته است، که باید حفظ و از نگاه نامحرمان پوشیده بمانندکوچه‌ها برای عبور یک و به زحمت دو نفر در کنار هم ساخته شده بودند، دیوارها بلند و ساختمان‌ها چند طبقه بدون دید یا دسترسی به داخل منزل، خبر از نوع نگاه مردم به اهل منزل داشته است، که باید حفظ و از نگاه نامحرمان پوشیده بمانند.

امروز اما وضعیت با گذشته متفاوت است؛ اگر در قدیم چند خانواده در کنار هم در یک خانه بزرگ با اتاق‌های متعدد زندگی می‌کردند، امروز هر خانواده در یک واحد آپارتمانی زندگی می‌کند؛ هرچند امروز هم خانه‌های بزرگ ساخته می‌شوند ولی تعدادشان کم است و سبک ساخت آنها هم شباهتی به گذشته ندارد.

خانه‌ها کوچک و کوچک‌تر شده‌اند و کم کم نداشتن حیاط در خانه تبدیل به یک عادت و رسم می‌شود و همه با این وضعیت کنار می‌آیند؛ شاید حیاط‌ها دیگر کاربردی هم ندارند.

امروز دیگر در خانه‌ها شیشه‌های رنگی و ارسی‌های گره چینی شده و طاق‌های هلالی زیبا نیست و سنگ‌های تزئینی و پنجره‌های دوجداره و درب‌های ضد سرقت جای آنها را گرفته است.

حالا دیگر از بخاری‌های نفتی خبری نیست و شومینه و بخاری گازی جایگزین آن شده؛ کولر گازی و چیلر و پکیج‌های مدرن، جزئی از نیازهای اساسی خانه‌سازی شده است.

سبک زندگی جدید و افزایش فاصله مردم از هم

با تغییراتی که در معماری خانه‌ها و گذرها صورت گرفته است، سبک زندگی‌ها و نحوه ارتباط مردم با هم تغییر کرده است و به نظر می‌رسد فاصله مردم از هم بیشتر شده است. گذرهای تنگ که محل رفت و آمد و دید و بازدید مردم بود، تبدیل به خیابان‌های عریض و بلوارهای پهن شده است و باعث شده تا هم‌محله‌ای‌ها و همسایه‌ها با فاصله بیشتری از هم عبور کنند.

در گذشته خانه‌ها دارای اتاق‌های متعدد بودند که فضا را برای زندگی پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها، پدرها و مادرها و فرزندان در کنار هم فراهم کرده بود ولی امروزه هر یک از اعضای خانواده در گوشه‌ای از شهر زندگی می‌کند.

شاید در گذشته شب‌نشینی‌ها یکی از اجزای غیرقابل تغییر در زندگی مردم بود ولی امروز این شب‌نشینی‌ها جای خود را به حضور در گروه‌های فضای مجازی داده است و آن هم نه برای گرفتن حال و احوال از هم بلکه برای اشتراک اخبار و جوک و ....

خانه‌های قدیمی تبدیل به خاطره شده‌اند و همراه با آن، رفت و آمدهای صمیمانه، شب‌نشینی‌های مستمر و برنامه‌های دورهمی برچیده شده‌اندخانه‌های قدیمی تبدیل به خاطره شده‌اند و همراه با آن، رفت و آمدهای صمیمانه، شب‌نشینی‌های مستمر و برنامه‌های دورهمی برچیده شده‌اند و خبری از آنها نیست.

استفاده از سبک معماری قدیم سخت شده

ساخت خانه‌های قدیمی به بوته فراموشی سپرده شده است؛ نبود زمین مناسب و کافی برای استفاده از سبک‌های قدیمی، هزینه‌های بالای ساخت، افزایش اقبال به سبک‌های جدید و مدرن، استفاده از سیستم‌های نوین سرمایشی و گرمایشی و . . . باعث شده تا سبک‌های معماری تغییر کند.

قیمت زمین روز به روز بیشتر می‌شود و این موضوع باعث شده تا کسی به طرف ساخت خانه‌های بزرگ نرود و شاهد تجمیع خانه‌ها هستیم و روز به روز به ارتفاع آنها اضافه می‌شود.

البته هنوز هم می‌توان بخشی از سبک‌های معماری قدیم را در سبک‌های جدید معماری استفاده کرد؛ استفاده از شیشه‌های رنگی یکی از المان‌هایی است که می‌تواند بیانگر گوشه‌ای از سبک قدیم معماری بوشهر باشد.